یکی از بیماری‌های عصر ما مساله حاشیه‌نشینی تمدن است. به نحو طبیعی میان فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف در طول تاریخ مراودات فرهنگی برقرار بوده است. هرچند این مراودات به دلیل فقدان گستردگی ارتباطات از حجم قابل توجهی برخوردار نبوده اما توان فرهنگی تمدن‌ها نیز با یکدیگر تفاوت‌های چشم‌گیری نداشته است. با این حال طی 2 سده گذشته، ضعف از درون به ضمیمه تمدن مهاجم غربی، فرهنگ‌های غیرغربی را به نوعی دچار بیماری حاشیه‌نشینی کرده است. مراد از حاشیه‌نشینی اما آن است که سمت و سوی تغییر و تحولات فرهنگی از جایی خارج از گستره آن فرهنگ و اتفاقا از سوی فرهنگی انجام می‌پذیرد که سر سازش با داشته‌های بومی و دینی ما را ندارد. این موضوع نیز البته نه به واسطه قوت فرهنگی غرب، بلکه به واسطه قوت در تکنولوژی آن است، لذا این مساله که در میانه تهاجم فرهنگی مدرنیته چگونه می‌توان از ریشه‌ها و ستون‌های فرهنگ بومی خود که از قضا جدی‌ترین آن دین است دفاع کرد محل پرسش و تأمل بسیاری از اندیشمندان قرار گرفته است. در این مجال تلاش داریم با پرده‌برداری از ابعاد این مسأله، از منظر سازه اجتماعی خانواده به این موضوع بپردازیم و نکاتی را ذکر کنیم.

علی عسگری*: سخن از افزایش یا کاهش سطح دینداری همواره یکی از نزاع‌های فکری زنده طی ۲ دهه گذشته بوده است. یکی از دلایل تب‌دار بودن این بحث را می‌توان جایگاه جدی دین در زیست اجتماعی ایران معاصر و در عین حال تقویت مدل‌های جایگزین بویژه از ناحیه فرهنگ تهاجمی غرب دانست. به عبارت دیگر، دیالکتیک میان زیست اسلامی با زیست مدرن منجر به خلق تحولات پرسرعت و ژرفی در جهان اجتماعی ایران معاصر شده است. جهت و مقصد این تحولات دغدغه‌هایی را در میان باورمندان به حیات دینی و در عین حال کسانی که به فرهنگ ایرانی اهتمام دارند ایجاد کرده است، بنابراین پرسش از این موضوع که چگونه می‌توان از زیست اجتماعی دین‌مدار انسان ایرانی در برابر فرهنگ مهاجم غربی دفاع کرد تبدیل به پرسشی بغرنج در ذهن بسیاری از نخبگان و گروه‌های اجتماعی شده است. در پاسخ این پرسش ایده‌های مختلفی تولد یافته‌اند. جدی‌ترین این ایده‌ها البته تلاش دارد از طریق در اختیار قرار دادن خوراک فکری در میان نسل جدید که در پیشانی این تحولات هستند، آنان را در برابر فرهنگ غرب به نوعی واکسینه کند. برای نمونه اگر بخواهیم مساله را مقداری به نحو عینی‌تر توضیح دهیم، در موضوعی مانند پوشش که تبدیل به یکی از نقاط بحران‌خیز تحولات چند دهه گذشته ما شده است، چنین تصور می‌شود اگر ما فلسفه حجاب را در اختیار جوانان قرار دهیم، یا ذهن آنان را نسبت به فواید و اهمیت حجاب آگاه کنیم، یا در عین حال به آنان این موضوع را تفهیم کنیم که حجاب حکم خداست و روحانیت آن را تنها نزد خود اختراع نکرده است، آنگاه جوان ما پوشش برتر را انتخاب خواهد کرد. واقعیت آن است که البته ما در استفاده از این شیوه، به رغم استفاده فراوان اما نتیجه دلخواه را به دست نیاورده‌ایم، لذا باید پرسید چرا با وجود توضیحات بعضا خوب از ریشه‌های فرهنگ ایرانی و اسلامی اما باز نتایج لازم به دست نمی‌آید؟ پیش از پاسخ به پرسش مذکور البته پرسشی مقدماتی را باید مورد توجه قرار دهیم.

