کیوان ابراهیمی*: از ۴ سال پیش مکررا(1و2و3) ادعاهایی از جانب رسانه‌های غربی با تکیه بر چکیده رساله دکترای آقای حسن روحانی در دانشگاه کلدونین گلاسگو در بریتانیا درباره اصالت متن رساله ایشان(4) مطرح شده بود. ادعاکنندگان اظهار داشته بودند آقای حسن روحانی (که رساله خود را با نام حسن فریدون تحویل داده است) بخش‌هایی از چکیده پایان‌نامه را از یک مرجع دیگر کپی کرده و اخلاق علمی را رعایت نکرده است. به دلیل عدم شفافیت آقای روحانی در پاسخ به این ادعاها و نیز عدم شفافیت مسؤولان دانشگاه کلدونین گلاسگو در انتشار کامل متن این رساله، در ابتدا راستی‌آزمایی اینگونه ادعاها ممکن نبود.
سرانجام با فراهم شدن امکان دسترسی به متن اصلی رساله از طریق موسسات دانشگاهی دارای دسترسی کامل به سامانه پایگاه اطلاعات علمی ایران (ایران‌داک)- که یک نسخه از پایان‌نامه‌های دانشجویان داخل و خارج را نگهداری می‌کند- این امکان فراهم شد که صحت و سقم این ادعاها بررسی و در صورت خطا بودن آنها، از رئیس‌جمهور اعاده حیثیت شود. برای این منظور تیمی از دانشجویان کارشناسی و تحصیلات تکمیلی داخل و خارج از کشور تشکیل و تلاش شد با تقسیم کار گروهی، متن رساله ایشان مورد بررسی دقیق قرار گیرد. روش‌شناسی کار به این صورت تعیین شد که از بین انواع و اقسام مختلف سرقت علمی (ادبی(5و6)، «ضابطه حداقلی» مورد اجماع استفاده شود. این ضابطه مقرر می‌دارد استفاده از عین جملات و پاراگراف‌ها از منابع دیگر بدون قراردادن متن در داخل علامت نقل‌قول (کوتیشین مارک یا گیومه) سرقت علمی است. بر اساس این ضابطه، 2 روش مهم در انجام سرقت ادبی/ علمی احصا شد. این دو شیوه عبارتند از:
1- سرقت موزاییکی (Mosaic plagiarism) به معنای کپی کردن سطور مختلف از متون مختلف برای تشکیل یک پاراگراف
2- سرقت کامل کلمه به کلمه (Verbatim plagiarism) به معنای کپی کردن کل یک پاراگراف یا چند جمله طولانی از متون دیگر بدون رعایت اصول نقل قول
با تقسیم کار انجام شده تلاش شد کار بررسی رساله، همزمان از 2 طریق بررسی ماشینی (نرم‌افزاری) و غیرماشینی (انسانی) انجام شود. سپس با مقایسه نرم‌افزارهای مورد استفاده در محافل دانشگاهی، نرم‌افزار معتبر و پیشتاز Ithenticate(7) برای بررسی رساله انتخاب شد. این نرم‌افزار به دلیل دقت بالا، توسط مهم‌ترین انتشارات، ژورنال‌ها و پایگاه‌های علمی و آکادمیک در جهان از جمله
Nature, Springer، ELSEVIER, EBSCO، IEEE, Proquest, Pearson, Pub Med, Mc Graw Hill و بسیاری از دانشگاه‌های معتبر در آمریکای شمالی و اروپا مورد استفاده قرار می‌گیرد. به دلیل گران‌قیمت بودن این نرم‌افزار ، تلاش شد از دانشجویان ایرانی دارای دسترسی به این نرم‌افزار استمداد شود. در تاریخ ۶ اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۶، دسترسی به این نرم‌افزار فراهم شد و با تقسیم کار انجام شده و با استفاده از نرم‌افزار تشخیص سرقت علمی Ithenticate، متن کامل رساله که ممهور به مهر تایید سازمان اطلاعات و مدارک علمی ایران است(8)، تهیه و وارد این نرم‌افزار شد. سپس تلاش شد نتایج نرم‌افزار به صورت دستی نیز مورد بررسی دوباره و چندباره قرار بگیرد. در فرآیند کار علاوه بر همکاران پروژه، متن به صورت دسته جمعی و از طریق مخاطبان پایگاه در دانشگاه‌های مختلف بررسی شد.
