میلاد جلیل‌زاده، خبرنگار: برخلاف صنعت سینما که طی سال گذشته میلادی در مقیاس جهانی، بالای ۳ درصد کاهش کلی فروش را تجربه کرد، اندازه بازار ناشران کتاب در سالی که گذشت بزرگ‌تر شد. سینما طی سال‌های اخیر مرتب شاهد این روند نزولی بوده است اما حوزه کتاب مسیر دیگری را می‌پیماید و پیش‌بینی‌ها درباره روند توسعه آن هم رو به جلو است. اندازه بازار ناشران کتاب از 92.97 میلیارد دلار در سال 2023 به 95.91 میلیارد دلار در سال 2024 با نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR)   3.2 درصد رسید و شیب نمودار این رشد همچنان عمودی خواهد ماند. به عنوان مقایسه می‌توان مشاهد کرد که در سال 2024، درآمد باکس‌آفیس جهانی سینما به حدود 32.3 میلیارد دلار رسید که حدود یک‌سوم درآمد جهانی فروش کتاب‌ها بود.

رشد مشاهده شده صنعت انتشارات در طول این دوره تاریخی را می‌توان به عواملی مانند ابتکارات آموزشی، جنبش‌های فرهنگی و هنری، وجود کانال‌های توزیع خرده‌فروشی، تأثیر قوانین کپی‌رایت و مالکیت معنوی و ملاحظات مربوط به هزینه‌های چاپ و مقرون به صرفه بودن نسبت داد. انتظار می‌رود اندازه بازار ناشران کتاب در چند سال آینده شاهد رشد ثابت باشد و سال 2028 با نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) 2.9 درصد به 107.33 میلیارد دلار برسد. طبق بعضی ارزیابی‌ها، این رقم در پایان سال ۲۰۳۴ ممکن است به 224.14 میلیارد دلار برسد. رشد پیش‌بینی‌شده در این دوره را می‌توان به گرایش‌ها در خودنشر (ارتباط مستقیم مولف با خواننده‌ها)، مدل‌های اشتراک‌گذاری کتاب‌ها، محبوبیت کتاب‌های صوتی و پادکست‌ها، اتخاذ شیوه‌های چاپ پایدار و ابتکاراتی که در زمینه ترویج تنوع در انتشار صورت گرفته نسبت داد. بعضی روندهای اصلی که انتظار می‌رود در دوره‌ پیش رو صنعت نشر شاهد آن باشد عبارتند از ظهور انتشارات دیجیتال و کتاب‌های الکترونیکی، استفاده از تجزیه و تحلیل داده‌ها برای بینش بازار، پیشرفت در فناوری چاپ، تمرکز بر پایداری در شیوه‌های انتشار و افزایش همکاری با نویسندگان برای ایجاد محتوای چندرسانه‌ای، که هر کدام مبحث فنی جداگانه‌ای دارند و در جای خود جذاب و قابل بررسی هستند. در این میان افت پیش‌بینی شده در چاپ نسخه‌های کاغذی با افزایش انتشار نسخه‌های دیجیتال جبران خواهد شد و البته باید توجه داشت علاقه به کتاب‌های کاغذی همچنان با تفاوت محسوسی نسبت به نمونه‌های دیگر بیشتر است.بیشترین رشد بازار نشر جهان در سال ۲۰۲۳ مربوط به منطقه آسیا و اقیانوسیه می‌شد و پیش‌بینی‌ها می‌گویند رتبه اول رشد پس از این متعلق به منطقه خاورمیانه است. در این میان توجه به چند شیوه جدید بازاریابی کتاب که در جهان رایج شده‌اند اما ناشران ایرانی چندان به آنها توجهی نداشته‌اند، جالب و راهگشاست. در ادامه ضمن اشاره‌ای کلی به این روش‌های جدید و پیشرو در بازاریابی نشر، به مقایسه‌ای میان پرطرفدارترین ژانرهای مطالعه کتاب در سال ۲۰۲۴ پرداخته شده است. در ضمن، مرور مختصری شده است بر اینکه در سال ۲۰۲۴ میلادی میزان سرانه مطالعه در کدام کشورهای دنیا بیشتر بود. اگر به صدرنشینان این فهرست نگاه کنیم، حتی کشور فقیری مثل هند را در میان اسامی خواهیم یافت. در حقیقت میزان سرانه مطالعه، بیشتر از اینکه مطابق سطحی‌ترین تحلیل‌ها، به شعور عمومی یک ملت برگردد، به امکانات صنعت نشر و دسترسی‌های بازار کتاب برمی‌گردد. وقتی آمار سرانه مطالعه کتاب در جهان را نگاه می‌کنیم، بد نیست به موارد دیگری که تحت عنوان روش‌های خلاقانه و جدید نشر معرفی شده‌اند هم دقت بیشتری داشته باشیم؛ چه اینکه اجرای همین روش‌ها باعث شده در بعضی کشورها سرانه مطالعه تا این حد بالا برود، نه شعور و سواد عمومی بیشتر در آن ملت‌ها!

