کد خبر: 298111تاریخ: 1403/10/30 00:00
دیدگاه
توافق ایران – روسیه و مسأله غرب
رضا رحمتی*: بالاخره سند توافق جامع 20 ساله ایران - روسیه بعد از 4 سال بحث و تردید، در سفر اخیر رئیس‌جمهور ایران به روسیه به امضا رسید؛ سندی که تحت تاثیر مسائل و مناسبات مختلف 2 کشور قرار دارد. در روابط بین کشورها، به سبب اهمیت، روابط اقتصادی در ابتدای مسیر قرار می‌گیرد. بعد از اینکه دولت‌ها توانستند سطوح کارکردی و فنی و اقتصادی روابط فی‌مابین را تحکیم کنند، سراغ روابط سیاسی می‌روند و مراودات دیپلماتیک را تسریع می‌بخشند. بعد از آن با ایجاد هماهنگی‌های سیاسی، روابط را به حوزه امنیتی و نظامی تسری می‌دهند؛ روابط امنیتی بین دولت‌ها بالاترین سطح روابط بین آنهاست. روابط بین ایران و روسیه اما اینگونه نیست. به‌جای اینکه روابط 2 کشور از سطوح اقتصادی شروع شود و به سطوح سیاسی و امنیتی تسری یابد، ابتدا از مسیر امنیتی شروع شده است. به همین دلیل است که روابط اقتصادی بین 2 کشور در سال‌های اخیر در سطح بسیار نازلی قرار داشته و به‌رغم پروپاگاندای دولت‌های مختلف مبنی بر افزایش روابط 2 کشور، در 10 سال گذشته تغییر چشمگیری در روابط اقتصادی بین 2 کشور ایجاد نشده است. با سفر رئیس‌جمهور ایران به روسیه، توافق 20 ساله استراتژیک بین مسعود پزشکیان و ولادیمیر پوتین منعقد شد که اهمیت بسیار زیادی برای روابط 2 کشور خواهد داشت. حال سوالی که پیش می‌آید این است: چه انتظاری باید از این روابط داشت و آیا این سطح از روابط که در چند سال اخیر شدت بیشتری نیز یافته و مکررا با سفرهای مقامات 2 کشور همراه بوده است، می‌توان به آینده مثبت روابط 2 کشور چشم داشت؟ برای پاسخ دادن به این سوال باید به عناصر موثر در روابط 2 کشور اشاره کرد. روابط 2 کشور در 15 سال گذشته در تمام سطوح افزایش یافته است؛ هم در سطح اقتصادی، هم سیاسی، هم بالاتر و حساس‌تر از همه در سطح امنیتی - نظامی. یکی از این عوامل سطح روابط 15 سال گذشته 2 کشور در مسائل امنیتی - نظامی بوده، دیگری سطح روابط اقتصادی 2 کشور، همچنین سطح مناسبات سیاسی 2 کشور نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
1- سطح بسیار بالای روابط نظامی - امنیتی
در توافقنامه جامع بین 2 کشور اهمیت همکاری‌های امنیتی و دفاعی برای مقابله با چالش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی مورد تاکید ویژه قرار گرفت. شاید بالاترین سطح روابط بین 2 کشور را باید روابط در حوزه امنیتی - نظامی قلمداد کرد. 2 کشور در پروژه‌هایی شبیه صنعت هسته‌ای ایران، پروژه کمک‌های نظامی ایران به روسیه، پروژه مبادلات نظامی بین 2 طرف، پروژه سوریه، پروژه غرب آسیا، پروژه اروپای شرقی، پروژه گسترش ناتو، پروژه انقلاب‌های رنگی در اروپای شرقی و رژیم‌های دست‌نشانده غرب و... با هم روابط گسترده‌ای داشته‌اند. البته به سبب مسائل امنیتی و استراتژیک، آمار دقیقی از سطح روابط نظامی بین 2 طرف وجود ندارد اما آنچه مشخص است اینکه روابط 2 کشور در این 2 بعد بسیار خیره‌کننده بوده است اما اینکه چرا روابط 2 کشور در سطوح امنیتی-نظامی تا این اندازه بالاست...
دلایل مختلفی دارد که شاید مهم‌ترین دلیل آن همگرایی رهبران سیاسی 2 کشور نسبت به «تهدید غرب» و «نگرانی‌های 2 طرف نسبت به ایالات متحده، نفوذ غرب و تلاش برای تغییر رژیم» باشد. توضیح اینکه؛ علت اهمیت مسائل امنیتی برای 2 کشور این است که 2 کشور درک مشترکی نسبت به معماهای امنیتی اطراف خود دارند و ادراک رهبران 2 کشور بر این موضوع تمرکز یافته است که مشکلات امنیتی اهمیت ویژه‌ای داشته‌اند و از همین رو اهمیت آن در این معاهده مورد توجه قرار گرفته است.
