گروه سیاسی: حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، رهبر حکیم انقلاب اسلامی صبح دیروز یکشنبه در ابتدای جلسه درس خارج فقه در سخنانی با اشاره به فاجعه بزرگ منا، تأکید کردند: دنیای اسلام سوالات زیادی در این باره دارد و حکام عربستان به‌جای فرافکنی، باید با عذرخواهی از امت اسلامی و خانواده‌های داغدار، مسؤولیت خود را در این حادثه سنگین بپذیرند و به لوازم آن عمل کنند.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، حادثه تلخ منا و تبدیل شدن عید قربان به عزای امت اسلامی را یادآور شدند و افزودند: انسان لحظه‌ای نمی‌تواند خود را از این غم فارغ بداند و این غم در چند روز اخیر بر دل‌های ما و همه مسلمانان سنگینی می‌کند. رهبر انقلاب، فرافکنی حکام عربستان و سر باز زدن از پذیرش مسؤولیت این فاجعه را نادرست و اقدامی عقیم و بی‌اثر خواندند و گفتند: دنیای اسلام سوالات زیادی دارد و جان باختن بیش از هزار نفر در این حادثه مساله کوچکی نیست، بنابراین جهان اسلام باید برای این مساله فکری کند. ایشان همچنین تأکید کردند: این قضیه فراموش نخواهد شد و ملت‌ها به طور جدی آن را دنبال خواهند کرد و سعودی‌ها نیز باید به جای فرافکنی و متهم کردن این و آن، مسؤولیت خود را بپذیرند و از امت اسلامی و خانواده‌های داغدار عذرخواهی کنند.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای همچنین با درخواست نماینده ولی‌فقیه و رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران برای دفن جان‌باختگان فاجعه منا در گلزارهای شهدا، موافقت کردند. حجت‌الاسلام والمسلمین شهیدی‌محلاتی طی  نامه‌ای به رهبر انقلاب با اشاره به درخواست‌های نماینده ولی‌فقیه و سرپرست زائران ایرانی و همچنین رئیس سازمان حج و زیارت درباره دفن جان‌باختگان فاجعه منا در گلزارهای شهدا جهت تسکین آلام خانواده‌های داغدار آنان، آمادگی بنیاد شهید را در این باره اعلام و از ایشان کسب تکلیف کرد. رهبر انقلاب نیز ذیل این نامه مرقوم کردند: «دفن پیکر این عزیزان در گلزارهای شهدا کار شایسته‌ای است».
 

شهاب‌الدین سینایی: در زمره سرمایه‌های ملموس و ناملموس اجتماعی اعم از انسجام ملی، پویایی جمعی و مشارکت، ارزش‌ها و انگیزه‌های مذهبی، قانونگرایی و... می‌توان به جوانی جمعیت یا به عبارتی نیروهای جوان جامعه اشاره کرد. البته ارزندگی این سرمایه علاوه بر عنصر سنی به طور مستقیم با کیفیت این نیروها ارتباط می‌یابد.
به عبارت بهتر، زمانی می‌توان نیروهای جوان جامعه را سرمایه‌هایی ارزشمند به شمار آورد که این نیروها با سطح کیفیت بالا در موقعیت برانگیختگی، کارکردهای مورد نظر را در جهت خیر عمومی به نمایش بگذارند و برکنار از رکود، رخوت، محافظه‌کاری و بسندگی به نفع شخصی، نقش‌های مورد نیاز برای تحقق خیر عمومی در جامعه را برعهده گیرند.
به باور شماری از صاحبنظران مسائل اجتماعی، یکی از مولفه‌های تعیین کیفیت شهروندی- بویژه شهروندان جوان- میزان آگاهی و شناخت آنان از واقعیت‌های سیاسی- اجتماعی جهان پیرامون است. البته در این باره نگاه‌هایی با 180 درجه اختلاف نیز وجود دارد که ناظر بر ترویج بی‌تفاوتی در امور سیاسی است که گستردگی این نگاه تنها محدود به نظام‌های توتالیتر نیست و می‌توان شاهد شیوع آن در شبه‌مردمسالاری‌های غربی نیز بود. به این ترتیب وضعیت کنونی بسیاری از جوامع و شهروندانشان را می‌توان معکوس با فلسفه برپایی نظام‌های مردمسالار از دید اندیشه‌ورزان باستانی چون «ارسطو» دید که نیل به خیر عمومی را هدف غایی نظام‌های سیاسی مطلوب می‌شمردند. در چنین شرایطی، تقویت آگاهی و حساسیت سیاسی- اجتماعی و دوری از بی‌تفاوتی در جهت مشارکت حداکثری آحاد شهروندان بویژه جوانان در سرنوشت عمومی از ارزش‌های ترویجی و مورد حمایت نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌رود که تجربیات تاریخی بویژه طی 4 دهه گذشته بر اهمیت آن افزوده است. البته جریان‌هایی نیز در کشور در برخی موقعیت‌های زمانی و به اقتضا، دیدگاهی معکوس را به نمایش گذاشته‌اند. در این باره می‌توان به بیانات حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای رهبر حکیم انقلاب اسلامی طی هفته‌های اخیر درباره نقش جوانان در جامعه و نگرانی‌های موجود در این زمینه اشاره کرد. ایشان می‌فرمایند: «سعی دشمنان این است که جوان ما را لاابالی بار بیاورند. نسبت به انقلاب بی‌تفاوت بار بیاورند، روحیه‌ حماسه و انقلابی‌گری را در او بکشند و از بین ببرند که جلوی این باید ایستاد... مسؤولان کشور نیز جوان‌‌های انقلابی را گرامی بدارند. این‌ همه جوان‌های حزب‌‌اللهی و انقلابی را برخی گویندگان و نویسندگان نکوبند به اسم افراطی و امثال اینها. جوان انقلابی را باید گرامی داشت».1
نکته‌ای که اینجا باید آن را یادآوری کرد، نقش جوانان انقلابی در مراحل و صحنه‌های گوناگون تاریخ انقلاب، از پیروزی انقلاب اسلامی و 8 سال دفاع‌مقدس گرفته تا سازندگی کشور، مشارکت در همه عرصه‌های مورد نیاز و حساسیت بالا نسبت به تحولات جامعه در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، علمی و... است؛ نقشی که به دلیل خودانگیختگی و قرار داشتن در مسیر تحقق منافع، اهداف و در نهایت آرمان‌های ملی در برخی مواقع تعارض‌هایی با مطامع برخی جریان‌ها و گروه‌های سیاسی یافته است.
در چنین صحنه‌های تعارضی، یکی از تاکتیک‌های از میدان به در کردن این جوانان انقلابی انگ‌زنی به آنان زیر عنوان‌هایی چون متعصب، افراطی و... است که بارها در مراحل گوناگون تاریخ انقلاب شاهد آن بوده‌ایم. البته این فرآیند منحصر به محدوده جغرافیایی و زمانی خاصی نیست و تجربه‌های تاریخی بویژه در جوامع پساانقلابی در این زمینه به اشکال مشابهی قابل رؤیت و بررسی است. صاحبنظری چون «چالمرز جانسون»2 بر این باور است در جوامع پساانقلابی در مراحلی میل شدیدی در میان دسته‌ای از نخبگان برای بازگشت به شرایط پیش از انقلاب بروز می‌یابد که در برابر خواست آرمانگرایان قرار می‌گیرد؛ آرمانگرایانی که در میان آنان جوانان حساس به‌عنوان نیروهای اصیل انقلاب حضور دارند و نماینده خواست توده‌ها برای تحقق اهداف انقلاب به شمار می‌روند.
هر چند تعارض دیدگاه جوانان انقلابی با منافع جریان‌ها و گروه‌های سیاسی ناهم‌سنخ با ارزش‌ها و آرمان‌های انقلاب، نوعی کشمکش و رویارویی پایان‌ناپذیر و گاه آشتی‌ناپذیر به شمار می‌آید اما همین گروه‌ها و جریان‌های واپسگرا خود آگاهند که در نبود نیروهای اصیل انقلابی در عرصه‌های مورد نیاز چالش‌های جدی می‌تواند پیش روی سرنوشت مشترک این دو طیف خودنمایی کند.
