حبیب‌الله مهری*:اعتماد یکی از مؤلفه‌های اساسی سرمایه اجتماعی در یک جامعه مردمسالار که بر عنصر مشارکت پایه‌گذاری شده، است زیرا اعتماد و مشارکت به صورت دو متغیر وابسته به یکدیگر عمل میکنند یعنی هرچه اعتماد بیشتر باشد مشارکت اجتماعی نیز بیشتر است و برعکس. از این رو اعتماد یکی از جنبه‌های مهم جوامع مدنی است که بدون آن اجتماع متجانس شهروندان متعهد و وفادار به اقتدار سیاسی وجود نخواهد داشت.
از طرفی تطور جوامع انسانی در گرو تراکم و پیچیدگی روابط و تعاملات اجتماعی و به بیان دیگر شبکه‌ای شدن آنهاست. چنین حجم تراکم بدون وجود اعتماد که درحکم خمیرمایه‌ای برای شکل‌گیری و پایداری روابط اجتماعی است، امکان‌پذیر نیست. البته اعتماد را می‌توان در دو سطح افقی یعنی اعتماد آحاد جامعه به یکدیگر و عمودی یعنی اعتماد به نهادهای حکومتی تعریف کرد و غفلت از افزایش و نوزایی هریک از این سطوح باعث به‌وجود آمدن گسست‌های اجتماعی خواهد شد.
از این منظر، اعتماد برای جوامعی چون جامعه ایران که در گذار تاریخی‌شان قرار داشته و در حافظه تاریخی خود تجربه حکومت‌های خودکامه و مستبد را که سمی برای اعتماد است، دارند و نیز مواجه با افت و خیزها و شکنندگی‌های ویژه‌ای هستند، اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند چرا که این نوع جوامع بیش از هر نوشدارو و سرمایه دیگری نیازمند بسط و تقویت فرهنگ اعتماد هستند تا به جای ارزش‌های اخلاقی منفی چون تظاهر و چاپلوسی، دروغ، نفاق و وابستگی، ارزش‌های مثبتی چون شهامت، صداقت، یکرنگی و خود اتکایی را بنشانند تا به جای سردی و انفعال به جامعه گرمی، نشاط و طراوت بخشد.
متاسفانه با نگاهی به اطراف و حتی اطرافیان خود متوجه خواهیم شد که سطح افقی اعتماد یعنی اعتماد افراد به یکدیگر در جامعه کنونی ما با چالش‌ها و تهدیدات بسیاری مواجه است و بر همگان بویژه دستگاه‌های فرهنگ‌ساز کشور لازم است با بهره‌گیری از آموزه‌های اسلامی برای ترمیم آن چاره‌اندیشی کنند اما آنچه در این مقال می‌خواهیم به صورت دقیق‌تر و با ذکر نمونه‌های عینی به آن بپردازیم سطح عمودی اعتماد یعنی اعتماد به رفتارهای دولت در مقطع زمانی فعلی در کشور است.
به عقیده نگارنده وقتی دولتی که تنها قریب به 9 ماه از روی کار آمدنش در انتخاباتی پرشور و حماسی می‌گذرد، در سرنوشت‌ساز‌ترین اقدام خود یعنی اجرای مرحله دوم قانون هدفمندی یارانه‌ها دست همکاری به سوی مردم دراز می‌کند و به انحای مختلف و از طریق انواع و اقسام روش‌های تبلیغی بویژه طی یک ماه گذشته از آنها می‌خواهد از گرفتن یارانه نقدی انصراف دهند ولی باکمال ناباوری و آنگونه که در رسانه‌های مختلف منعکس شده است، شاهد هجوم و تکاپوی مردم برای ثبت‌نام است و قریب به 90 درصد مردم به درخواست دولت جواب منفی داده‌اند آن هم با وجود تبلیغات بمباران‌گونه‌ای که شاهد آن بوده‌ایم، تا جایی که مسؤولان دولتی به‌رغم وجود آمارهای شفاف از اعلام تعداد دقیق ثبت‌نام‌ها و انصراف‌ها در سامانه خودداری کرده و با استفاده از جملات کلی نظیر «انصراف هزاران نفر از دریافت یارانه» سعی در موفق جلوه دادن خود کنند، در خوش بینانه‌ترین حالت نتوانسته اعتماد عمومی نسبت به رفتارهای خود را در جامعه جلب کند.
