حضور ابوالفضل پورعرب روی پوستر یک فیلم کافی بود تا مخاطبان سینما آن فیلم را برای تماشا انتخاب کنند. وقتی فریدون جیرانی در یک گفت‌وگوی اینترنتی پورعرب را «اولین ستاره‌ مرد در سینمای پس از انقلاب ایران» خطاب کرد، او پاسخ داد: «اگر ما واقعا اینقدر مهم بودیم و اینقدر در جامعه بازتاب داشتیم، لااقل در بیمارستان باید سری به ما می‌زدند؛ سرطان که شوخی نیست». این ستاره پولساز دهه 70، در نخستین گام با فیلم «عروس» بهروز افخمی آمد و چون یک تیپ منحصربه‌فرد بود، بازی‌هایش به سرعت مورد توجه قرار گرفت. عشق‌هایی که پورعرب یک‌ طرف آنها بود، موتورهایی که او سوار می‌شد، عینکی که به چشم می‌زد و... همه مولفه‌هایی برای خاص‌تر شدن پورعرب می‌شد. رشد سینمایی با عنوان اجتماعی در نیمه دوم دهه 80 از رونق بازی‌های پورعرب کاست و همین کم‌کاری او را به حاشیه برد. بازیگری که در گرفتن دستمزد، هم‌رده چهره‌ای مانند جمشید هاشم‌پور شده بود. 

***

از اواخر دهه 70، با تغییر فضای سیاسی و اجتماعی، فیلم‌هایی که از آنها به سینمای «دختر-پسری» تعبیر می‌کنند، ساخته شد. این عاشقانه‌های دهه هفتادی سینما تلاش می‌کنند با روایت شکاف نسلی از بازشدن فضای فرهنگی بهره ببرند. این سینما حتی «ایرج قادری» را که زمانی تیتراژ فیلم‌هایش فقط صدای بزن بزن بود، به سمت ساختن «سام و نرگس» می‌برد و محمدرضا گلزار وارد سینما می‌شود؛ چهره‌ای که حضورش در سینما نقطه شروعی برای ورود جوان‌های خوش‌چهره است. گلزار به یکی از بفروش‌ترین بازیگران سینمای ایران تبدیل می‌شود و حتی بعد از یک دوره رکود، در سال‌های اخیر با بازی در «سلام بمبئی» و «آینه بغل»، هنوز پرفروش است. گلزار از معدود بازیگرانی بود که تا سال‌ها به عنوان ستاره‌ای پولساز برای سینما کار کرد. در «بوتیک» نشان داد که فقط یک بازیگر خوش‌چهره نیست و بازیگری را می‌فهمد. در خبرهای مختلفی که در همه این سال‌ها مطرح شده، از همکاری او با کارگردان‌های صاحب‌سبک سخن به میان آمده اما این اتفاق برایش رخ نداده است. یکی از خبرهایی که سال 89 در مجامع سینمایی مطرح می‌شد، دستمزد عجیب و غریب (با عددهای آن موقع) گلزار برای بازی در «دموکراسی تو روز روشن» بود. اینطور در خبرها آمده بود که او برای 3 روز فیلمبرداری 90 میلیون‌ تومان دستمزد گرفت. او نخستین بازیگر سینمای ایران بود که دستمزد 200‌ میلیونی گرفت. 

***

سینمای موسوم به اجتماعی نیز این روزها بازیگران خاص خود را دارد؛ بازیگرانی که به پرفروش شدن آثار کمک می‌کنند. نوید محمدزاده و جواد عزتی از جمله آنها هستند. جواد عزتی یکی از پرکارترین بازیگران دهه 90 است که بازی در نقش‌های مختلف بویژه کمدی را تجربه کرده است و به فروش فیلم‌ها کمک کرده است. جواد عزتی اگر چه از سوی جشنواره فیلم فجر به شکل عجیبی نادیده گرفته شده است اما خود نیز در حال تبدیل شدن به یک تیپ در ملودرام‌ها و درام‌های اجتماعی است. 