ریشه این سبک از مواجهه با مساله اما از کجا برمی‌خیزد؟ در مقام واشکافی باید گفت ریشه این سبک از مواجهه با مسائل را می‌توان در فلسفه خود جست‌وجو کنیم. در اندیشه صدرایی انسان چیزی جز عقیده و باور نیست. به اصطلاح اهل ادبیات؛ «ای برادر تو همان اندیشه‌ای، مابقی خود استخوان و ریشه‌ای». در اندیشه صدرایی حقیقت انسان همان باور و اندیشه او بوده که البته مراد از این اندیشه نیز همان علم حضوری یا نحوه پیوند وی با حقیقت است، لذا عمل در این عرصه راهی نداشته و اعمال انسان خارج از حقیقت وی، یا تقویت‌کننده شاکله وجودی انسان هستند یا تضعیف‌کننده آن. به عبارت دیگر، شاکله وجودی انسان را باور او می‌سازد. اگر انسان بر خلاف این باور عمل کند، در نهایت این شاکله تضعیف می‌شود تا به مرز انقلاب و تغییر برسد و اگر مطابق آن شاکله عمل شود، در نهایت شاکله وجودی انسان که همان باور است، تقویت خواهد شد. یکی از نقاط تلاقی این اندیشه با مباحث اجتماعی را می‌توان در کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» علامه طباطبایی دید. جریان نوصداریی با نقد مارکسیسم، بنای آن را داشت که مبنا بودن اقتصاد (عین) در تحلیل تحولات جامعه را مورد خدشه قرار دهد اما در نهایت با مخدوش ساختن ۲ پایه جدی تحلیل جامعه یعنی اقتصاد و تاریخ به دامن نوعی ذهن‌گرایی غلتید. حاصل این ذهن‌گرایی در تحلیل جامعه در نهایت منجر به آن شد که جریان نوصدرایی پس از وقوع انقلاب اسلامی، هنگامی که می‌خواستند با جامعه روبه‌رو شوند آن را به فرهنگ فرومی‌کاستند و هنگامی که می‌خواستند به تولید علم جامعه‌شناسی بپردازند، باز هم در نهایت به فرهنگ و فلسفه جامعه بسنده می‌کردند. واقعیت آن است که ۳ پایه جدی جامعه‌شناسی عبارتند از اقتصاد، تاریخ و فلسفه. هنگامی که در دستگاه معرفت نوصدرایی، اقتصاد و تاریخ (عینیت) از اعتبار افتاد در نهایت فلسفه، متکفل پرداخت همه مسائل می‌شود اما فلسفه نیز در نهایت جامعه را به سطح فرهنگ تنزل می‌دهد. لذا از همان ابتدای جریان انقلاب اسلامی، جریان فعال نوصدرایی در آن برهه، یعنی علامه مصباح یزدی و عبدالکریم سروش، نقطه کانونی فعالیت خود را شورای عالی انقلاب فرهنگی می‌دیدند.

در نظرگاه این جریان، اگر ذهن انسان اصلاح شود، عمل او نیز اصلاح می‌شود. اگر بخواهیم به نحو کاریکاتوری انسان‌شناسی صدرا را رسم کنیم، احتمالا انسانی می‌شود با کله بسیار بزرگ، قلبی کوچک و باقی اعضای بدن دیگر هیچ.