اگر نگاه واقع‌بینانه‌ای به این موضوع داشته باشیم باید بگوییم دولت به خاطر تکرار برخی اقدامات اشتباه در حال از دست دادن اعتماد عمومی در جامعه است و ادامه این روند منجر به بی‌اعتمادی مردم نسبت به دولت خواهد شد اما کدامیک از رفتارهای چند ماه گذشته دولتمردان منجر به گام نهادن در مسیر بی‌اعتمادی در جامعه شده است؟
1- به یاد بیاورید در آغازین روزهای استقرار دولت جدید تمام هم و غم دولتمردان به القای این گزاره در اذهان عمومی سپری می‌شد که مشکلات اقتصادی امروز جامعه از تحریم‌های ظالمانه علیه کشور ناشی می‌شود لذا دستگاه دیپلماسی دولت کوشید به قول خودشان با شکستن ساختمان تحریم‌ها، گشایشی در زندگی روزمره مردم حاصل شود اما امروز مردم با نگاهی تیزبینانه روند طی‌شده در طول چند ماه گذشته را نظاره میکنند و می‌بینند به‌رغم تعلیق اکثر فعالیت‌های هسته‌ای که بهانه اصلی دشمنان برای تحریم بود، نه تنها در زندگی‌شان گشایشی صورت نگرفته است بلکه باید هر روز شاهد توهین‌ها، تحقیرها و حتی تحریم‌های جدید باشند در حالی که نه دلاری از دارایی‌های بلوکه‌شده خودمان، به کشور بازگشته و نه رفع برخی تحریم‌ها باعث پویایی روند اقتصادی کشور شده است.
2- رئیس‌جمهور محترم در مراسم تنفیذ حکم ریاست‌جمهوری جملاتی را بیان کردند که موجی از امید و شعف در دل شنوندگان بویژه اصحاب رسانه ایجاد کرد. آنجا که گفتند؛ خداوندا! به تو پناه می‌برم از استبدادرأی و بستن دهان مخالفان. اما دیری نپایید که هم ایشان در سخنانی منتقدان توافقنامه ژنو را مشتی بیسواد خوانده و با استفاده از انواع و اقسام روش‌ها حتی اجازه اظهار نظر به نمایندگان مجلس را هم نداده و با شکایت شورایعالی امنیت ملی از نمایندگان مجلس، رسانه‌های منتقد دولت، افراد صاحب‌قلم در فضای مجازی و همچنین فشار به رسانه ملی، روندی خلاف آنچه در مراسم تنفیذ گفته بودند را در پیش گرفتند.
3- فراموش نکرده‌ایم یکی از شعارهای اساسی رئیس‌جمهور محترم در ایام تبلیغات انتخاباتی افزایش عزت در عرصه ملی و بین‌المللی و تکریم آحاد شهروندان جامعه بود اما آنچه در این ایام مشاهده کردیم روندی خلاف این موضوع بوده تا جایی که تشکیل صفوف طولانی مردم در ایام دهه مبارک فجر برای دریافت سبد کالا موجب سوءاستفاده دشمنان خارجی شد. همچنین رفتار خالی از عزت برخی مسؤولان بویژه در عرصه دیپلماتیک کار را به جایی رسانده که دائما شاهد ارسال پیام‌های تهدیدآمیز از جانب دشمنانیم که آخرین آنها تهدید به تحریم در صورت انعقاد قرارداد فروش نفت به روسیه یا بی‌عزت شدن پاسپورت ایرانی و عدم اعطای ویزا به نماینده کشورمان در سازمان ملل است.