2- مناسبات کم اقتصادی 2 کشور
روابط 2 کشور ایران و روسیه در سال‌های اخیر بویژه بعد از حمله روسیه به اوکراین در سال 2014 اهمیت بسیار زیادی یافته است، شاید به این دلیل که در این سال‌ها هر 2 کشور هدف تحریم‌های بین‌المللی خیره‌کننده‌ای بوده‌اند و همین موضوع 2 کشور را به هم نزدیک کرده است. 2 کشور در سال‌ها اخیر تمام تلاش خود را کرده‌اند که با دور زدن تحریم‌ها، اقتصاد خود را از تنگنای بین‌المللی خارج کنند. این مهم با افزایش تعاملات اقتصادی همراه بوده است. تمنای 2 کشور این بوده است که سطح روابط اقتصادی را به بیش از 20 میلیارد دلار در سال برسانند و این ترجیع‌بند دیدارهای دوجانبه 2 طرف بوده است. با این حال به دلایل مختلف این روابط در سطح نازلی باقی مانده است. برای مثال «سال 1402 حجم تجارت ایران و روسیه نزدیک به 2.7 میلیارد دلار بوده است که این میزان برای ایران و چین نزدیک به 32.5 میلیارد دلار، برای ایران و امارات نزدیک به 27.4 میلیارد دلار، برای ایران و ترکیه نزدیک به 11.7 میلیارد دلار و برای ایران و آلمان نزدیک به 2.3 میلیارد دلار بوده است» (تسنیم). این موضوع هنگامی توجه را به خود جلب می‌کند که بدانیم حجم روابط اقتصادی ایران و روسیه در سال‌های گذشته شتاب چشمگیری نداشته است. برای مثال میزان تجارت 2 کشور در سال‌های نیمه دهه 1380 نزدیک 1.5 میلیارد دلار بوده و به‌رغم روابط بسیار زیاد سران 2 کشور در سال‌های اخیر، حجم تجارت 2 کشور چندان تغییری نکرده است.
این در حالی است که برخی محدودیت‌هایی که ایران برای ارتباط با دولت‌های دیگر از جمله دولت‌های اروپایی مثل آلمان داشته، درباره روسیه نداشته است، از جمله می‌توان به شبکه مالی و پولی بین‌المللی اشاره کرد. به گفته رئیس بانک مرکزی ایران «سند اقدام مشترک میان بانک‌های مرکزی ایران و روسیه در 3 سرفصل اصلی «استفاده از پول‌های ملی در تجارت 2 کشور»، «امکان اتصال پیام‌رسان‌های بانکی و بومی 2 کشور موسوم به سپام و SPFS» و «امکان اتصال شبکه پرداخت کارتی 2 کشور» عملیاتی شده است». همچنین در تاریخ 21 آبان 1403 مراسم رونمایی از اتصال شبکه شتاب ایران به شبکه کارتی روسیه یا میر برگزار شد و این مانع نیز بین 2 کشور برداشته شده است.
3- توافق زیر سایه سنگین غرب
روابط ایران و روسیه از یک بعد دیگر نیز ماهیتی عجیب دارد و آن اینکه این روابط تا حد بسیار زیادی در مواقع نزدیکی به طرف غربی تنزل می‌یابد. این در حالی است که در اسناد متقابل بین 2 کشور، ویژگی ضدغربی مواد و مفاد تفاهمنامه‌ها بسیار اندک است. این موضوع به همراه برداشت تاریخی موجود در ایران نسبت به روسیه که با روایت غربی «روسیه‌هراسی» همراه بوده، عجین شده است. هم در ایران و هم در روسیه (بویژه در ایران) روابط 2 کشور، زیر سایه تردیدها نسبت به رابطه با غرب قرار دارد. به همین دلیل در رسانه‌های غربی تلاش شده است به عنوان یکی از مسیرهای اصلی تقابل با غرب معرفی شود. یورونیوز در این خصوص می‌نویسد: «این توافق همکاری، تنها 3 روز قبل از بازگشت دونالد ترامپ ... به کاخ سفید امضا شد و در بخشی از آن ... به همکاری‌های نظامی نزدیک‌تر 2 کشور اشاره شده است». همین ادبیات در سایر رسانه‌های غربی نیز بازتاب داشته است. این موضوع نشان می‌دهد غرب، روابط ایران-روسیه را یک پروژه امنیتی برای خود تلقی می‌کند. به همین دلیل است که 2 طرف برای کاستن از حساسیت طرف ثالث (طرف غربی) در مواقع بحرانی تلاش می‌کنند با دور شدن از طرف دیگر حساسیت طرف غربی را کم کنند. همین موضوع روابط 2 کشور را متزلزل کرده است و منجر به ناپایداری متقابل روابط 2 کشور شده است. به نظر می‌رسد 2 طرف باید مسائل یکدیگر را با لحاظ منافع ملی متقابل ترسیم کرده و نسبت به سوءبرداشت‌های تاریخی و سوءبرداشت‌های ثالث مدیریت کنند تا سطح روابط به حوزه اقتصادی تسری یابد.
عضو هیأت علمی دانشگاه بوعلی *