در این زمینه تهدیدهای امنیتی پیش روی کشور را می‌توان مثال زد که برآمده از قدرت سخت و قدرت نرم دشمنان خارجی نظام سیاسی مقدس کشور و شهروندان ایرانی است.

 پس از نزدیک به یک دهه رویارویی سیاسی-نظامی- امنیتی مستقیم و غیرمستقیم ایران با آمریکایی‌ها طی سال‌های جنگ تحمیلی که جوانان انقلابی صحنه‌گردان اصلی عرصه دفاع بودند، همچنان کشور با تهدیدهای امنیتی سخت‌افزاری روبه‌رو است که این مساله نقش اساسی این نیروهای اصیل انقلاب را برجسته می‌کند.
البته ناکارآمدی اینگونه تهدیدهای سخت برای تغییر برخی نظام‌های ناهمسو سبب تحول در طرح‌های عملیاتی و کنشگری آمریکایی‌ها شده است که اندیشمندی چون «ژوزف نای»3 در اواخر سده گذشته تحت عنوان قدرت نرم از آن رونمایی کرد. در این زمینه نیز نقش جوانان انقلابی بویژه در عرصه‌های سیاسی و فرهنگی با پررنگ‌تر شدن عنصر آگاهی چشمگیر است. این در حالی است که قدرت نرم از طریق ایجاد افتراق بین نیروهای سیاسی هدف یارکشی در جوامع هدف را دنبال می‌کند و در چنین شرایطی است که لاابالی کردن جوانان از یکسو و به حاشیه راندن جوانان انقلابی بر مبنای ملاحظاتی که جریان‌های واپسگرا به‌عنوان نوار نقاله‌گذار به عقب ایفا می‌کنند، از سوی دیگر، در قالب دغدغه‌های رهبر بزرگوار انقلاب بیان می‌شود.
..................................................................................
پی‌نوشت:
1- بیانات رهبر حکیم انقلاب در جمع اقشار مختلف مردم/ 18 شهریور
2- Chalmers Johnson
3- Joseph Nye

دکتر حمیدرضا اسماعیلی*: سال 80 در دانشگاه امام صادق(ع) با جناب دکتر «محمود سریع‌القلم» درس «توسعه‌یافتگی و مسائل جهان سوم» داشتیم. در سال‌های اصلاحات او را به عنوان یکی از نظریه‌پردازان اصلاحات معرفی می‌کردند. در حالی که او خود این مساله را قبول نداشت و انتقادهای بسیار تندی علیه اصلاحات و رئیس دولت وقت داشت. به طور مثال او معتقد بود جریان اصلاحات در دست عده‌ای نیروی اطلاعاتی چپ افتاده و تمام چالش‌های دوران اصلاحات را جنگ نیروهای اطلاعاتی چپ با راست ارزیابی می‌کرد. معتقد بود این رقابت‌ها ریشه در رقابت آنها در وزارت اطلاعات و در دهه گذشته دارد. او ایدئولوگ نیروهای اطلاعاتی راست را آقای «مصباح» می‌دانست و ایدئولوگ نیروهای اطلاعاتی چپ یا همان اصلاحات را «عبدالکریم سروش» معرفی می‌کرد. از نقدهای دیگر سریع‌القلم انتقاد به توان مدیریتی رئیس دولت بود. او می‌گفت رئیس دولتی که وقتی وزیرش مشکلات وزارتخانه مربوط به خودش را شرح می‌دهد به جای حل مشکل گریه می‌کند و از این جهت به زنان شباهت دارد، به کار ریاست‌ جمهوری نمی‌آید. او از همان سال‌ها نیز به عنوان یکی از مشاوران نزدیک حسن روحانی در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع شناخته می‌شد و به همین دلیل گاه نقد دانشجویان به آنجا نیز کشیده می‌شد.
در آن سال‌ها این تصریح سریع‌القلم که از جنس اصلاح‌طلبان نیست، کمتر شنیده می‌شد و تفاوت او با اصلاح‌طلبان جز نقدهای مصرحش چندان قابل تمیز نبود، در حالی که اگر خوب می‌نگریستیم کتاب «عقلانیت و توسعه‌یافتگی» او گواه بر صدق ادعای او بود. البته در آن سال‌ها معنای اصلاحات و اندیشه آن هم چندان روشن نبود که این تمیز و تفکیک، ساده باشد. در واقع او در آن کتاب و نوشته‌های دیگر آن زمانش بنیان‌های نظری «ایدئولوژی نومحافظه‌کاری» را تدوین و تهیه می‌کرد. سریع‌القلم و «صادق زیباکلام» را باید از نخستین نظریه‌پردازان «نومحافظه‌کاری» در ایران دانست. اگرچه زیباکلام را به لحاظ قدرت نظری نمی‌توان همتراز با سریع‌القلم دانست اما در مجموع این دو را می‌توان از طلیعه‌داران «ایدئولوژی نومحافظه‌کاری» در ایران کنونی به شمار آورد که در این میان اولویت با سریع‌القلم است.
نگارنده درباره ایدئولوژی اصلاحات به طور مبسوط در مقالات و کتاب‌های مختلف بحث کرده‌ام و اکنون به آن نمی‌پردازم اما در سلسله بحث‌هایی که درباره «ایدئولوژی نومحافظه‌کاری» داشته‌ام، در این یادداشت بخش‌هایی از اندیشه و ایدئولوژی سریع‌القلم را مورد بحث قرار می‌دهم که وی از دهه 70 آن را تولید کرد و در همان دهه و نیز دهه بعد نشر داد. در این میان و در این مجال اندک تلاش می‌کنیم تنها به تحلیل چند مورد مهم اشاره کنیم.
چنانکه پیش‌تر درباره «نومحافظه‌کاری» بیان شد بنیان این اندیشه بر «الیتیسم» و طبقه ممتاز یا همان الیگارشی استوار است. مهم‌ترین بحث سریع‌القلم هم در حقیقت این است که ایران برای گذار به «توسعه» چاره‌ای ندارد جز پذیرفتن این واقعیت و تن دادن به قواعد الیگارشی. او از اینجا آغاز می‌کند که کشورهای در حال توسعه برای دست یافتن به این مطلوب تنها 2 الگو یا رهیافت پیش‌ روی خود دارند که عبارتند از: «الگوی جامعه‌محور» و «الگوی نخبه‌محور». او تنها مصداق الگوی نخست را هند می‌داند که دارای این ویژگی‌هاست: وجود نظام حزبی، داشتن مردمی که اکثر آنها به لحاظ منابع مالی به دولت وابسته نیستند و رسانه‌هایی که از دولت مستقل هستند. یعنی تشکل‌های حزبی، رسانه‌ها و سیستم قانونی هند در مجموع از حاکمیت سیاسی‌اش قوی‌تر بود. به هر طریق او که این ویژگی‌ها را در ایران مشاهده نمی‌کرد آن رهیافت را هم برای ایران نمی‌پذیرفت. بنابراین تنها یک مسیر را برای دست یافتن ایران به توسعه متصور می‌دانست که آن هم توسل به همان الیت‌ها یا افرادی است که وی آنها را «نخبه» ترجمه می‌کند. در حقیقت او جامعه ایران را ضعیف‌تر از آن می‌داند که بتواند زمینه‌های توسعه را فراهم سازد و پیشرفت را به ارمغان آورد.