اما به پرسش نخست بازگردیم، چرا و چگونه است که این دیدگاه یعنی اصلاح ذهن به امید اصلاح جامعه پاسخگوی ما نبوده است؟ یا لااقل نتوانسته جهت تغییر و تحولات در فرهنگ ایرانی را به سمت تقویت فضای دینداری سوق دهد؟

پاسخ این پرسش را می‌توان از مهندسی معکوس آن فرآیندی که در غرب پیموده شده تا نظم مدرن شکل بگیرد، یافت. آیا تمدن غرب و سبک زندگی مدرن با ایده‌های دکارت و کانت پا گرفت؟ به نحو قطع متفکران زیادی در آبیاری درخت تمدن غرب نقش داشته‌اند اما غرب با فراگیر شدن ایده‌های روشنفکران و فلاسفه میان مردم به وجود نیامد. تمدن غرب هنگامی فراگیر شد که توانست به خیابان نفوذ کند. مدرنیته هنگامی ایجاد شد که سازه‌های عینی زندگی اجتماعی را متناسب با بینش خود شکل داد، بنابراین می‌توان مدعی شد غرب با شهری شدن، صنعتی شدن و چنین مولفه‌هایی تبدیل به غرب شد. برای این موضوع نیز می‌توان شواهد مختلفی ارائه کرد. برای مثال تا همین یک قرن گذشته بخش‌های زیادی از جوامع اروپایی هیچ درکی از اندیشه‌های مدرن همچون ناسیونالیسم و... نداشتند اما به واسطه حضور در سازه‌های اجتماعی مدرن و زیست در ذیل نهاد‌های مدرن متناسب با سازوکار آن عمل می‌کرده‌اند.

حالا اگر بخواهیم این ایده را در نقطه مقابل آن مهندسی معکوس کنیم چه پاسخی را دریافت خواهیم کرد؟ طبیعتا پاسخ آن است که دینداری هنگامی در جامعه تقویت خواهد شد که خیابان در کنترل آن بیاید. مراد از خیابان نیز سازه‌های اجتماعی و عینی جامعه است. به عبارت دیگر، تقویت دینداری در فضایی ممکن است که زیرساخت‌های اجتماعی، تسهیل‌گر عمل دین‌مدارانه باشند و نه محدود‌کننده آن.

اما نقطه آغاز در این مسیر کجاست؟ غرب نقطه آغاز خود را سازه اجتماعی کلانی به نام شهر قرار داد. شهر‌های مدرن تقویت‌کننده فرآیند فردگرایی و تقویت سوژگی انسان‌ها بودند. برخلاف غرب که در آن برخی جمع‌گرا و برخی فردگرا شده‌اند، اسلام را می‌توان خانواده‌گرا نامید. خانواده آن سازه اجتماعی است که می‌تواند تسهیلگر عمل دین‌مدارانه باشد. با این زاویه دید اکنون می‌توان درک بهتری از این روایات داشت که می‌فرمایند: «شرارکم عُزّابکم» بدترین شما مجردان هستند، «رُذالُ مَوْتاکُمُ الْعُزَّابُ» مردگان فرومایه شما مجرد‌ها هستند، «الْعُزَّابُ إِخْوَانُ الشَّیَاطِین» مجردان برادران شیطان هستند. 

پرسشی که در این مجال ممکن است طرح شود این است: خانواده دارای چه خصیصه‌ای است که آن را می‌توان سازه‌ای اجتماعی که تسهیلگر عمل دین‌مدارانه است نامید؟

در پاسخ ابتدا باید مقداری از انسان مطلوب دین سخن گفت. انسان مطلوب دین نسبت وثیقی با مسؤولیت‌پذیری دارد. این مسؤولیت دارای سطوح مختلفی است. انسان در دستگاه دینی، در برابر خود، خانواده و در سطح کلان‌تر جامعه دارای مسؤولیت است. خداوند در آیه ۶ سوره تحریم می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَه» یعنی ‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و اهل خود را از آتش جهنم نگهداری کنید. رسول گرامی اسلام نیز در این زمینه بیان بسیار روشن و مشهوری دارند و می‌فرمایند: «ألا کُلُّکُم راعٍ و کُلُّکُم مَسؤولٌ». ادله امر به معروف و نهی از منکر نیز در این زمینه بسیار گویا هستند، لذا اگر بخواهیم مطلب را کوتاه کنیم می‌توان چنین جمع‌بندی کرد که انسان دیندار از منظر اسلام تنها کسی نیست که به عبادات و مناسک بسنده کرده اما نسبت به اطرافیان و جامعه خود بی‌توجه است. در نقطه مقابل انسان مسؤولیت‌پذیر به وضعیت انسان دیندار بسیار نزدیک‌تر است. اکنون اما نسبت این سخن با مباحث پیشین در چیست؟