* چاپ تکی کتاب بر حسب تقاضا

یکی از مدل‌هایی که اخیرا بین ناشران محبوبیت زیادی پیدا کرده، مدل چاپ بر حسب تقاضا (POD) است که آنها را قادر می‌کند هزینه‌های چاپ و موجودی کاغذ را به طور موثری مدیریت کنند. این مدل شامل چاپ کتاب تنها پس از دریافت سفارش است که همسو با کاهش هزینه‌های انتشار و ترجیح حفظ محتوا در فرم دیجیتال پیاده می‌شود. ارائه‌دهندگان عمده خدمات چاپ بر اساس تقاضا عبارتند از Blurb، CreateSpace، Lightning Source، Lulu و آمازون که با وعده چاپ کتاب در عرض 2 ساعت پس از سفارش، قصد دارند به طور کامل فناوری POD را وارد دستور کار کنند. قبل از معرفی فناوری چاپ دیجیتال، انتشار بعضی نشریات با تیراژ پایین محدودیت‌های زیادی داشت. کارهای چاپی بزرگ مشکلی نداشتند اما تعداد کم و صفحات پایین نسخه‌ها مشکل‌ساز بود. از اوایل قرن بیستم دستگاهی برای این منظور مورد استفاده قرار گرفت به نام میموگرافی که پدربزرگ دستگاه‌های زیراکس امروزی بود. حالا دیگر نسخه‌های دیجیتالی دستگاه چاپ کوچک تولید شده‌اند که امکان انتشار فوری یک نسخه کاغذی از هر کتاب دیجیتالی را می‌دهند. با این وسیله‌ها و صحافی فوری اوراق چاپ شده، می‌توان در کمتر از 2 ساعت هر سفارشی مبنی بر چاپ کتاب را تهیه کرد و به سمت مشتری فرستاد.

* خودانتشاری نویسنده‌ها

پیشرفت تکنولوژی و گسترش بسترهای عرضه انواع محصولات باعث شده تا شیوه‌ای از شغل نویسندگی ایجاد شود تحت عنوان نویسندگان خودناشر (Self-publishing authors). در حالی که نویسندگان سنتی بین ۱۰ تا ۱۲ درصد میزان فروش کتاب را به عنوان حق امتیاز دریافت می‌کنند، نویسندگانی که خود کارهای‌شان را منتشر می‌کنند بین ۴۰ تا ۶۰ درصد از خرده فروشی آثار سهم می‌برند و البته در عوض پرداخت هزینه‌هایی مثل صفحه‌آرایی و ویراستاری با خودشان است. یکی از عواملی که باعث سهولت و نتیجتا گسترش این روش شده، کامل‌تر شدن فناوری POD بوده است. سرمایه اولیه مورد نیاز برای خدمات POD کمتر از چاپ افست است. این شیوه از انتشار ممکن است کار نویسنده را از لحاظ برخورد با ناشران راحت‌تر کند. مثلاً این قضیه مشهور است که داستان هری پاتر ابتدا بارها از سمت ناشران رد شد و «جی کی رولینگ» آن را پس از مدتی به سختی منتشر کرد. در عوض این روش، نویسنده‌ها را مستقیماً با ریسک بازار مخاطبان مواجه خواهد کرد. اجرای این روش به پیاده‌سازی دقیق قانون کپی‌رایت در ایران هم احتیاج دارد. در خارج از ایران شرکت‌هایی تاسیس شده‌اند که به نویسندگان خودناشر خدماتی از جمله قالب‌بندی، صفحه‌آرایی، تصحیح و ویرایش، طراحی جلد و چاپ ارائه می‌دهند.