از نتایج چنین نگرشی آن است که آرمان‌های مردم‌سالارانه و تعلق خاطر به دموکراسی جای خود را به باور الیگارشی دهد. در واقع از همین ‌جا بود که او خود را با اصلاح‌طلبان یکسان نمی‌پنداشت، زیرا در ایدئولوژی اصلاحات «دموکراسی» به یک اسطوره تبدیل شده بود و به تعبیر امروزی دالّ مرکزی گفتمان اصلاحات به شمار می‌آمد. در حالی‌ که او این سیاست‌ها را «پوپولیستی» تصور می‌کرد. سراسر نوشته‌های سریع‌القلم نقد ایرانیان و فرهنگ آنها بود. معلوم است که با چنین باوری نسبت به جامعه ایران آنها را مشتی توده غیرقابل اعتماد تحلیل می‌کرد. بر این اساس سریع‌القلم چندان خوش نمی‌دانست که در ایران امروز سخن از مردم‌سالاری به میان آورد و از همین‌ جاست که او هدف خود را «توسعه و عقلانیت» معرفی می‌کند. شاید بتوان اینگونه گفت که او دموکراسی را برای جامعه‌ای که – به عقیده وی - هنوز به عقلانیت و توسعه دست نیافته، زیان‌آور می‌داند.                                                                         
نکته ظریف همین ‌جاست که او با حذف رهیافت جامعه‌محور، نظریه الیگارشیک را به نام رهیافت نخبگان‌محور طرح می‌سازد.
سریع‌القلم نخبگان را به دو گروه «فکری» و «ابزاری» تقسیم می‌کند. نخبگان فکری- همچنان که از نام‌شان معلوم است- شامل تولیدکنندگان اندیشه و نظریه‌پردازان می‌شود؛ با این توضیح که او اساسا با فلسفه مخالف است و ضمن گریز از مباحث انتزاعی و متافیزیکی، اصل اندیشه را اندیشه‌های مبتنی بر علم که با آینده‌نگری همراه است می‌داند. در واقع آنها تنها دانشوران علوم جدید اعم از انسانی و غیرانسانی هستند. اما «نخبگان ابزاری» که اصل بحث بر سر آنهاست، همان صاحبان قدرت سیاسی و اقتصادی هستند. یعنی همان طبقه ممتازی که نخبگان ابزاری را تحت عناوینی مانند کارشناسان و بروکرات‌ها اجیر می‌کنند. او تصریح دارد بهترین افراد برای هدایت توسعه‌یافتگی همین نخبگان فکری و ابزاری هستند، کما اینکه در جوامع توسعه‌یافته، ائتلافی منطقی میان این دو وجود دارد. لذا او مهم‌ترین مساله توسعه در ایران امروز را روش‌های رسیدن به اجماع در میان نخبگان معرفی می‌کند که درباره آن باید به چند نکته مهم اشاره کرد.
یک‌- استفاده او از اصطلاح «نخبگان ابزاری» یا همان طبقه ممتازِ دارای قدرت سیاسی و اقتصادی ممکن است خواننده را به این اشتباه بیندازد که به باور او این طبقه ابزار نخبگان فکری هستند، در حالی ‌که ماجرا برعکس است. در حقیقت آنها هستند که ابزار الیگارشی محسوب می‌شوند. نخبگان فکری تنها به عنوان کارشناسان و تکنوکرات‌ها کمک می‌کنند تا روش‌های رسیدن به اهداف تحصیل شود و همانطور که واقعیت‌ها نیز نشان می‌دهد، اصل منافع و اهداف کلان با همان طبقه است. در واقع آنها به ایدئولوژی‌زدایی یاری می‌رسانند تا اهداف عینی معلوم‌تر شود.
دو - سریع‌القلم - همانطور که بارها گفته است - توسعه‌یافتگی را با غربی ‌شدن برابر می‌داند. لذا در تعریف او از «نخبگان ابزاری» هر صاحب قدرتی نمی‌تواند مشارکت کند؛ مگر اینکه آنها نیز تمایلات غربی داشته باشند یا دست‌کم با آن مخالف نباشند. از این رو، وقتی سخن از ائتلاف به میان می‌آید، روشن است این ائتلاف به راحتی قابل تحصیل نخواهد بود.با وجود این، توصیه او آن است که تا الیگارشی به ائتلاف نرسد و قواعدی را برای بازی سیاسی خود معین نسازد که در قالب آن رقابت‌ها را به پیش برند، امکان موفقیت و توسعه به وجود نخواهد آمد، زیرا در این صورت انرژی آنها صرف حذف یکدیگر خواهد شد. آنها همچنین باید با گذار از ایدئولوژی متافیزیکی موجود در ایران، یافته‌های دانشوران علوم مختلف را به کار گیرند.
سه - تفکیک قدرت سیاسی از قدرت اقتصادی کاری دشوار است. این دو منبع قدرت با یکدیگر پیوستگی دارند و هر دو در یک‌جا می‌نشینند. لذا وقتی سخن از صاحبان قدرت اقتصادی و سیاسی به میان می‌آید، لزوما به این معنا نیست که آنها 2 دسته هستند. در واقع نخبگان ابزاری شامل افراد و خاندان‌هایی است که هر دو منبع قدرت را یکجا در اختیار دارند. به همین معناست که می‌توان آن را معادل الیگارشی دانست.
چهار - نکته آخر اینکه در این تحولات نقش توده مردم در مشارکت سیاسی نقش معناداری نیست. آنها تنها باید توسط آن دو گروه نخبه مدیریت و اصلاح شوند. این مدیریت هم منوط به این است که طبقه ممتاز به ائتلاف برسد و با مدیریت تحولات سیاسی از مشارکت توده در سیاست کاسته شود. به عبارت ساده اینکه مردم به خانه‌هایشان بازگردند و سیاست را به الیت‌ها و طبقه ممتاز واگذارند.
* پژوهشگر و کارشناس ارشد جریان‌شناسی سیاسی
 

گروه سیاسی: در روزهایی که ایران بشدت نسبت به بی‌کفایتی در وقوع فاجعه منا و همچنین رفتارهای زننده و غیرانسانی با زائران ایرانی، خشمگین است؛ شنیدن خبر نپذیرفتن درخواست جواد ظریف برای ملاقات با عادل الجبیر مانند نمکی است که بر زخم پاشیده شود. به گزارش
«وطن امروز»، روز گذشته روزنامه سعودی الحیات چاپ لندن، مدعی شد الجبیر وزیر خارجه عربستان سعودی درخواست جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران برای ملاقات با خود را رد کرد! به نوشته الحیات، عادل الجبیر «درخواست شفاهی» جواد ظریف را برای دیدار نپذیرفت. براساس گزارش این روزنامه، وزیر سعودی این درخواست ظریف را «نامقبول» دانست چراکه براساس درخواست طرف ایرانی، موضوع گفت‌وگو، حادثه منا بوده است.