خانواده نقطه آغاز مسؤولیت‌پذیری به نحو جدی در انسان است. انسان با خانواده و فرزندآوری زیر بار تعهدی می‌رود که گاه به واسطه آن ممکن است حتی حقوق خود را نیز فراموش و برای فرزند خویش قربانی کند. در نقطه مقابل این وضعیت، انسان غربی قرار دارد. سوژه غربی فردگراست، در تعاملات خویشتن را اصالت می‌دهد و لذا حقیقت انسان در این دستگاه به سوژه‌ای منفعت‌طلب و خودخواه تبدیل می‌شود.

حال اگر بخواهیم به مساله اصلی یعنی راهکار تقویت دینداری در جامعه ایران بازگردیم خلاصه سخن آن خواهد بود که اگر به دنبال تقویت دینداری در جامعه ایران هستیم، نمی‌توان به صرف بیان احکام و فلسفه آنها در تریبون‌ها اکتفا کرد اما خیلی راحت از کنار ۲ شغله یا ۳ شغله بودن والدین برای تأمین هزینه‌های خانواده گذشت؛ عملی که ریشه‌های خانواده در کشور را سست کرده است. نمی‌توان انتظار داشت که سخنان ما در زمینه فلسفه احکام جوابگو باشد در حالی که خیلی راحت از کنار آسیب‌هایی همچون طلاق می‌گذریم (این ۲ مورد تنها از باب نمونه ذکر شد). خانواده جدی‌ترین بستری است که از اساس دینداری را در وضعیت پیچیده مدرن ممکن می‌کند، لذا باید این نهاد اجتماعی را به نحو جدی‌تری پاسبانی کرد.

در انتها به بیان چند نکته بسنده خواهم کرد. یکی از تله‌های فکری، جزم‌اندیشی یا اصطلاحا دگم کردن مفاهیم است. مراد از این جزم‌اندیشی نیز انحصاری دیدن موضوع است. چند موضوعی را که در این نوشتار به کار برده شده و با خطر جزم‌اندیشی روبه‌رو هستند در ادامه متذکر می‌شویم.

1- به نحو قطع فعالیت تبلیغی و بیان فلسفه احکام در سطح خرد و توجه به فرهنگ در سطح کلان امری بسیار ضروری و مهم است اما آنچه در این مجال مورد تذکر قرار داده شد، ضرورت بحث از بستر‌های اجتماعی تسهیلگر عمل دین‌مدارانه بوده و از طریق برخورد جزم‌اندیشانه با این مقوله، نباید نفی کار فرهنگی و تبلیغی را نتیجه گرفت.

2- دومین مطلب که بیم جزم‌اندیشی پیرامون آن وجود دارد، خود مقوله خانواده از ۳ جهت است. نخست آنکه خانواده تنها بستر تسهیلگر عمل دین‌مدارانه نبوده اما در این مجال به واسطه اهمیت و البته اجحاف در حق آن، تنها قصد ذکر این مقوله را داشتیم. در ثانی خود خانواده تنها اقتضای عمل دین‌مدارانه را داشته و این سخن به این معنا نیست که اگر لزوما کسی زیر بار مسؤولیت خانواده رفت، دیندار تلقی می‌شود. سومین مطلب نیز پیرامون آن بخشی است که پیرامون عزاب یا مجردان ذکر شد. طبیعتا تجرد اقتضای دوری از دین را داشته اما این سخن به این معنا نیست که بتوان برچسبی را به همه مجردان‌ زده یا تأهل را برای همه توصیه کرد، لذا از هر گونه جزم‌اندیشی در این حوزه‌ها باید پرهیز کرد.

دانش‌پژوه حوزه علمیه *