شایان ذکر است شدیدترین نوع سرقت علمی آن است که مقاله یا کتاب نوشته شده توسط فردی، به نام دیگری ثبت شود. در وهله بعد سرقت علمی کلمه به کلمه قرار دارد که در سطح نهم از ۱۰ نوع سرقت علمی شناخته شده قرار دارد. این قسم از سرقت علمی، رایج‌ترین نوع مشاهده شده در رساله مورد بررسی بوده و طبق معیارهای پذیرفته شده، هنگامی که ضوابط نقل قول رعایت نشود، چه نویسنده به منبع ارجاع دهد چه خیر، مرتکب این سطح شدید از سرقت علمی شده است. در رساله دکترای آقای روحانی، از ده‌ها کتاب و مقاله مختلف، سرقت کلمه به کلمه یا موزاییکی انجام شده و به برخی منابع ارجاع داده و به مابقی هیچگونه ارجاعی نداده‌اند؛ کتاب‌ها و مقالاتی از آیت‌الله علی‌اکبر کلانتری، ضیاء‌الدین سردار، نوئل کالسون، حمید عنایت، وائل حلاق، سیدابوالاعلی مودودی، پاتریک بنرمن، هاشم کمالی و ویلیام مونتگومری وات از جمله پرتکرارترین قربانیان این سرقت کم‌سابقه‌اند.
نتایج مورد بررسی و درصدهای مذکور در جدول به صورت حداقلی است، چرا که رساله آقای روحانی در سال 1998 میلادی تحویل شده و بسیاری از منابع مورد استفاده در آن قدیمی بوده و در دیتابیس مورد استفاده نرم‌افزار موجود نبوده و ممکن است تیم بررسی نیز نتوانسته باشد در بررسی غیرماشینی برخی از آنها را پیدا کند (چنانکه برخی منابع مورد استفاده، پس از تلاش‌های شبانه‌روزی و صرف صدها نفر/ ساعت کار گروهی در پروژه، از کتابخانه‌های شهرهای مختلف یا مراجعی که معمولا در اینترنت فهرست نمی‌شوند یافته یا خریداری شد اما دسترسی به بقیه فراهم نبود).
در حالی که در محیط آکادمیک کشورهای غربی حتی یک صفحه سرقت علمی در کل متن یک رساله چند صد صفحه‌ای می‌تواند منجر به رد آن و پس گرفتن مدرک تحصیلی شود، در ابتدای امر، درصد بسیار بالای سرقت علمی در چکیده و معرفی رساله آقای روحانی حیرت‌انگیز بود. بسیاری از متون، پاراگراف‌ها و صفحات این رساله به صورت مستقیم و با کمترین تغییرات از روی مراجع، کتب و مقالاتی که پیش از سال ۱۹۹۸ چاپ شده بودند کپی غیرمجاز شده بود. با ورود به فصول بعدی، درصد سرقت‌های علمی نه‌تنها کمتر نشد بلکه شاهد افزایشی خیره‌کننده در فصل ۴ بودیم. بیش از 90 درصد(10) فصل ۴ رساله آقای روحانی با عنوان «احکام ثانویه» مستقیماً ترجمه شده کتابی فارسی با عنوان «حکم ثانوی در تشریع اسلامی»(11) نوشته آیت‌الله علی‌اکبر کلانتری(12) است. شایان ذکر است نه در مراجع فصل ۴ و نه در کتابنامه، آقای حسن روحانی هیچگونه ارجاعی به این کتاب و به این نویسنده نداده‌اند(13) در حالی که در این فصل و در صفحات 286-209 بیش از 74 صفحه به شکل محض و مستقیم و بدون هیچگونه ارجاعی به اثر آیت‌الله کلانتری که عضو فعلی مجلس خبرگان است، سرقت شده است. با شواهدی که از سرقت بزرگ و فاحش فصل ۴ رساله دکترای آقای روحانی به دست آمده، حال با قطعیت می‌توان گفت این رساله دکتری بنا به تمام معیارها، به طور کامل مردود و متقلبانه است. با رسیدن به این شواهد هیچ نیازی به بررسی سایر فصول (5و6) احساس نمی‌شود؛ با این حال اخیرا چند تن از علاقه‌مندان پروژه، بررسی‌هایی را روی فصول 5و6 نیز آغاز کرده‌اند که نتایج حاکی از چند سرقت علمی بزرگ دیگر است که نتایج آن بزودی منتشر خواهد شد.