نکته قابل تامل درباره رد درخواست ملاقات ظریف توسط جبیر، اعلام این خبر توسط سعودی‌ها است. یعنی آنها نه تنها درخواست وزیر امور خارجه ایران برای ملاقات و گفت‌وگو درباره حادثه‌ای که به احتمال زیاد جان قریب به 400 ایرانی را گرفته است، نپذیرفتند  بلکه بلافاصله این عدم پذیرش درخواست ملاقات را رسانه‌ای کردند! این رفتار توهین‌آمیز سعودی‌ها البته در ماجرای رفتار با زوار و اکیپ ایرانی حاضر در عربستان نیز به گونه‌ای دیگر رخ داده است. براساس گزارشات دریافتی، تاکنون رفتارهای زننده‌ای با پزشکان ایرانی حاضر در عربستان صورت گرفته است و تیم پزشکی نه تنها از رفتار پلیس سعودی ناراضی است بلکه نسبت به عواقب وخیم رفتارهای سعودی‌ها در به خطر انداختن جان مصدومان حادثه نیز ابراز نگرانی کرده‌اند. از سوی دیگر توهین‌های سعودی‌ها در حوزه دیپلماتیک، وجوه مختلفی به خود گرفته است. همان‌گونه که جواد ظریف روز شنبه در گفت‌وگو با شبکه خبر نیز اعلام کرده بود؛ وزارت امور خارجه ایران برای اعزام هیأت خود به عربستان،
4 بار با سعودی‌ها تماس گرفته و درخواست صدور ویزا کرد اما در مقابل این درخواست وزارت امور خارجه ایران یعنی کشوری که حدود400 تبعه خود را در عربستان از دست داده، سعودی‌ها همچنان با بی‌اعتنایی از صدور ویزا برای معاون کنسولی وزیر امور خارجه ایران و سایر اعضای این تیم، خودداری می‌کنند! وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی توضیحات قابل تأملی در این‌باره داده است. علی جنتی با اشاره به حادثه منا و اعزام هیأتی از ایران برای بررسی وضعیت زائران ایرانی در عربستان، گفت: صدور ویزا برای هیأت ایرانی جهت اعزام به عربستان همچنان با مشکل مواجه است. به نظر می‌رسد دولت سعودی تعمد دارد که مقامات جمهوری اسلامی را به کشورشان راه ندهد. به گزارش مهر، وی با بیان اینکه محمد جواد ظریف در نیویورک مساله را پیگیری می‌کند، اظهار داشت: وزیر امور خارجه در نیویورک درخواست ملاقات با وزیر خارجه عربستان داشته که این درخواست با سردی و عدم موافقت این مقام سعودی مواجه شد. جنتی با تاکید بر اینکه رفتارهای مقامات سعودی حاکی از آن است که عمدا اجازه ورود مقامات ایرانی به عربستان را نمی‌دهند، ادامه داد: با این حال ممکن است سیدحسن قاضی‌زاده‌هاشمی، وزیر بهداشت و درمان تنها برای اقدامات پزشکی اجازه ورود به عربستان را داشته باشد. ظاهرا با حضور وزیر بهداشت در عربستان موافقت کردند. جنتی درباره پیگیری‌های قضایی حادثه منا گفت: پیگیری حقوقی این حادثه باید صورت بگیرد و در حال حاضر در وزارت امور خارجه و معاونت حقوقی ریاست‌جمهوری این مساله دنبال می‌شود. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره شایعه دیپلمات‌های مفقود شده در شبکه‌های اجتماعی، گفت: هیچ دیپلماتی کشته نشده است فقط غضنفر رکن‌آبادی سفیر سابق ایران در لبنان جزو مفقودان است که هنوز سرنوشت وی مشخص نشده است.
دولت به اعتراض علیه سعودی مجوز نداد
در ایران قرار بود دیروز، یکشنبه در مقابل سفارت سعودی‌ها یک تجمع اعتراض‌آمیز برگزار شود. طی روزهای شنبه و صبح روز یکشنبه و همزمان با افزایش اقدامات توهین‌آمیز سعودی‌ها علیه ایرانیان عزادار یک موج گسترده برای شکل‌گیری یک اجتماع اعتراض‌آمیز اثرگذار در مقابل سفارت سعودی‌ها در ایران در حال انجام بود. این تجمع که قرار بود ساعت 15 با مدیریت بسیج دانشجویی برگزار شود با مخالفت دولت مواجه شد و وزارت کشور مجوز برگزاری این تجمع اعتراض‌آمیز را صادر نکرد! مصطفی اسدی مسؤول بسیج دانشجویی دانشگاه علامه طباطبایی دیروز در نشست خبری مسؤولان بسیج دانشجویی دانشگاه تهران که در سازمان بسیج دانشجویی برگزار شد ضمن عرض تسلیت به خانواده جان‌باختگان حادثه منا، اظهار داشت:‌ ما بعد از فاجعه منا پیگیر برگزاری تجمع در اعتراض به بی‌کفایتی سعودی‌ها در اداره حج مقابل سفارت عربستان بودیم و در این‌باره اجماع سراسری بین دانشجویان دانشگاه‌ها وجود داشت. به گزارش فارس، وی افزود: اما متأسفانه باز هم وزارت کشور سیاست محافظه‌کارانه خود را اتخاذ کرد و با توجه به سابقه نه‌چندان خوبی که وزارت کشور در صدور مجوزها دارد، مجوز این تجمع را نیز صادر نکرد. اسدی اضافه کرد:‌ بر همین اساس متأسفانه امروز (یکشنبه) تجمعی از سوی بسیج دانشجویی به دلیل عدم صدور مجوز آن از سوی وزارت کشور مقابل سفارت عربستان برگزار نخواهد شد. مسؤول بسیج دانشجویی دانشگاه علامه با تأکید بر اینکه ما تابع قوانین هستیم، گفت:‌ ما این تجمع را برگزار نخواهیم کرد و از مسؤولان می‌خواهیم موضع قاطع‌تری درباره بی‌کفایتی‌های آل‌سعود در مدیریت حج اتخاذ کنند.
این انتظارات دانشجویان از دولت البته در حالی است که برخی اساتید دانشگاه و نیز صاحبنظران سیاسی معتقد بودند با توجه به کشته شدن حدود 400 ایرانی در مکه، بهتر و شایسته‌تر آن بود که رئیس‌جمهور سفر خود به نیویورک را لغو کرده و به ایران باز می‌گشت تا اراده دولت برای بررسی این موضوع و رسیدگی به خانواده‌های عزادار این فاجعه آشکار می‌شد. با این حال اما متاسفانه آنچه در صحنه عمل مشاهده شده، لجبازی آل‌سعود در تداوم بی‌حرمتی به زائران و توهین به مقامات ایرانی است.
مجلس بیانیه داد
نمایندگان ملت در مجلس شورای اسلامی البته موضع واحد و مشخصی در قبال فاجعه منا اتخاذ کرده‌اند. نمایندگان که یک طرح 2 فوریتی برای ساماندهی مدیریت حج را در دست بررسی دارند؛ روز گذشته بیانیه‌ای صادر کرده و از آل‌سعود انتقاد کردند. در پایان جلسه علنی دیروز یکشنبه، این بیانیه‌ توسط ضرغام صادقی عضو هیأت‌رئیسه مجلس قرائت شد. در این بیانیه با اشاره به بی‌کفایتی آل‌سعود در مدیریت حج ابراهیمی آمده است: متاسفانه پس از این فاجعه مشاهده می‌شود حکام بی‌کفایت آل‌سعود به جای پذیرفتن این تقصیر خود، با فرافکنی و ادعاهای واهی در رسانه‌های وابسته درصدد به فراموشی سپردن این گناه بزرگ از اذهان امت اسلامی می‌باشند. امروز این خواست به حق در میان امت اسلامی شکل گرفته است که مقدس‌ترین اماکن اسلام که نه متعلق به یک کشور خاص، بلکه متعلق به جهان اسلام است تا چه زمانی باید با مدیریت ضعیف و ناکارآمد فعلی اداره و شاهد حوادث غم‌بار و خونین باشد. بدون شک ظرفیت بالای جهان اسلام این امکان را دارد که همایش جهانی حج را به امن‌ترین صورت و بالاترین بهره برای مسلمانان مدیریت نماید. از این رو ما نمایندگان ملت مسلمان ایران در مجلس شورای اسلامی ضمن عرض تسلیت به خانواده‌های داغدار این واقعه در ایران و دیگر کشورهای اسلامی، از سازمان کنفرانس اسلامی درخواست می‌نماییم تا یک گروه حقیقت‌یاب با عضویت نمایندگان کشورهای داغدار به عربستان اعزام و علل و عوامل این فاجعه انسانی را برای مسلمانان جهان معرفی نمایند. این بیانیه همچنین می‌افزاید: از مقامات قضایی کشور نیز درخواست داریم که ابعاد حقوقی و قضایی این فاجعه در مراجع حقوقی و قضایی بین‌المللی به منظور پاسخگو کردن عاملان آن پیگیری شود تا خون حجاج بیگناه ایرانی و غیرایرانی در زیر سایه سنگین دلارهای نفتی و تبلیغات سعودی به هدر نرفته و به فراموشی سپرده نشود.
توضیح وزارت خارجه درباره گفت‌وگوی ظریف
در ارتباط با تیتر و خبر روز گذشته مبنی بر تماس‌های محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه با عربستان، یک منبع آگاه ضمن تأکید بر اینکه آقای دکتر ظریف با جدیت پیگیر امور مربوط به فوت‌شدگان، مفقودان و مجروحان عزیز کشورمان است، در توضیح اظهارات ایشان در گفت‌وگو با اخبار ساعت 15 شبکه خبر اظهار داشت: دستگاه دیپلماسی کشورمان تحت اشراف دکتر ظریف از ابتدای قضیه با سفارت عربستان در تهران در تماس بوده و روز جمعه نیز طی 4 بار تماس، موضوع حجاج ایرانی و سفر هیأت ایرانی را مورد پیگیری قرار داده است و برداشت برقراری این تماس‌ها توسط شخص وزیر، دقیق نبوده است.
