مهرداد احمدی: «آنتیک»، فیلمی که در جشنواره فجر امسال به نمایش درآمد، نه‌تنها از نظر سینمایی فاجعه‌ای غیرقابل‌تحمل است، بلکه در لایه‌های زیرین خود به گونه‌ای بی‌محابا و گستاخانه، به هویت و ارزش‌های جامعه ایرانی می‌تازد. این اثر که ادعای نوآوری و جسارت هنری دارد، به شکلی بی‌پروا مفاهیمی توهین‌آمیز نسبت به انسان ایرانی، مقدسات دینی و حتی پایه‌های اخلاق انسانی را در روایت خود به کار گرفته است اما آیا این فیلم به لحاظ سینمایی شایسته نقد است؟

از نخستین لحظات فیلم، آنچه بیش از هر چیز به چشم می‌آید، ضعف فاحش در روایت، کارگردانی و بازیگری است. «آنتیک» نه قصه‌ای برای گفتن دارد و نه توانایی روایت مؤثر آنچه را که به‌عنوان ایده در ذهن نویسنده وجود داشته است. دیالوگ‌ها سطحی و بی‌مغز هستند، شخصیت‌ها فاقد هرگونه عمق روان‌شناختی‌اند و طراحی صحنه‌ها چنان بی‌سلیقه و سردستی است که گویی با یک تمرین دانشجویی مواجهیم، نه اثری که مدعی حضور در بزرگ‌ترین جشنواره سینمایی کشور است. ریتم فیلم پراکنده و گیج‌کننده است؛ صحنه‌ها بی‌هدف به یکدیگر متصل شده‌اند و هیچ انسجامی در ساختار کلی اثر دیده نمی‌شود. کارگردانی نه‌تنها قادر به هدایت بازیگران و انتقال حس نیست، بلکه با انتخاب نماهای بی‌ارتباط و استفاده از افکت‌های بصری سطحی، عملا تجربه تماشاگر را به شکنجه‌ای بدل می‌کند. در یک کلام، «آنتیک» به‌قدری ضعیف و فاقد استانداردهای اولیه سینمایی است که حتی نمی‌توان آن را اثری برای نقد جدی تلقی کرد، چرا که برای نقد، اثری باید دست‌کم شالوده‌ای برای بررسی داشته باشد و این فیلم اساسا تهی از هر گونه بنیان هنری است.

فراتر از ابتذال سینمایی، آنچه «آنتیک» را به اثری خطرناک تبدیل می‌کند، پیام‌های اجتماعی و فلسفی نهفته در لایه‌های زیرین آن است. فیلم به ‌صورت آشکار آرامگاه‌های مقدس و معابد را به مضحکه و تخریب می‌کشاند، بدون آنکه کوچک‌ترین تلاشی برای درک معنای نمادین و تاریخی این مکان‌ها انجام دهد. این حمله آشکار به مقدسات نه‌تنها بی‌احترامی به باورهای دینی مردم است، بلکه نادیده گرفتن ریشه‌های عمیق فرهنگی و تاریخی ملت ایران است. 

معابد و آرامگاه‌های مقدس از دیرباز بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت ایرانی بوده‌اند؛ حتی پیش از ورود اسلام به ایران، این مکان‌ها نقش محوری در فرهنگ، هنر و هویت ملی ایرانیان ایفا کرده‌اند. تخریب و تمسخر این نمادها، درواقع حمله به یکی از بنیادی‌ترین ارکان هویت جمعی ایرانی است. فیلم با استفاده از تصاویر و نمادهای مذهبی، سعی دارد آنها را به ‌عنوان عناصری منفی و بازدارنده نمایش دهد. این نگاه تقلیل‌گرایانه، که نه‌تنها عمق تاریخی و معنوی این نمادها را نادیده می‌گیرد، بلکه با زبان تصویری مسموم خود به تماشاگر القا می‌کند باورهای دینی و تاریخی مانعی بر سر راه پیشرفت هستند؛ نوعی انکار هویت ملی و تلاش برای تهی کردن جامعه از ارزش‌های مشترک است. از دیدگاه فلسفی، آنچه در «آنتیک» به چشم می‌خورد، تلاش برای ایجاد یک هویت جعلی از طریق انکار و تخریب گذشته است. این فیلم در قالب نقد اجتماعی، به‌طور سیستماتیک نمادهای تاریخی و فرهنگی را به سخره می‌گیرد و تماشاگر را در جهانی بدون ریشه و معنا رها می‌کند.