تاسف‌بارتر اینکه طبق شواهد موجود، حتی در ترجمه انگلیسی از کتاب آیت‌الله کلانتری نیز پای افراد دیگری جز آقای روحانی در میان بوده و حتی ترجمه نیز توسط ایشان انجام نشده است. تیم پروژه به کمک نرم‌افزار سرقت‌یاب، به مقاله‌ای انگلیسی(14) دارای همپوشانی بسیار بالا با متن فصل ۴ رساله آقای روحانی در وب‌سایتی به نام
The Islamic Seminary دست یافت. با پیگیری‌های بیشتر معلوم شد این پایگاه اسلامی متعلق به عالمی شیعی به نام «شیخ محمد سرور»(15) است. طبق اظهار صریح ایشان طی تماس با تیم پروژه، پیش از برگزاری کنفرانس سران کشورهای اسلامی در تهران(16) متنی به زبان فارسی توسط آقای کمال خرازی(17) به ایشان داده و خواسته شده برای استفاده در این کنفرانس به انگلیسی ترجمه شود. این امر توسط شیخ سرور انجام شده اما سال بعد از آن، قسمت اعظم این ترجمه (بیش از ۷۰ درصد آن) از تز دکترای آقای حسن روحانی سر در آورده و در قالب یکی از فصول به دانشگاه اسکاتلندی تحویل شده است. این اتفاق عجیب و تاسف‌آور می‌تواند سرنخ‌های بیشتری جهت بررسی‌ها به نهادهای ذی‌ربط بدهد تا اعضای تیم متخلف تهیه‌کننده رساله آقای روحانی شناسایی شوند.
پاسخ به 2 سوال رایج این روزها درباره پروژه بررسی رساله دکترای حسن روحانی: آیا دانشگاه اسکاتلندی مدارک و اسناد سرقت علمی شما را رد کرده؟ چقدر احتمال دارد دانشگاه، مدرک دکترا را باطل کند؟
دانشگاه کلدونین گلاسگو تاکنون درباره مدارک موضع‌گیری نکرده و برداشت رسانه‌های دولتی و شبه‌دولتی از سخنان دکتر سیدحسن امین مبنی بر تایید اصالت رساله توسط دانشگاه در هفته‌ها و ماه‌های اخیر کذب است. آقای امین (که به نام استاد راهنمای تز آقای روحانی شناخته می‌شود) خود یکی از متهمان ردیف اول این فساد آکادمیک است. ایشان سالیانی است تدریس و حضور در دانشگاه کلدونین را رها کرده و اگر ادعایی مبنی بر بررسی مدارک گسترده افشا شده درباره این سرقت علمی توسط دانشگاه و رد آنها دارند، باید منبعی رسمی که چنین مطلبی را اعلام کرده منتشر کنند؛ در غیر این صورت ادعای ایشان هیچگونه سندیت و اهمیتی نخواهد داشت و در راستای ابهام‌آفرینی به قصد تطهیر فساد، تفسیر و ارزیابی می‌شود.
اما پرتکرارترین سوالی که این روزها مطرح می‌شود این است: «آیا امیدی به اقدام قاطع دانشگاه می‌توان داشت؟» خودتان را جای مسؤولان دانشگاه بگذارید؛ با توجه به پیام تبریکی که سال ۲۰۱۳ توسط رئیس دانشگاه (پملا گیلیس) برای انتخاب حسن روحانی به عنوان یک فارغ‌التحصیل نمونه و موفق دانشگاه داده شده و این پیروزی را یک «دستاورد بزرگ» دانسته‌اند، قضیه برای دانشگاه حیثیتی شده است. در آن سال رئیس دانشگاه گفته بود امیدوار است دوره حضور حسن روحانی به عنوان «محقق» در GCU بتواند برای مسؤولیت جدید وی مفید باشد.
دانشگاه در پیام تبریک خود اضافه کرده بود ستاد انتخاباتی «دکتر» حسن روحانی تصاویر و فیلم‌هایی از دانشگاه کلدونین گلاسگو را منتشر کرده و یکی از دانشجویان سابق این دانشگاه، به گرمی از مدت حضور حسن روحانی در شهر گلاسگو سخن گفته بود!
با تمام این اوصاف واضح است علی‌القاعده دانشگاه زمانی حاضر به ابطال مدرک دکترای این «دستاورد بزرگ» خود خواهد شد که در ترازوی هزینه و فایده، چنین اقدامی (یعنی ابطال مدرک) قابل توجیه باشد. هزینه دومی که دانشگاه با ابطال مدرک پرداخت خواهد کرد، اعتراف به ناشی‌گری خود در رد ادعاهای رسانه‌های غربی ناظر به سرقت علمی در سال ۲۰۱۳ است. با این حساب، پس از اعتراف به سرقت علمی، اعتبار دانشگاه و اظهارات مقامات آن بشدت پایین آمده و چنین امری مسلما به وجهه داخلی و بین‌المللی این دانشگاه تازه‌تاسیس لطمه خواهد زد. سرقت علمی رخ داده در رساله دکترای آقای حسن روحانی را می‌توان از چشم‌انداز مساله‌آفرینی آن برای نظام جمهوری اسلامی در سطح بین‌المللی، به عنوان معبر نفوذی بر قوه مجریه از سوی پادشاهی متحده بریتانیا نگریست.