 

گروه سیاسی: رفتار دولت در قبال فاجعه منا تنها مورد انتقاد دانشجویان قرار نگرفته بلکه بزرگان قوم و مراجع تقلید نیز از مواضع دولت در قبال فجایع آل‌سعود ناراضی هستند. روز گذشته آیت‌الله هاشمی‌شاهرودی، نایب رئیس مجلس خبرگان رهبری به مواضع دولتی‌ها در قبال فاجعه منا واکنش نشان داد و خواستار آن شد تا آنها مواضعی انقلابی علیه آل‌سعود اتخاذ کنند.  
به گزارش رسا، آیت‌الله هاشمی‌شاهرودی در ابتدای نخستین جلسه درس خارج فقه و اصول خود در سال جدید تحصیلی با اشاره به فاجعه دلخراش منا، این مصیبت سنگین را به خانواده‌های داغدار تسلیت گفته و بر ضرورت پیگیری بین‌المللی این حادثه تأکید کرد. وی با اشاره به اینکه این مسیر، مسیر تردد بیشتر ایرانیان و شیعیان بوده است که بدون ابلاغ قبلی و هماهنگی و به صورت ناگهانی مسدود شده، این فاجعه هولناک را غیرطبیعی و توطئه‌آمیز ارزیابی کرده و رژیم سعودی را متهم اصلی کشتار عظیم حاجیان در این فاجعه بزرگ دانست.  
نایب رئیس مجلس خبرگان رهبری پیام رهبر حکیم انقلاب اسلامی حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای دامت برکاته را در آغازین ساعات پس از این فاجعه عظیم، بسیار مهم و هوشمندانه ارزیابی کرد و با انتقاد شدید از موضع غیرفعال دولت در برابر این جنایت آل‌سعود، مسؤولان دولتی را به اتخاذ مواضع انقلابی و همسو با اندیشه‌های تابناک امام و رهبری توصیه کرد.  وی با اشاره به تعداد کثیر کشته‌شدگان ایرانی این فاجعه انسانی، برخورد اصولی و انقلابی مسؤولان را در همه سطوح خواستار شد و از همه سازمان‌های اسلامی و علما و دانشمندان مسلمان و دولت‌های اسلامی برای برخورد قاطع با دولت سعودی و تلاش برای تشکیل کمیته حقیقت‌یاب و تحقیق و تفحص در باب این جنایت خونبار دعوت کرد. نایب‌رئیس مجلس خبرگان رهبری در پایان، برای درگذشتگان این فاجعه جنایت‌بار، رحمت واسعه الهی و برای مجروحان و آسیب‌دیدگان سلامتی عاجل و برای بازماندگان صبر و اجر مسالت کرد.
 

گروه اجتماعی: براساس تازه‌ترین آمار اعلام شده درباره فاجعه منا تا لحظه تنظیم این گزارش شمار جان‌باختگان ایرانی به 169 تن و مصدومان بستری به 48 نفر رسیده است و کماکان 307 نفر مفقودند این در حالی است که احتمال افزایش قربانیان وجود دارد تا جایی که برخی منابع موثق زائران ایرانی جان‌باخته را تا 400 تن عنوان کرده‌اند.  به گزارش«وطن امروز»، سعید اوحدی رئیس سازمان حج و زیارت درباره آمار جان‌باختگان فاجعه منا خاطرنشان کرد: 169 زائر ایرانی در فاجعه منا جان‌باخته‌اند که به خانواده‌های آنها اطلاع‌رسانی شده است. به گفته وی تعداد زائران ایرانی بستری در بیمارستان‌های سعودی و ایرانی به 48 نفر رسیده است. همچنین 307 نفر نیز مفقود هستند.
وضعیت وخیم 18 مصدوم ایرانی
همچنین رئیس مرکز پزشکی حج و زیارت هلال‌احمر نیز آخرین وضعیت مجروحان و مصدومان این سانحه را تشریح کرد.  سیدعلی مرعشی، رئیس مرکز پزشکی حج و زیارت هلال‌احمر درباره وضعیت مجروحان بستری در بیمارستان‌ بیان داشت:  تعدادی از مجروحان از بیمارستان‌ها ترخیص شده‌اند 18 نفر همچنان زیر دستگاه تنفس مصنوعی هستند.  وی با اشاره به اینکه جست‌وجوها در بیمارستان‌های طائف و جده منجر به شناسایی 4 نفر در طائف و 5 نفر در جده شده است، گفت: متاسفانه 2 نفر در طائف و 2 نفر در جده وضعیت مساعدی ندارند و زیر دستگاه تنفس مصنوعی هستند.
ممانعت سعودی‌ها از ورود نیروهای امدادی به سردخانه‌ها
این در حالی است که به گفته دبیرکل جمعیت هلال‌احمر، نیروهای سعودی اجازه حضور نیروهای هلال‌احمر را در سردخانه‌ها برای جست‌وجوی مفقودان نمی‌دهند.  علی اصغر احمدی، دبیرکل جمعیت هلال احمر در این باره اظهار داشت: محرومیت‌ها در عربستان سعودی برای ارائه خدمات به زائران ایرانی جدی است و برای تسهیل در امور، وزیر کشور به همتای سعودی خود نامه نوشت. ضیایی، رئیس جمعیت هلال‌احمر نیز ۲ بار در نامه‌های جداگانه از همتای سعودی خود خواست برای ارائه خدمات به زائران ایرانی با نیروهای هلال‌احمر ایران در مکه همکاری شود. وی اظهار داشت: نیروهای سعودی اجازه حضور نیروهای هلال‌احمر را در سردخانه‌ها برای جست‌وجوی مفقودان نمی‌دهند  و این موضوع کار را با مشکل مواجه کرده است.
تشکیل ستاد ویژه پذیرش مصدومان
علاوه بر این رئیس اورژانس کشور از تشکیل ستاد ویژه پذیرش بیماران حادثه منا خبر داده است.  امین صابری‌نیا، رئیس اورژانس کشور در این باره گفت: جلسه اضطراری‌ توسط مرکز مدیریت حوادث و فوریت‌های پزشکی و اداره کل نظارت برای بررسی و برنامه‌ریزی به منظور چگونگی پذیرش حجاجی که در سانحه غمبار منا دچار آسیب و جراحت شدند، تشکیل شد. وی با بیان اینکه در این‌باره 2 موضوع در نظر گرفته شد، خاطرنشان کرد: نخست اینکه مقرر شده این ستاد در حالت آماده‌باش باشد تا چنانچه سازمان حج و زیارت به نیروهای متخصص اعلام نیاز کرد، بتوانیم این نیروها را در اختیار آنها قرار دهیم. صابری‌نیا افزود: موضوع دوم درباره بیمارانی است که نیاز فوری به درمان دارند که باید  از طریق مرکز کنترل و هدایت بحران (EOC) هماهنگی‌های لازم با فرودگاه‌ها برای اعزام بیمار و شرح وضعیت بیماری انجام شود.
شکایت ایران از عربستان به مراجع بین‌المللی
سخنگوی وزارت بهداشت نیز از احتمال شکایت ایران از عربستان به Who، سازمان کنفرانس اسلامی و سازمان ملل خبر داد و نسبت به صادرنشدن ویزای عربستان برای وزیر بهداشت انتقاد کرد. ایرج حریرچی، سخنگوی وزارت بهداشت با بیان اینکه وزارت بهداشت در حال بررسی ابعاد لازم برای طرح احتمالی شکایت از عربستان است، تصریح کرد: این شکایت می‌تواند در سازمان جهانی بهداشت، سازمان کنفرانس اسلامی یا سازمان ملل مطرح شود. حریرچی یادآور شد: متاسفانه دولت عربستان برای وزیر بهداشت و رئیس جمعیت هلال احمر که به هدف نظارت بر درمان مجروحان ایرانی قصد سفر به عربستان را داشتند، ویزا صادر نکرد.