4- دولت گذشته به‌رغم انتقاداتی که به عملکردش بویژه در دو سال آخر آن وارد است پایه‌گذار یا به عبارت دیگر زنده‌کننده سبک جدیدی در خدمت‌رسانی به مردم بویژه محرومان شد. کار و تلاش شبانه‌روزی و خستگی‌ناپذیر، توجه به اقشار کم‌درآمد و آسیب‌پذیر، توجه به مناطق محروم و دورافتاده، ساده‌زیستی و... برخی ویژگی‌های این سبک جدید خدمت‌رسانی بود. در حالی که به‌رغم تاکیدات رهبری حکیم انقلاب دامت برکاته پیش و پس از انتخابات مبنی بر تداوم ویژگی‌های مثبت دولت پیشین، از آغازین روزهای استقرار دولت جدید بازهم روندی مخالف را مشاهده کرده‌ایم؛ مسکن مهر عملا به تعطیلی کشانده شده است، سفرهای استانی به صورت نصفه و نیمه رها شده است، رئیس‌جمهور و برخی اعضای ذی‌نفوذ کابینه تعطیلات عید را در شمال و کیش سپری میکنند، در حالی که دم از خالی بودن خزانه زده می‌شود میلیاردها تومان صرف بازسازی ساختمان ریاست جمهوری و ارسال پیامک نوروزی به هموطنان می‌شود، وزیری بر این تأکید می‌کند که هرکس توانایی مالی ندارد از اتوبان پردیس به تهران تردد نکند، وزیر دیگری که از ابتدای انقلاب تاکنون صرفا دارای مسؤولیت‌های دولتی بوده دارایی رسمی خود را چند صد میلیارد تومان اعلام می‌کند و... و تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.
5- رفتار و گفتار دوگانه مسؤولان در برخورد با سیاست‌های کلان ابلاغی و اعلامی از جانب رهبر معظم انقلاب دامت برکاته نیز اعجاب‌انگیز است. درجایی که رهبری مکررا اعلام کرده‌اند علاج مشکلات اقتصادی کشور، توجه به ظرفیت‌های داخلی و اقتصاد مقاومتی است می‌بینیم همه تلاش دولتمردان معطوف به خارج شده تا جایی که رئیس‌جمهور محترم در اولین موضع‌گیری رسمی در سال جدید و در جمع اعضای هیأت دولت تعریفی منحصر به فرد از اقتصاد مقاومتی ارائه و آن را اتصال به اقتصاد بین‌الملل معرفی میکنند! یا در جای دیگری که رهبری بر شاخص‌ها و مؤلفه‌های فرهنگ اسلامی تأکید میکنند، آقایان در بیان به این رهنمودها لبیک گفته ولی در عمل قصد دارند راه طی شده دولت اصلاحات در عرصه فرهنگ را دوباره طی کنند و هیچ ابایی هم از این امر ندارند تا جایی که وزیر ارشاد با افتخار به دیدار نوروزی خاتمی می‌رود یا مجموعه تحت نظر ایشان از شاعران و نویسندگانی که هیچ قرابتی با آرمان‌های انقلاب ندارند، تقدیر و برای شرکت در جشنواره‌های مختلف دعوت به عمل می‌آورند.
الغرض! دولتمردان مسیری را در پیش گرفته‌اند که با رفتارها و گفتارهای متناقض در عرصه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و بین‌المللی زمینه‌ساز از دست دادن اعتماد عمومی در جامعه و بی‌اعتمادی مردم خواهد شد. بی‌اعتمادی‌ای که نشانه‌های روشنی از آن در عدم لبیک مردم به درخواست انصراف از یارانه نقدی قابل مشاهده است. البته این موضوع شاید در نگاه ابتدایی، دولت تدبیر و امید را متضرر کند ولی نگارنده معتقد است در نگاه کلان و دلسوزانه زمینه‌ساز بدبینی و بی‌اعتمادی به نظام و از دست دادن سرمایه‌های اجتماعی نظام خواهد شد و خدای ناکرده آتشی که از آن به پا خواهد شد دامن این دولت و آن دولت را نخواهد گرفت بلکه موجبات سستی پایه‌های سرمایه اجتماعی کشور خواهد شد.
*کارشناس ارشد علوم سیاسی