اگر این مساله به شکل داخلی حل و تعیین تکلیف نشود، چه تضمینی است که بریتانیا آن را به عنوان اهرم فشار بر قوه مجریه کشور استفاده نکرده و تهدید نکند که اگر فلان اتفاق به نحو مطلوب ما نیفتد، مدرک تحصیلی را ابطال و رئیس دولت را در سطح داخلی و بین‌المللی با چالش مواجه می‌کنیم؟ این مساله در کنار ابعاد فراوان و مساله‌مند مدرک دکترای آقای حسن روحانی، نیاز به رسیدگی به عنوان یک چالش امنیت ملی دارد. ما با تقدیم مدارک و مستندات، خواهان ورود هر چه سریع‌تر مراجع رسمی از جمله وزارت علوم، دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی، مجلس شورای اسلامی و کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس و شورایعالی انقلاب فرهنگی به موضوع هستیم تا از صدمه بیشتر به آبروی ملی و دانشگاهی ایران جلوگیری شود.
نیک به یاد داریم که مدرک دکترای تقلبی در سال‌های نه چندان دور موجب استیضاح و برکناری یکی از وزرای دولت نهم شد(18) لذا برای مصلحت کشور لازم است حکم رسمی و نهایی در این‌باره هرچه سریع‌تر اعلام شود.
* عضوتیم پروژه بررسی رساله حسن روحانی متشکل از جمعی از دانشجویان داخل و خارج کشور
----------------------------------
پی‌نوشت
1-Http://Www.Telegraph. Co.Uk/News/Worldnews/Middleeast/Iran/10143799/Iranian-President-Hassan-Rouhani-Plagiarised-Phd-Thesis-At-Scottish-University.Html
2-Http://Www.Universityherald.Com/Articles/3685/20130627/
3- http://foreignpolicy. Com /2013/06/25/did-irans-new-president-plagiarize-in-his-ph-d-thesis-abstract/
4- Feridon, H., 1998. The flexibility of Shariah (Islamic law), with reference to the Iranian experience (Doctoral dissertation, Glasgow Caledonian University).
5- http://isites.harvard.edu /icb/icb.do?keyword=k70847&pageid=icbpage342054
6-https://www.princeton. edu/pr/pub/integrity/pages/plagiarism/
7- عرضه شده توسط کمپانی iParadigms واقع در اوکلند کالیفرنیا
8- دانشجویان و محققان جهت بررسی صحت متن منتشر شده به عنوان رساله دکترای آقای روحانی می‌توانند به محل «پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج) (ganj.irandoc.ac.ir) واقع در تهران، خیابان انقلاب، ابتدای خیابان فلسطین جنوبی یا دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی دارای قرارداد با این پایگاه مراجعه کنند.
9- معمولا یک بازه خطایی ۵ درصدی در اعلام درصدها وجود دارد، چرا که می‌توان از برخی سرقت‌های کوتاه (مثلا کمتر از ۳۰ کلمه) چشم پوشید یا آنها را به حساب آورد. نکته دوم این است که درصدها با اضافه شدن منابع و مراجع جدید به دیتابیس نرم‌افزار قابلیت افزایش دارد.
10- به این علت که نرم‌افزار از زبان فارسی پشتیبانی نمی‌کند، این بازه به صورت حدودی محاسبه و بیان شده است.
11- برگزیده شده به عنوان کتاب سال حوزه در سال ۱۳۷۸. تاریخ اتمام نگارش این کتاب در سال ۱۳۷۶ و تاریخ درج شده در مقدمه آن ۲۰ آبان ۱۳۷۶ است.
12- محقق نمونه و مجتهد شناخته شده، عالم حوزوی و نماینده کنونی مردم فارس در مجلس خبرگان رهبری http://aliakbarkalantari.ir/fa/?page_id=84
13- متون انگلیسی فصل ۴ رساله آقای روحانی به دقت با مطالب کتاب آقای کلانتری تطبیق داده شده‌اند.
14-http://www. theislamicseminary.org/wp/the-secondary-laws-of-sharia/
15- شیخ محمد سرور اصلیت پاکستانی داشته و ساکن شهر نیویورک آمریکاست، در حوزه‌های علمیه ایران و عراق درس خوانده و ترجمه‌های انگلیسی وزینی از قرآن کریم و کتب حدیثی تشیع از جمله اصول کافی و بحارالانوار به جای گذاشته است.
16- برگزار شده در آذرماه ۱۳۷۶
17- نماینده وقت جمهوری اسلامی در سازمان ملل متحد
18- در سال‌های اخیر، مقامات ارشد (از جمله رئیس‌جمهور و وزرا) برخی کشورهای اروپایی به دلیل افشای تقلب در تدوین رساله‌های دکترای خود در چند دانشگاه اروپایی، از منصب خود برکنار شده یا استعفا کرده‌اند.
گزارش یک سرقت علمی