خاکسپاری جان‌باختگان منا در گلزار شهدا
همچنین براساس تمهیدات در نظر گرفته شده و موافقت رهبر انقلاب، جان‌باختگان فاجعه منا در گلزار شهدا به خاک سپرده می‌شوند. حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدعلی شهیدی، رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران اعلام کرد: بنابر درخواست نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت، نسبت به دفن جان‌باختگان حادثه تلخ منا با اطلاق عنوان «جان‌باختگان» در گلزار شهدا و بر مبنای موافقتی که رهبر انقلاب فرمودند، این اقدام انجام خواهد شد.

حسن روحانی آخرین گزارش‌ها و اقدامات درباره حادثه منا را بررسی کرد. به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست‌جمهوری، روحانی در گفت‌وگویی تلفنی با معاون اول رئیس‌جمهور، آخرین گزارش‌ها و اقدامات درباره نحوه پیگیری و امدادرسانی به مجروحان حادثه منا را بررسی و دستورات لازم را صادر کرد. حسن روحانی در این گفت‌وگو که روز شنبه انجام شد، از جزئیات اقداماتی که برای انتقال سریع پیکرهای پاک حجاج کشورمان و نیز مجروحان حادثه و سپس مداوا و رسیدگی‌های پزشکی به مصدومان انجام شده، مطلع شد. رئیس‌جمهوری ضمن همدردی مجدد با خانواده‌های آسیب‌‌دیدگان، از درگاه خداوند متعال مغفرت برای جان‌باختگان، شفای عاجل برای مجروحان و حج مقبول و سعی مشکور برای حجاج عزیز کشورمان توأم با امنیت کافی و سلامت مسألت کرد.  روحانی همچنین در دیدار با بان‌کی مون ضمن انتقاد شدید از عملکرد دولت عربستان در قبال حادثه منا، اظهار داشت: متاسفانه ریاض همکاری لازم را برای رسیدگی به وضع مفقودان و انتقال اجساد و مجروحان انجام نمی‌دهد و ضروری است سازمان ملل وظایف دولت ریاض را در این زمینه متذکر شود.
 

گروه بین‌الملل: مسؤولان سعودی نهایت تلاش خود را به‌کار گرفته‌اند تا بر سوءمدیریت خود در جریان واقعه منتهی به فاجعه دلخراش منا در روز پنجشنبه گذشته، سرپوش بگذارند. در همین راستا، پادشاه عربستان دستور داده است فیلم‌های دوربین‌های نصب شده در منا که تصاویر مربوط به فاجعه منا و همچنین عامل اصلی این فاجعه یعنی عبور کاروان خودروهای شاهزادگان سعودی در آنها ضبط و ثبت شده است، جمع‌آوری و از دسترس خارج شود. طبق این گزارش، سلمان بن‌عبدالعزیز پس از انتشار تصاویری که در آن عامل اصلی فاجعه منا یعنی عبور یک کاروان رسمی از خودروهای برخی شاهزادگان سعودی نشان داده می‌شود این دستور را صادر کرده است. سلمان بن‌عبدالعزیز دستور داده است این فیلم‌ها در مکانی امن نگهداری شود. پیش از این، نخستین بار روزنامه لبنانی الدیار با انتشار فیلمی فاش کرد ورود کاروان سلمان بن محمد، جانشین ولیعهد سعودی با نزدیک به 400 نفر از جهت خلاف حرکت حجاج در منا سبب وقوع فاجعه کشته شدن حدود یکهزار نفر از حجاج شد و پادشاه عربستان نیز دستور داد این خبر مخفی بماند. این فیلم نشان می‌دهد در میان ازدحام حجاج در منا، محمد بن‌سلمان، پسر پادشاه عربستان تصمیم می‌گیرد در این مراسم شرکت کند و در نتیجه با کاروانی متشکل از 200 نیروی نظامی ارتش و
150 نیروی نظامی پلیس که از همه طرف دور او را گرفته بودند وارد جمعیت انبوه حجاج می‌شود و به مرکز منا می‌رسد. در این لحظه جهت حرکت حجاج تغییر می‌کند زیرا پسر پادشاه به همراه اعضای کاروان خود و برای اینکه سریع‌تر به منا برسد، بر خلاف حرکت حجاج وارد انبوه جمعیت می‌شود که  ازدحام شدید بین بیش از هزار حاجی و فشار انبوه جمعیت باعث وقوع چنین فاجعه‌ای می‌شود اما وی به سرعت از میان جمعیت خارج و محل را ترک می‌کند. انتشار این فیلم در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی باعث خشم مسلمانان شده تا جایی‌که پادشاه عربستان دستور داده است همه فیلم‌های ضبط شده در دوربین‌های نصب شده در منا توقیف و در مکانی امن نگهداری شود. دلیل دیگری که برای این دستور پادشاه عربستان اعلام می‌شود این است که حجاج و مسلمانان جهان خواستار تشکیل یک کمیته حقیقت‌یاب بین‌المللی برای مشخص شدن دلایل اصلی فاجعه منا و شناسایی عاملان پشت پرده آن هستند و همین مساله آل‌سعود را بر این داشته که اقدامات محافظه‌کارانه‌ای انجام دهند و فیلم‌های دوربین‌های مداربسته و سایر اسناد موجود را پنهان کنند.
سعودی‌ها صداقت خود را اثبات کنند
درباره علت فاجعه منا حرف و حدیث‌های زیادی وجود دارد اما شاهدان عینی تاکید دارند که بستن راه‌های خروج، عامل این فاجعه بوده است. علی الاحمد، تحلیلگر مسائل عربستان سعودی گفت: «اگر عربستان سعودی می‌خواهد در این زمینه صادق باشد، تصاویر دوربین‌های مداربسته را بدون تدوین در اختیار رسانه‌ها قرار دهد. الاحمد در گفت‌وگو با تلویزیون بی‌بی‌سی درباره امکان مراجعه به دادگاه‌های بین‌المللی برای حادثه منا گفت: «من نمی‌دانم براساس حقوق بین‌الملل، این امکان وجود دارد یا خیر اما فکر می‌کنم اگر سعودی‌ها می‌خواهند در این زمینه صادق باشند، می‌توانند چند کار انجام دهند. صدها دوربین مداربسته در این مکان وجود داشته است. آنها می‌توانند تصاویر این دوربین‌ها را بدون تدوین در اختیار بی‌بی‌سی یا دیگر رسانه‌ها قرار دهند و اجازه دهند جهان ببیند دقیقا چه اتفاقی افتاده است». این تحلیلگر عربستانی افزود: «مطلب دوم این است که آنها باید به کشورهای مسلمان و خانواده‌ها از جمله خانواده من که از این فاجعه آسیب دیدند - من پسرعموی خود را در این حادثه از دست دادم - اجازه دهند در تحقیق در این زمینه حاضر باشند. بنابراین همه کسانی که بر اثر این حادثه آسیب دیدند این حق را دارند شامل تحقیقات شوند. این نخستین حادثه نیست. ۲ هفته پیش یک جرثقیل افتاد و شما نمی‌توانید آن را به حساب قضا و قدر بگذارید». علی الاحمد در ادامه از جامعه جهانی خواست با حضور خود گام‌های عملی برای جلوگیری از این حوادث بردارند. وی متذکر شد: «عربستان سعودی به خاطر مدیریت افراطی و فساد شناخته شده است و این موضوعی است که به این حادثه منجر شده است». این تحلیلگر گفت: «شما صحنه‌های منا و مسیر تنگ برای حرکت را دیده‌اید. علتش این است افرادی که این چادرها را اجاره می‌دهند، پول زیادی به دست می‌آورند و می‌خواهند فضای بیشتری برای اجاره دادن داشته باشند. این مسیرها می‌تواند بزرگ‌تر شود و به زائران اجازه دهند که در سلامت مناسک حج را برگزار کنند».