***

سید‌شهاب حسینی در دهه 80 و اوایل دهه 90 ظهور و بروز مشابهی در عرصه انتخاب نقش‌های سینمایی و تلویزیونی داشت. او با پلیس جوان در تلویزیون معرفی شد و خیلی زود به سینما آمد. «سوپراستار» و «درباره الی» او را کم‌کم به ستاره اول سینمای ایران در دهه 80 تبدیل کرد. او برای فیلم سوپراستار سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول را دریافت کرد و بعد از آن با «جدایی نادر از سیمین» همکاری‌اش با فرهادی را ادامه داد تا اینکه برای بازی در نقش عماد در «فروشنده» جایزه بهترین بازیگر مرد را از کن دریافت کرد. او بی‌شک ستاره دهه‌های ۸۰ و ۹۰ بوده است که فیلم‌های خوب بسیار و جوایز داخلی و خارجی پرشماری در کارنامه‌اش به چشم می‌خورد. شهاب حسینی که فعالیت هنری خود را با کار مجری‌گری آغاز کرده بود، خیلی زود اجرا را رها کرد و وارد دنیای بازیگری شد و با تجربه‌ نقش‌های متفاوت در سینما و چند سریال پربیننده، روز‌به‌روز شناخته‌ شده‌تر و محبوب‌تر شد. 

بتازگی در یک نظرسنجی که توسط «سینما تیکت» برگزار شده، در میان خیل بازیگران و ستاره‌ها، شهاب حسینی با ۶۴ درصد آرا محبوب‌ترین بازیگر سینمای ایران انتخاب شده است. این در حالی است که چند سالی است کم‌کارتر از قبل است و حتی با مواضع سیاسی و اجتماعی‌اش با بخش‌های مهمی از سینما دچار چالش شده است. انتخاب شهاب حسینی دارای پیام معناداری است. انتخاب او توسط یک سایت سینمایی که مخاطبان خاص خود را دارد، نشان می‌دهد در فضای عمومی توجه بسیار بیشتری به او وجود دارد. بازیگری که صراحت قابل تأملی در اظهار نظراتش دارد و بخش‌هایی از سینما، حتی برای حذف او تلاش کرده‌اند. او با حضور در نشست خبری جشنواره فیلم فجر نکاتی درباره نقش سینماگران در فضای اجتماعی ایران مطرح کرد. شهاب حسینی در واکنش به ماجرای تحریم جشنواره فیلم فجر از سوی برخی هنرمندان گفته بود: «‌4 سال است اصلا در جشنواره نبوده‌ام. دینی به این جشنواره ندارم که از آن دفاع کنم. من از چیز دیگری دفاع کردم؛ از وحدت بین مردم دفاع می‌کنم، از جدا نکردن طیف‌های مختلف. از هر تلاشی دفاع می‌کنم تا تفرقه میان این سرزمین ایجاد نشود». شهاب حسینی که به خاطر دفاع از جشنواره فیلم فجر حسابی مورد توهین قرار گرفته بود، با اشاره به بازتاب‌های مجازی نامه‌نگاری‌های اخیرش گفت: «چیزی که من را ناراحت و نگران کرد، کامنت‌هایی بود که قابل بازپخش و خواندن نیست! و این غم‌انگیزترین قسمت ماجراست که مردمی نتوانند حرف دیگران را تحمل کنند. 2 نامه نوشتم و تمام تلاشم را کردم با ادب باشد، جواب آن فحش و فضیحت نبود. یکی من را به باد انتقاد بگیرد، اشکالی ندارد. به خاطر خودم ناراحت نیستم، خدا را شکر که تکلیفم روشن شد، فکر نمی‌کنم ورای توانایی خودم دیگر نیاز باشد که احترام بگذارم، تعارف‌ها دیگر برداشته شد». در این نشست اشاره او به مسأله مهم همراهی درست هنرمندان با مردم بود: «اگر هنرمندیم و ادعا داریم صدای مردم هستیم، هزینه‌ها را کم کنیم. قهر کردن چاره کار نیست. نمی‌خواهید بیایید، نیایید. با نیامدن شما چه می‌شود، من نوعی بمیرم دنیا آخ نمی‌گوید». او در ادامه گفت: «مشکلات ما با هیچ دستی از خارج از کشور حل نمی‌شود؛ مشکل را در درون، خودمان باید حل کنیم. هیچ‌کس خارج از کشور نمی‌آید مشکلات ما را حل کند. 2 سال است دنیا را می‌چرخم و فهمیدم تنها راه نجات ما در داخل است». به هر ترتیب انتخاب شهاب حسینی به عنوان محبوب‌ترین بازیگر در یک نظرسنجی موجب شد ناظران با تأمل بیشتری به رمز و رازهای محبوبیت بنگرند.