* غوغای کتاب‌های صوتی

پدیده کتاب‌های صوتی که تا پیش از ظهور اینترنت معمولاً برای مخاطبان نابینا تولید می‌شد، امروز به یکی از محبوب‌ترین قالب‌ها برای تمام علاقه‌مندان کتاب تبدیل شده و رشد مصرف آن در سال‌های دهه ۲۰ قرن اخیر به طور عمومی سالانه ۴ درصد بوده که مرتبا در حال افزایش تصاعدی است. پیش‌بینی می‌شود درآمد بازار کتاب‌های صوتی در سراسر جهان در سال 2025 به 9.84 میلیارد دلار برسد. انتظار می‌رود این درآمد، نرخ رشد سالانه 7.27 درصدی را نشان بدهد که طبق پیش‌بینی‌ها در ۲۰۲۹ میلادی به درآمد 13.03 میلیارد دلار در سال می‌رسد. کتاب صوتی از آنجا که هنگام انجام فعالیت‌های دیگر مثل مسافرت با وسایل حمل‌و‌نقل عمومی و یا رانندگی، انجام کار منزل و بسیاری از کارهای دیگر قابل استفاده است، هم میزان کلی مطالعه یک فرد را بالا می‌برد و هم به تعداد افرادی که مخاطب کتاب‌ها قرار می‌گیرند اضافه خواهد کرد. خوشبختانه این قالب در ایران هم شناخته شده است اما عموماً از افراد مشهور به عنوان راوی استفاده می‌شود که ممکن است هزینه تولید کتاب صوتی را بالا ببرد. در خارج از ایران این سنت در حال جا افتادن است که خود نویسنده‌ها را برای قرائت نسخه صوتی کتاب‌شان پای کار بیاورند. این روش هم خروجی کار را صمیمانه‌تر خواهد کرد و هم به درست‌خوانی کتاب منجر خواهد شد.

* کجای دنیا بیشتر کتاب می‌خوانند؟

پرکارترین خوانندگان در جهان، آمریکایی‌ها هستند که به طور متوسط تقریباً 7 ساعت در هفته را صرف مطالعه می‌کنند که این معادل 357 ساعت در سال است.

در رتبه دوم هندی‌ها قرار دارند که نرخ مطالعه هفتگی‌شان همان 7 ساعت در هفته است؛ منتها تنها حدود 5 دقیقه در هفته از آمریکایی‌ها کمتر کتاب می‌خوانند. مطالعه سالانه هندی‌ها 352 ساعت در ۱۲ ماه است. انگلیسی‌ها با مطالعه حدود 6.5 ساعت در هفته یا 343 ساعت در سال در رتبه سوم قرار دارند و مردم فرانسه هر هفته حدود 5 ساعت و 50 دقیقه مطالعه می‌کنند که این معادل 305 ساعت در سال است. ایتالیایی‌ها با 5 ساعت و 20 دقیقه در هفته یا 278 ساعت در سال، رتبه پنجم سرانه مطالعه در جهان را دارند. مطابق این جدول مردم کشورهای روسیه، استرالیا، اسپانیا، هلند و سوئیس در جایگاه‌های ششم تا دهم سرانه مطالعه جهانی قرار می‌گیرند و ایرانی‌ها با ۱۴۹ ساعت مطالعه سرانه در سال که معادل 6.36 کتاب می‌شود، در رتبه بیست‌ویکم قرار گرفته‌اند. سرانه مطالعه ایرانی‌ها از مردم کشورهایی مثل آلمان، ژاپن، کره جنوبی، دانمارک، پرتغال و ترکیه بیشتر است اما این نشان‌دهنده تمام ظرفیت بازار کتاب در ایران نیست؛ بازاری که به دلیل مشکلات متعدد از جمله گرانی کاغذ، وضعیت چندان مناسبی ندارد و پر است از ناشران ورشکسته.