مشاهدات یک کارمند عربستانی از فاجعه منا
یک نشریه آمریکایی به نقل از شاهدان عینی مقصر بودن مقامات سعودی در فاجعه منا را ثابت کرد. نیویورک‌تایمز به نقل از یکی از کسانی که هنگام وقوع حادثه منا در محل حاضر بود، نوشت: مقامات سعودی خروجی‌ها را به صورت موقت بستند و ازدحام زیاد حجاج باعث ایجاد فشار در میان جمعیت شد. خالد صالح، یکی از کارمندان دولت عربستان که بلافاصله بعد از شنیدن صدای فریاد و آژیرهای هشدار به مکان شتافته بود، می‌گوید: تعداد زیادی از مردم روی زمین افتاده و کشته یا مجروح شده بودند و من از حاجیان شنیدم که تعدادی از خروجی‌ها برای عبور خودروی «شخصیت‌های مهم» بسته شدند. نیویورک تایمز به نقل از مسؤولان بعثه‌های حج نوشت: 2 راه خروجی منا در برابر حاجیان بسته شد و همین موضوع به وقوع این حادثه تأسف‌بار منتهی شده است.
نخستین پس‌لرزه فاجعه منا
در تناقضی آشکار، پادشاه عربستان پس از تمجید از مسؤولان حج این کشور، وزیر حج و 5 مسؤول دیگر را برکنار کرد. طبق این گزارش، ملک سلمان بن عبدالعزیز روز شنبه در حکمی بندر بن حجار، وزیر حج و 5 مسؤول این وزارت را پس از حادثه منا که به جان باختن صدها نفر از حاجیان منجر شد، برکنار کرد. در بیانیه‌ای که دفتر پادشاه عربستان پس از عزل وزیر حج صادر کرد، آمده است: پادشاه سعودی ژنرال عثمان المحرج مدیر امنیت عمومی و سرلشکر منصور الترکی و اسامه بن فضل، شهردار منطقه مکه مکرمه و سرلشکر خالد بن قرار الحربی فرمانده حوادث غیر مترقبه را نیز عزل کرده است. بیانیه پادشاه عربستان سعودی درحالی صادر شده است که حمد بن نایف بن عبدالعزیز، ولیعهد و وزیر کشور عربستان در نشستی با حضور مدیران و رهبران بخش‌های امنیتی که در مراسم حج امسال شرکت داشتند از خالد الفیصل، امیر منطقه مکه به دلیل تلاش‌ها و پیگیری‌اش برای بهبود خدمات‌رسانی به حجاج تقدیر کرد! وی همچنین نقش نیروهای امنیتی و تمام طرف‌های شرکت‌کننده در برخورد با فاجعه منا و «کمک» به زخمی‌شدگان و «تسهیل حرکت و رفت و آمد حجاج برای به جا آوردن مناسک حج» را ستود! این درحالی است که فاجعه منا موجب جان باختن تعدادی زیادی از زائران خانه خدا شده است و همگان بی‌کفایتی و سهل‌انگاری مسؤولان عربستانی را دلیل این فاجعه می‌دانند. این فاجعه پس از فاجعه افتادن جرثقیل روی حجاج و جان باختن تعدادی از آنها رخ داد. در اثر فاجعه مسدود شدن مسیر حجاج در منا در روز پنجشنبه و براساس آمار اعلامی از سوی مبادی ذی‌ربط، آمار کشته‌شدگان این فاجعه از مرز ۲ هزار تن گذشته است.

عوامل ناتوانی سعودی‌ها در اداره حج
امین حطیط*: دلیل اصلی حوادث روی‌داده در موسم حج و حادثه منا ناتوانی سعودی‌ها در اداره توده‌های مردمی در این مراسم است. ما هرساله شاهد ورود بیش از 20 میلیون زائر به کربلا در عراق در ایام محرم هستیم اما هرگز شاهد وقوع اینگونه حوادث نبوده‌ایم، در مقابل عربستان با وجود بهره‌مندی از امکانات بسیار گسترده، توانایی اداره حدود 2 میلیون زائر را ندارد. با توجه به تعداد بسیار کمتر حجاج نسبت به زائران کربلا که حدود 2 میلیون نفر هستند و حضور آنان در یک منطقه بیابانی، مدیریت سکونت و عبور و مرور آنان کار دشواری نیست. اما 3 عامل اصلی باعث بروز این فاجعه دلخراش و جان‌باختن حدود 2 هزار نفر از حجاج خانه خدا شد: اولین عامل، محدودیت توانایی‌های امنیتی و فکری نیروهای سعودی است. سعودی‌ها به جای تشکیل کمیته‌های حرفه‌ای و متخصص برای اداره امور حج، تنها بر تصمیم‌گیری‌های فردی و آنی تکیه دارند. دومین دلیل، نبود امکانات لازم برای رسیدگی به زائران است. در موسم حج تجهیزات امنیتی به میزان کافی در دسترس نیست، برای نمونه در روزهای حج به بیش از 500 تا یکهزار دستگاه آمبولانس نیاز است که در مناطق مختلف مستقر شده باشند، همچنین به بالگردهای امداد نیاز است. همچنین در موسم حج به دستگاه‌های هشدار و بلندگوهایی که هنگام شلوغی حجاج را راهنمایی کند نیازمندیم اما عربستان این موارد را فراهم نکرده است چون عربستان واقعاً جان و سلامتی حجاج را سبک می‌شمارد. اگر چنین حوادثی یک بار روی می‌داد، می‌توانستیم آنها را حادثه بخوانیم اما اینکه بارها و بارها شاهد بروز حوادث اینچنینی برای حجاج باشیم، نشان‌دهنده ناتوانی واقعی سعودی‌ها در اداره مراسم حج است. اما مورد سوم این است که عربستان در صدور روادید برای حجاج اهمال کرده و در آخرین ساعات صادرشان می‌کند. این مساله باعث ازدحام حجاج در فرودگاه و اماکن مقدس می‌شود در صورتی که سعودی‌ها باید با صدور بموقع روادید از چنین ازدحامی جلوگیری کنند. در کل سوءمدیریت سعودی عامل اصلی چنین فاجعه‌ای است که به مسائلی چون عدم برنامه‌ریزی [بموقع و دقیق] و نبود نظارت و کم‌کاری در تمام زمینه‌ها مربوط می‌شود.