نداشتن قهرمان زن یکی از مسائل اصلی سینمای ایران است و با همه بازی‌های خوبی که از برخی از بازیگران زن در سینما ماندگار شده، سینما نتوانسته یک قهرمان یا ستاره زن معرفی کند. اگر چه بازیگران زنی که با حضورشان به فروش فیلم‌های سینمایی کمک کرده‌اند، تعدادشان زیاد نیست. لیلا حاتمی، ترانه علیدوستی و طناز طباطبایی و البته در مقطعی در دهه‌های 70 و 80، هدیه تهرانی و نیکی کریمی این جایگاه را داشتند. 

*جواب این تصمیم نردبان پله چهارم است که فقط با شجاعت و نترسی محسن و توکلش ساخته شده بود (مصادره تصمیمات جمعی و عملکرد رزمندگان به چهره مثبت شهید وزوایی که این کارکرد بارها تکرار شده است).

* آیا می‌توانست با حاج‌احمد کار کند و با او کنار بیاید؟ در غرب که بود دورادور شنیده بود حاجی اخلاق خاصی دارد. فکر و خیال مثل چوبی که مامان بعد از شست‌وشو به تشک تختش می‌زد بر روانش ضربه وارد می‌کرد. (شخصیت مثبت محسن که در تعارض و کشمکش درونی سخت -به اندازه ضربه‌های چوب بر تشک- با شخصیت منفی حاج‌احمد متوسلیان قرار داده شده است)

*و این حرف‌ها نه به خاطر مدل موهای محسن و تیپ مرتبش بود، بلکه حرف زدن و سکنات و کلماتی که در سخنرانی‌اش به کار می‌برد این پالس‌ها را می‌داد (تصویر‌سازی از ظواهر شهید که با الگوپذیری‌های مخاطب عامه‌پسند جور درمی‌آید و بارها در متن تکرار شده است). 

* در خانه که بود همیشه جلوی موهایش را سشوار می‌کشید اما به خاطر حالتی که موهایش داشتند با چند حرکت دست و شانه هم می‌توانست آنها را مجاب کند که خوش‌فرم بایستند. (ایضا تصویر‌سازی مثبت امروزی پسند از ظواهر شهید)

*بی‌خود نبود که شبیه رسول‌الله شده بود. آنجا که خدا در سوره شعرا بهش می‌گوید «لعلک باخع نفسک...»؛ انگار می‌خواهی خودت را هلاک بکنی به خاطر اینها؟ (تشبیه به رسول‌الله که برانگیختن عواطف مثبت و مقدس مخاطب عام است)

*بعید بود این همه تاثیر فقط بر اثر نگاه نافذ و تن صدای قشنگ محسن و طرز حرف زدنش باشد. (پاورقی صفحه 146) (اگر چه عامل تاثیر‌گذاری شهید معنویت دانسته شده اما در عین حال توصیف خصوصیات جسمی است)

* امام هم که احتمالا آن وقت شب برای پیروزی رزمنده‌ها دعا می‌کرد امیدش به محسن بود. مردم ایران هم بعد از خدا امیدشان به محسن بود. نه فقط مردم سال 61 که مردم دهه‌های 70، 80 و 90 هم. (ذهنیت عاطفی نویسنده که فتح توپخانه سپاه چهارم عراق را به محوریت شهید محسن وزوایی مصادره کرده و الگوی کارهای تیمی و جمعی را کمرنگ نشان داده است).

* این دعا را به جز خدا غرور هم شنید که ساعت‌ها همانجا منتظر محسن نشسته بود. فهمید سماق مکیده بود. بخار شد و پرید. (جان‌بخشی به مفاهیم انتزاعی برای مثبت نشان دادن شهید وزوایی با تکیه بر فانتزی‌های ذهنی نویسنده)

تصویرهای جنسیتی و غیرآیینی از شهید با بن‌مایه‌های رمانتیک در متن بارها تکرار شده است. 

