گروه اقتصادی: بعد از اینکه رئیس‌جمهور آمریکا به بهانه فشار بر ایران برای از سرگیری مذاکرات هسته‌ای یادداشتی را علیه ایران امضا کرد که به موجب آن وزارتخانه‌های این کشور باید تحریم‌های جدیدی را علیه اقتصاد ایران بویژه نفت اعمال کنند، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، فرمانده معظم کل قوا در دیدار جمعی از فرماندهان نیروی هوایی و پدافند هوایی ارتش تاکید کردند: «تجربه برجام می‌گوید مذاکره با آمریکا هیچ مشکلی را حل نخواهد کرد». به طور قطع مذاکرات طولانی ایران با کشورهای اروپایی و آمریکایی در دهه 90 نشان داد که برجام معاهده‌ای محکم نبوده و به راحتی آمریکا از آن خارج شد. در شرایط کنونی نیز همین اتفاق می‌تواند تکرار شود. به همین دلیل در چنین شرایطی ایران باید تمرکز خود را روی تقویت اقتصاد داخلی و تمرکز بر بازارهای آسیایی بگذارد.

طی سال‌های گذشته ایران توانسته است تا حدودی اقتصاد خود را با بها دادن به شرکت‌های دانش‌بنیان تقویت کند و همین مساله باعث شده نیاز کشور به واردات و تجهیزات صنعتی کاهش یابد. هرچند این نیاز به طور کامل برطرف نشده اما می‌تواند از فشار حداکثری آمریکا در قبال ایران جلوگیری کند. از طرف دیگر رویکرد اصلی دولت ترامپ در قبال اقتصاد ایران تحریم نفت است و در همین راستا نخستین گام را برداشته و شبکه حمل‌و‌نقل نفتی ایران در کشورهای دیگر را که صادرات نفت به چین را تسهیل می‌کردند هدف تحریم‌های خود قرار داده است.

این تحریم‌ها یک چالش برای اقتصاد ایران محسوب می‌شود اما به طور قطع نمی‌تواند مانند فشار تحریمی دور نخست ریاست‌جمهوری ترامپ علیه ایران باشد. بنابراین همان‌طور که مسعود پزشکیان اخیرا اعلام کرده است« اقتصاد ایران تنها متکی به نفت نیست» اما این جمله به این معنا نیست که سیاست‌های ایران برای توسعه اقتصاد غیرنفتی متوقف خواهد ماند، بلکه از همین امروز باید تمرکز بیشتری روی سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در زنجیره تولید از نفت تا محصولات با ارزش افزوده بالا کرد.

الگوی خنثی‌سازی تحریم و حل مشکلات اقتصادی که توسط رهبر انقلاب مطرح شده است، شامل ۲ بعد «ایجابی» و «سلبی» است.

در بعد سلبی، برای مقابله با مشکلات اقتصادی باید به عواملی مثل سقوط ارزش پول ملی، قاچاق، واردات بی‌رویه و فسادهای مالی پرداخت. این عوامل همچون رخنه‌هایی هستند که مانع اجرای درست برنامه‌های اقتصادی می‌شوند.

اما در بعد ایجابی، مهم‌ترین مساله «تقویت و جهش تولید» است. برای رونق بخشیدن به تولید، باید اقدامات اساسی توسط مسؤولان کشور انجام شود که یکی از این اقدامات به حرکت درآوردن پیشران‌های اقتصادی است. برخی عوامل اقتصادی نقش پیشران دارند که با به حرکت درآوردن آنها، کل مجموعه اقتصادی به حرکت می‌افتد. برای مثال، بخش‌های مسکن، کشاورزی، خودرو، شرکت‌های دانش‌بنیان و لوازم خانگی از جمله این پیشران‌ها هستند. همچنین باید در زمینه سرمایه‌گذاری برنامه‌ریزی و اقدام جدی انجام شود. سرمایه‌گذاری برای ایجاد رونق اقتصادی و افزایش تولید بسیار مهم است. بنابراین حمایت دولت از تولیدکنندگان نیز یکی از عوامل کلیدی است. این حمایت نباید تنها به تزریق منابع مالی محدود شود، بلکه باید میدان برای فعالیت آنها باز شود. در صورت انجام این اقدامات توسط دولت، حرکت اقتصادی به طور صحیحی انجام خواهد شد.

علی‌اکبر نیکواقبال، کارشناس اقتصاد در گفت‌وگو با «وطن امروز» درباره سیاست‌های اقتصادی در شرایط تحریمی گفت: «در شرایط تورمی مهم‌ترین تکیه کشور باید بر تولید داخلی باشد، چرا که هر چقدر در کشور تولید بیشتری انجام شود نیاز به واردات کمتر خواهد بود، در نتیجه میزان واردات نیز کمتر خواهد بود. این مساله باعث می‌شود میزان خروج ارز نیز کمتر شود. به همین دلیل مشکلات ناشی از نوسانات ارزی نیز در کشور کمتر می‌شود.

وی در ادامه افزود: از طرف دیگر رشد تولید داخلی، کمک می‌کند به تناسب آن در کشور اشتغال بیشتری ایجاد شود که نتیجه این موضوع کمک به رفاه خانواده‌ها خواهد بود. به عبارت دیگر، هر چقدر آمار اشتغال بالاتر ‌رود به همان میزان درآمد مجمع اعضای یک خانواده بیشتر می‌شود و این مساله به کاهش شکاف طبقاتی کمک می‌کند. البته این موضوع در صورتی محقق می‌شود که زمینه سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصادی فراهم شود».