*تحلیلگر راهبردی مسائل منطقه در تسنیم و سرتیپ بازنشسته ارتش لبنان

گروه بین الملل: فاجعه منا علاوه بر اینکه پایه‌های مشروعیت پادشاهی خاندان سعودی را در عربستان به لرزه درآورد و آبروی کسی که به دروغ خادم حرمین‌شریفین خوانده می‌شود را ریخت، در عین حال به شکلی بی‌سابقه زبان منتقدان داخلی عربستان را نیز علیه حکومت گشود. منتقدان دولت سعودی حالا فاش‌تر از هر زمان دیگری سخن می‌گویند. به‌عنوان مثال سرانجام یک روحانی سعودی چرخه باطل سکوت یا تملق‌گویی وهابی‌ها در قبال بی‌کفایتی حکومت عربستان در اداره امور حج را شکست و مسؤولیت‌پذیری و شفاف‌سازی مسؤولان سعودی درباره حادثه منا را خواستار شد.  سلمان العوده که یک شیخ وهابی اصلاح‌طلب و خواهان انقلاب در عربستان است در پاسخ به هذیان‌گویی‌های مفتی اعظم سعودی‌ها و سایر مفتی‌ها که حتی تا مرحله خودکشی خواندن مرگ حاجیان قربانی در منا هم پیش رفته بودند، گفت: «قضا و قدر الهی بویژه در حوادثی که تکرار می‌شود، مسؤولیت را از ما سلب نمی‌کند». به گزارش پایگاه خبری المعلومه، العوده در یک نوار ویدئویی چنین به مقامات سعودی خود تاخت: «حفظ جان مردم و امنیت مراسم عبادی آنان از مهم‌ترین اهداف شریعت اسلامی و نیز اهدافی است که کشورها باید برای آن تلاش کنند. رسانه‌ها باید حوادث را با شفافیت کامل و همانگونه که رخ داده است، بیان کنند». این اظهارات در حالی بود که شیخ عبدالعزیز بن عبدالله آل‌شیخ، مفتی اعظم سعودی پیش‌تر در دیدار با محمد بن نایف بن عبدالعزیز، ولیعهد عربستان، حادثه جان باختن صدها زائر بیت‌الله‌الحرام در رمی جمرات در منا را «قضا و قدر الهی» خوانده بود. او با تفسیری غلط از قرآن به ولیعهد گفته بود: «شما در حادثه‌ای که رخ داده مسؤول نیستید، چرا که تمام آنچه در اختیار و توان داشتید ارائه کردید اما درباره این حادثه کاری از عهده انسان برنمی‌آید، چرا که قضا و قدری بوده که انسان در آن نقش نداشته و به هر حال رخ می‌داد!» در حالی که روزنامه‌ها و رسانه‌های تماما دولتی عربستان یا در قبال فاجعه منا سکوت کرده یا به تبلیغات بی‌شرمانه حکومتی برای فرافکنی و انداختن تقصیر به گردن خود حاجیان پیوسته‌اند، زبان منتقدان داخلی بر سر آل‌سعود گشود شده است. در کنار انتقاد از سوء مدیریت و افراط در ساخت و سازها در اماکن مقدس، ناآگاهی مردم و پاسخگو نبودن مقامات از عوامل بروز چنین حوادثی برشمرده می‌شود و شهروندان سعودی نیز عموما از خدمات شهری بدون کیفیت گلایه دارند.  به گزارش پرس‌تی‌وی، خالد المعینا، روزنامه‌نگار سعودی پیش از این حوادث در مقاله‌ای نوشته بود: «وزیران و مقامات باید فرهنگی را در دولت جدید ترویج کنند که بر اساس ارائه خدمات باکیفیت به مشتریان باشد». وی در این مقاله از دولتمردان عربستان سعودی خواست در دوران پادشاهی سلمان برخورد مسؤولانه‌تری برای ارائه خدمات عمومی داشته باشند. یک وکیل سعودی نیز می‌گوید: «راهکارهای اضطراری اتخاذ شده برای مواجهه با این حوادث متناسب با حجم این حادثه نبوده است. مسؤولان برای مقابله بیشترین تلاش خود را انجام می‌دهند اما این تلاش‌ها کاملا غیرحرفه‌ای و آماتور است».  اما منتقدان غیرسعودی مواضع تندتری نسبت به این مساله داشته‌اند. ظفر بانگاس، منتقد مسلمان کانادایی در این باره می‌نویسد: «مسائل خاص مربوط به حج اکنون با مشکلات ناشی از اشتباه انسانی آمیخته شده است. باید به این مشکلات، بی‌کفایتی مقامات سعودی ناشی از تکبر ذاتی آنها را اضافه کرد. حتی این مشکلات قابل تحمل خواهد بود اگر از هزینه‌های گزافی که مقامات سعودی به زائران برای انجام فریضه دینی تحمیل می‌کنند، چشم‌پوشی کنیم. به دلیل اینکه مقامات سعودی با برگزاری مراسم حساب‌های بانکی‌شان را پر می‌کنند، برای عموم مسلمانان با هزینه زیادی همراه شده است». برخی زائران بر این باورند که مراسم حج جنبه معنوی خود را از دست داده است. در شبکه‌های اجتماعی یک مسلمان انگلیسی به دوستان خود می‌نویسد: «چند هفته پیش در مکه بودم. تمام منطقه به یک سایت بزرگ ساخت و ساز تبدیل شده است. از فضای معنوی در این مکان خبری نیست. به دوستان توصیه کردم به این سفر نروند».   یک زن سعودی نیز می‌گوید: «میهمانان خدا همه با هم برابرند. همه ما با پای برهنه راه می‌رویم، همه لباس احرام سفید می‌پوشیم اما اکنون می‌دانیم افرادی هستند که برای اقامت در هتل‌های گرانقیمت مکه شبی هزار ریال (واحد پول عربستان) پرداخت می‌کنند در حالی که دیگران در چادرهای کمپ با گرما دست و پنجه نرم می‌کنند». اما از نظر مداوی الرشید، یکی از مخالفان دولت سعودی در مدرسه اقتصاد لندن، این حادثه مرگبار تنها ناتوانی مقامات سعودی برای مواجهه با انبوه جمعیت را نشان می‌دهد: «به همین دلیل حتی برگزاری تجمع کوچک در عربستان ممنوع است. این یک ضربه برای مقامات سعودی محسوب می‌شود زیرا این حادثه مشروعیت ادعای مقامات سعودی را که خود را خادمین حرمین‌شریفین می‌دانند کمرنگ‌تر می‌کند. بدون شک اینگونه حوادث اعتبار عربستان در جهان اسلام را نیز کم می‌کند».
 

حسین شریعتمداری با انتقاد از ادامه سفر رئیس‌جمهور به نیویورک پس از ضایعه شهادت صدها تن از حجاج ایرانی در منا گفت: ادامه سفر ایشان علاوه بر آنکه در عرف دیپلماتیک اقدامی غیرقابل توجیه تلقی می شود، اهانت به مردم و بی‌اعتنایی به جان‌باختگان و خانواده‌های آنان نیز هست. سرپرست موسسه کیهان در گفت‌وگو با فارس با انتقاد از ادامه یافتن برنامه سفر رئیس جمهور به نیویورک بعد از فاجعه بزرگ منا، گفت: پس از وقوع ضایعه جانسوز منا و شهادت صدها تن از حجاج ایرانی، انتظار آن بود که رئیس جمهور بلافاصله سفر خود را متوقف کرده و به کشور بازمی‌گشت. وی افزود: ادامه سفر ایشان علاوه بر آنکه در عرف دیپلماتیک اقدامی سؤال‌برانگیز و غیرقابل توجیه تلقی می شود، اهانت به مردم و بی‌اعتنایی به جان‌باختگان فاجعه منا و خانواده‌های آنان نیز هست. شریعتمداری تصریح کرد: این بی‌اعتنایی در حالی است که روسای کشورهای دیگر در مواردی بسیار کم اهمیت تر از ضایعه بزرگی که برای مردم ایران اتفاق افتاده است، بلافاصله سفر و برنامه‌های از قبل برنامه‌ریزی شده خود را متوقف کرده و به منظور ابراز همدردی و همراهی با ملت خویش به کشورهای خود بازگشته‌اند. مدیرمسوول روزنامه کیهان ادامه داد: به‌عنوان مثال پادشاه اردن که در سفر آمریکا به سر می برد زمانی که خبر سوزاندن خلبان اردنی توسط داعش را شنید سفر خود را نیمه‌تمام گذاشت و به کشورش بازگشت. حتی حامد کرزی رئیس جمهور افغانستان پس از کشته شدن چند نظامی افغان توسط نیروهای آمریکایی بلافاصله سفر به چین را در میانه راه رها کرد و به کابل بازگشت. وی تاکید کرد: این یک اصل شناخته‌شده دیپلماتیک است و تعجب‌آور است بعد از فاجعه جانسوز شهادت و مجروح شدن صدها تن از حجاج ایرانی، آقای روحانی که از قضا بیش از همه روسای جمهور قبل بر رعایت مبانی دیپلماتیک و حفظ حرمت مردم ایران در جهان تاکید می‌ورزند، همچنان برنامه‌های عادی سفر خود را ادامه دادند. شریعتمداری در پایان افزود: این بی‌اعتنایی زمانی دردناک‌تر می‌شود که حتی آقای ظریف وزیر امورخارجه نیز که همراه رئیس جمهور در سفر نیویورک به سر می‌برد، به ایران بازنگشت در حالی که به دلیل کشته و مجروح شدن صدها حاجی ایرانی در کشور سعودی به طور طبیعی ایجاب می‌کرد وزیر امور خارجه کشور برای پیگیری مسائل به کشور بازگردد نه اینکه وزیر بهداشت و ارشاد مأمور پیگیری مساله و سفر به عربستان شوند که متاسفانه دولت سعودی حتی ویزا هم به آنها نمی‌دهد.