*خود محسن احساس می‌کرد وقتی توی میهمانی‌ها از جلوی جمع دختران فامیل رد می‌شود، پشت سرش همهمه آرامی پا می‌گیرد. می‌دانست درباره او حرف می‌زنند. شیک‌پوشی‌اش هم در جذابیتش بی‌تاثیر نبود. محسن از ازدواج بدش نمی‌آمد، مخصوصا که تب ازدواج بین رفقایش گرم شده بود. حالا دیگر کمتر به آن دختر مهندسی شیمی فکر می‌کرد (تصویری از تاثیرگذاری جنسیتی شهید که در نوع خودش اگر نگوییم بدعتی در الگوسازی از شخصیت شهداست، دست‌کم ملودرامی سینمایی و کلیشه‌ای عامه‌پسند و دارای بن‌مایه رمانتیک است که مثل این تصویر بارها و بارها در کتاب تکرار شده است و این یادداشت هشدار می‌دهد باید درباره تاثیرگذاری این چنین صحنه‌‌پردازی‌هایی روی خوانندگان کتاب بویژه اگر نوجوان و دختر باشند تدبر کرد).

*... عاشق آن دختر روسری به سر قد بلند و محجوب ترم دوم مهندسی شیمی. درست است آن روزها حیا کرد و چیزی از خاطرخواهی‌اش برای کسی تعریف نکرد. (بن‌مایه رمانتیک)

* شاید محسن دلتنگ آن دختر قد بلند دانشکده مهندسی شیمی می‌شد که روسری سر می‌کرد و با‌وقار بود. (بن‌مایه‌های رمانتیک)

حالا این سوال‌ها مطرح می‌شود: آیا ارائه تصاویر مثبت از ظواهر شهید رویکردی جدید در حوزه ادبیات دفاع‌مقدس نیست؟ آیا ورود فانتزی‌های ذهنی نویسنده که بر اثر شیفتگی او نسبت به سوژه ایجاد شده است، در حوزه روایتگری الگوی دیگر نویسندگان قرار نخواهد گرفت؟ آیا این خود به نوعی آسیب در حوزه روایت مستند یا تاریخ شفاهی نیست؟ آیا بن‌مایه‌های رمانتیک بدون معرفت آیینی به نوعی کلیشه‌شکنی و بدعت در روایت از زندگی شهدا نیست؟ ایجاد قضاوت‌های مثبت و منفی در ذهن مخاطب نشان‌دهنده این نیست که این اثر یک کار پژوهشی نیست؟ شخصیتی را که می‌توانست با جنبه‌های مثبت و منفی خویش به قدر کافی تاثیرگذار باشد، چرا باید از ابعاد غیرآیینی و غیرواقعی (به معنای ذهنیات نویسنده) برای مخاطب تصویر کرد؟

کتاب «یک محسن عزیز» اگر چه طبق ادعای مقدمه قرار بوده است در ژانر پژوهشی، روایتی باشد از سرگذشت قهرمانی‌های شهید محسن وزوایی اما متاسفانه در طی مسیر دچار بحران گونه شده و جنبه‌های دراماتیک و عامه‌پسندی رمان‌های امروزی در متن اثر گذاشته و کتاب را از گونه مستند روایی خارج کرده و عناصر ادبیات دراماتیک را به خود راه داده است. بله! با ارفاق این یک رمان عامه‌پسند است نه یک تاریخ شفاهی یا سرگذشت‌نامه‌نویسی. اما سوال بسیار جدی‌تری وجود دارد که چرا این کتاب به این روز افتاده است؟ پاسخ را در اعتراف نویسنده به احساساتش نسبت به سوژه روایت در صفحه 26، پنج خط مانده به آخر بخوانید و این را بدانید که شیفتگی سرگذشت‌نویس‌ها یا مصاحبه‌گران تاریخ شفاهی به سوژه روایت (یا مصاحبه‌شونده)؛ به نوشته‌ها و مصاحبه‌ها سمت و سو می‌دهد و این خود از آسیب‌های جدی این حوزه از نگارش‌های ادبی- تاریخی است.