هانا آرنت، فیلسوف برجسته قرن بیستم، در تحلیل‌های خود از توتالیتاریسم، به این نکته اشاره می‌کند که یکی از ابزارهای  ایجاد سلطه فرهنگی، تخریب حافظه تاریخی و بی‌ریشه کردن انسان‌هاست. فیلم «آنتیک» به‌گونه‌ای نمادین همین رویکرد را در پیش گرفته است: با تحقیر معابد و مکان‌های مقدس، که از نخستین سنگ‌بناهای هویت ایرانی بوده‌اند، تلاش می‌کند انسان ایرانی را از گذشته خود جدا و به موجودی بی‌هویت تبدیل کند که برای پذیرش هرگونه هویت تحمیلی آماده باشد. در فرهنگ ایران، معابد و آرامگاه‌های مقدس تنها اماکنی برای عبادت یا بزرگداشت نیستند؛ آنها تجلی پیوند انسان ایرانی با جهان معنوی و طبیعت بوده‌اند. 

این مکان‌ها، هم در دوران پیش از اسلام و هم پس از آن، نقشی محوری در شکل‌دهی به هنر، ادبیات و فلسفه ایرانی ایفا کرده‌اند. تخریب یا تحقیر این نمادها، به‌ معنای انکار یکی از بنیادی‌ترین ارکان شکل‌دهنده هویت ایرانی است. از منظر جامعه‌شناختی، «آنتیک» را می‌توان مثالی از شکاف میان هنرمندان و جامعه دانست. فیلمساز در این اثر، نه‌تنها توانایی درک روح جمعی جامعه ایرانی را ندارد، بلکه به ‌وضوح از آن متنفر است. این نفرت در سراسر فیلم موج می‌زند: شخصیت‌های ایرانی در این فیلم اغلب به ‌عنوان افرادی سطحی، نادان و بی‌اخلاق نمایش داده می‌شوند و هیچ تلاشی برای نمایش پیچیدگی‌ها و عمق انسانی آنها وجود ندارد. این نوع نگاه تحقیرآمیز به انسان ایرانی، در کنار توهین به باورهای دینی و تاریخی او، نشان‌دهنده گسستی عمیق میان فیلمساز و جامعه‌ای است که در آن زیست می‌کند. چنین نگرشی نه‌تنها به تقویت شکاف‌های اجتماعی کمک می‌کند، بلکه در نهایت هنرمند را از مخاطبانش دورتر می‌کند و اثرش را به تولیدی بی‌معنا و فراموش‌شدنی تبدیل می‌کند. 

فیلم «آنتیک» نمونه‌ای روشن از آن است که چگونه فقدان دانش سینمایی، فهم تاریخی و درک اجتماعی می‌تواند به تولید اثری توهین‌آمیز و بی‌ارزش منجر شود. این اثر نه‌تنها هیچ‌گونه ارزش هنری ندارد، بلکه با پیام‌های مسموم و خطرناک خود، تلاش می‌کند ریشه‌های هویتی و فرهنگی جامعه ایرانی را هدف قرار دهد. پاسخ به چنین آثاری، نه در سانسور و انکار، بلکه در بازگشت به ریشه‌ها و تقویت ارزش‌های مشترک ملی است. 

ایران، با تمام تاریخ و فرهنگ غنی خود، نیازی به آثار سطحی و مخرب ندارد؛ آنچه بیش از هر چیز نیازمند آن است، هنری است که بتواند عمق و زیبایی این هویت را به نمایش بگذارد و نه‌تنها ایرانیان، بلکه جهانیان را با ارزش‌های والای این تمدن آشنا کند.

***