* راهکارهای اصلی در مقابله با تحریم‌ها

راهکارهای اصلی در مقابله با تحریم‌ها شامل موارد زیر است که مسؤولان اقتصادی کشور باید شناخت دقیق و برنامه‌ریزی جامعی برای رفع آنها داشته باشند.

1- عدم شناخت کافی از تحریم‌ها یک چالش است. بنابراین برای مقابله موثر با هر پدیده سیاسی - اقتصادی مانند تحریم، لازم است درک دقیق و صحیح از مختصات و ساختار آن وجود داشته باشد. متأسفانه تاکنون در کشور ما، درک کامل و شفاف از راهبردها، تاکتیک‌ها و عملیات مربوط به تحریم‌ها وجود نداشته است. به همین دلیل شاهد نوسانات شدید اقتصاد بعد از اقدامات تحریمی علیه ایران بوده‌ایم، بنابراین باید سیاست‌های این بخش مورد بازنگری قرار بگیرد. برخی افراد به مطالعات علمی اعتقادی ندارند و گروهی نیز به محتوای گزارش‌های منتشر شده توسط اندیشکده‌های کشورهای تحریم‌کننده اعتماد می‌کنند. این موجب شده شناخت دقیقی از تحریم‌ها و راه‌های مقابله با آنها وجود نداشته باشد؛ باید تیم‌های کارشناسی با محوریت دانشگاه‌ها و مراکز علمی در کشور به وجود بیاید.

2- ایجاد یکپارچگی در سیاست خارجی یکی دیگر از راهکارهای مقابله با تحریم‌هاست. هرچند شعار «نه شرقی، نه غربی» از بنیان‌های سیاست خارجی کشورمان است اما باید جای خود را به « عدم غرب‌گرایی» بدهد. تاکنون انشقاق در جهت‌گیری دستگاه‌ها و تصمیم‌گیرندگان مشهود بوده است. برای مثال، توسعه روابط راهبردی با چین به عنوان راهکاری مقابله‌ای مطرح می‌شود اما در مواردی توافقات با چین تنها با ارسال سیگنالی مثبت از طرف غربی‌ها تحت تاثیر قرار می‌گیرد. هرچند وابستگی به هر ۲ بلوک شرق و غرب می‌تواند مضر باشد اما تعاملات خارجی باید بر اساس منافع ملی باشد. به همین دلیل نمی‌توان وقتی طرف‌های غربی علیه ایران تحریم‌های جدیدی را وضع می‌کنند بازارهای شرقی را نادیده گرفت.

3- رویکرد جزیره‌ای در مقابله با تحریم باید برطرف شود. گستردگی دامنه تحریم‌ها موجب شده است نهادهای مختلفی با این موضوع درگیر شوند اما هماهنگی و انسجام میان‌دستگاهی بخوبی انجام نمی‌شود. وزارت جهاد کشاورزی، وزارت صمت، بانک مرکزی و دیگر سازمان‌های ذی‌ربط هر کدام به روش خاص خود به مقابله با تحریم‌ها می‌پردازند که این اقدامات زیر یک چتر مشخص و منسجم تجمیع نمی‌شود. این عدم هماهنگی باعث ناکارآمدی اقدامات می‌شود. برای همین شاهد این هستیم که با فشار تحریم‌ها قیمت یک کالا در بازار افزایش می‌یابد و حتی برخی کالاها به‌شدت در بازار کاهش می‌یابد. به طور قطع اگر هماهنگی بین‌دستگاهی وجود داشته باشد بازار کمتر دچار نوسان می‌شود.

4- رعایت محرمانگی در روابط تجاری باید بیشتر از گذشته در دستور کار قرار گیرد. درواقع اگر اطلاعات مربوط به اقدامات ضدتحریمی منتشر ‌شود این امر مانعی جدی برای موفقیت در مقابله با تحریم‌ها خواهد بود. در قراردادها و توافقات در سطح ملی میان کشورها، محرمانگی باید به صورت جدی رعایت شود. پیش از این انتشار اطلاعات مربوط به همکاری‌های ایران و چین در حوزه‌های مختلف توسط فعالان اقتصادی و مسؤولان مربوط، مراتب اعتراض طرف چینی را در پی داشته است.

5- نباید مسائل ملی به سطح حزبی و فردی تقلیل داده شود. مسائل تحریم، برجام و مذاکره موضوعاتی ملی هستند و نباید به ابزار انتخاباتی یا حزبی تبدیل شوند. استفاده از این مسائل برای منافع گروهی و حزبی خلاف مصالح ملی است. اگر فرض بر خدمتگزاری به کشور و مردم باشد و راهبرد کلان کشور مذاکره باشد، تفاوتی نخواهد داشت که کدام گروه مذاکره کند و نتایج به اسم آنها ثبت شود.

6- شرطی کردن کشور نسبت به شرایط خارجی به زیان منافع ملی است. هرچند تفکیک شرایط داخلی از شرایط خارجی اشتباهی راهبردی است اما نباید اقداماتی را که در داخل می‌تواند موثر شوند به مسائل خارجی گره زد. در واقع شرایط اقتصادی مناسب داخلی به توسعه روابط اقتصادی خارجی نیز کمک می‌کند و انسجام داخلی و اجماع بر موضوعات ملی قدرت چانه‌زنی را افزایش می‌دهد. بنابراین نسبت دادن همه مشکلات به مسائل خارجی کمک‌کننده نیست و بی‌تأثیر دانستن تحریم‌ها در شرایط اقتصادی کشور نیز نمی‌تواند به یافتن راه‌حل واقعی مشکلات کمک کند.