در سال‌های اخیر مناقشه‌ای شکل گرفت حول اینکه آیا هدف پیامبر از بعثت تشیل حکومت بوده یا اقامه اخلاق؟ گروهی با تاکید بر برخی آیات و روایات بحث تشکیل حکومت را مقدم و دلیل اصلی می‌دانند و گروه دیگر با استناد به حدیث «انّما بُعِثتُ لِاُتَمّمَ مَکارِمَ الاخلاق» اقامه اخلاق را دلیل اصلی بعثت برمی‌ش مردند. ترجیح هر یک از این دلایل می‌تواند در تصویری که به انسان از پیامبر اکرم به دست می‌دهد، تغییر ایجاد کند. آیا پیامبر فردی به دور سیاست و تنها به دنبال اقامه ارزش‌های اخلاقی در جامعه بود یا اینکه این هدف - یعنی اقامه اخلاق - را نیز در ذیل تشکیل حکومت و به دست گرفتن قدرت ممکن می‌دید؟

حجت‌الاسلام پناهیان در این باره می‌گوید: «رسول خدا(ص) یک سیاستمدار بزرگ بود و ما باید برای تبلیغات دینی در جامعه خودمان متأسف باشیم که تصویر دقیق و صحیحی از رسول خدا(ص) به جامعه ارائه نداده‌‌ایم. ما باید برای تعلیم و آموزش دینی در جامعه خودمان متاسف باشیم که تصور دقیقی از کاری که پیامبر(ص) انجام داد و آن چیزی که در تاریخ عینا رخ داده، به مردم نداده‌‌ایم. تمام درگیری‌های انبیا الهی بر سرِ مسائل سیاسی و به‌خاطر درگیر شدن با قدرت‌طلبان بوده و الا هیچ پیغمبری را به ‌خاطر اینکه درس اخلاق بدهد، کسی نمی‌کشد! من هنوز هم می‌بینم در جامعه خودمان نگاه ما به پیامبر اکرم(ص) اخلاقی‌تر است؛ نسبت به آنچه که واقعا بوده است. در حالی که پیامبر اکرم(ص) در واقع یک شخصیت برجسته سیاسی بودند.

شاید 1400 سال است که برخی سعی کرده‌اند طوری از دین و رسول خدا(ص) برای ما حرف ‌زده شود که وقتی نام پیامبر(ص) را می‌شنویم، فقط به یاد مهربانی‌های او بیفتیم، نه به یاد قدرتمندی او، به یاد اخلاق فردی او بیفتیم، نه به یاد حاکمیت سیاسی‌ای که او دنبال می‌کرد.

به همین دلیل در بین همه ما، حدیث شریف «اانّما بُعِثتُ لِاُتَمّمَ مَکارِمَ الاخلاق» بسیار مشهور است، با اینکه این حدیث از سند محکمی برخوردار نیست، بلکه از نظر سند دچار خدشه اساسی است ولی بسیاری از آیات محوری قرآن و روایات با اسناد بسیار روشن و قاطع، بین ما از شهرت کافی برخوردار نیستند!

قرآن صریحا می‌فرماید علت بعثت انبیا «درگیری با طاغوت» است (نحل/36) اما بین ما مشهور شده که اخلاق است! خداوند متعال خودش در قرآن کریم می‌فرماید: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فی‏ کُلِّ أُمَّه رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا‌الله وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوت» (نحل/36)؛ هر پیامبری را فرستادیم برای آن است که به مردم بگوید: «خدا را عبادت کنید و از تبعیت طاغوت اجتناب کنید». در واقع هر پیغمبری را فرستادیم، ۲ هدف داشته که این دو ۲ روی یک سکه هستند؛ یکی عبادت خدا و دیگری درگیری با طاغوت.

تمام درگیری‌های انبیا الهی بر سر مسائل سیاسی و به ‌خاطر درگیر شدن با قدرت‌طلبان بوده و الا هیچ پیغمبری را به ‌خاطر اینکه درس اخلاق بدهد، کسی نمی‌کشد!

پیامبر اکرم(ص) مسلما به دنبال قدرت بودند، چرا که بدون قدرت، نجات بشر امکان ندارد و همان اخلاق و معنویات و عرفانیات زیر سایه قدرت به بشریت هدیه می‌شود، زیرا این قدرت‌طلب‌ها هستند که مانع رشد انسان می‌شوند و انسان‌ها را فاسد نگه می‌دارند. 

تا وقتی فرمانداران و مسؤولان درست، در یک جامعه حاکم نباشد، کارِ فرهنگی کردن «شوخی» است! بزرگ‌ترین اقدام فرهنگی و اخلاقی در یک جامعه این است که قدرتمندان آن جامعه، افراد صالحی باشند. 

رسول خدا(ص) یک سیاستمدار بزرگ بود و ما باید برای تبلیغات دینی در جامعه خودمان متأسف باشیم که تصویر دقیق و صحیحی از رسول خدا(ص) و کاری که انجام داد به جامعه ارائه نداده‌ایم».

اما در مقابل سروش محلاتی در یادداشتی با عنوان «پروژه اخلاق‌زدایی از بعثت» ضمن دفاع از رسالت اخلاقی پیامبر(ص) به تحلیل انگیزه‌های سیاسی طراحان پروژه اخلاق‌زدایی پرداخته است: «قرآن، پیامبر را به اخلاقش می‌ستاید: «انک لعلی خلق عظیم» و برای او رسالت اخلاقی برمی‌شمارد: «یزکیهم و یعلمهم الکتاب» و موفقیت او را به خاطر رفتار اخلاقی‌اش می‌داند: «و لوکنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک». پس چه شده که امروز، نقش محوری و بنیادین اخلاق در بعثت نادیده انگاشته می‌شود؟!

دیروز اسلام‌شناسان اصیل مثل علامه طباطبایی به «بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» استناد می‌کردند و می‌گفتند: پیغمبر(ص) فرمود: هدف اصلی من تربیت اخلاقی مردم است و امام خمینی با همین استناد نتیجه می‌گرفت: غایت بعثت و نتیجه دعوت خاتم‌الانبیا «اکمال مکارم اخلاق» است ولی امروز گفته می‌شود این حدیث بی‌اعتبار است و از مجعولات ابوهریره است! و این را ساخته‌اند تا ما را از دین سیاسی منحرف کنند!

منظور این پروژه جدید چیست؟ باید اخلاق طفیلی باشد تا سیاست در صدر قرار بگیرد. لذا تبلیغ می‌شود که پیامبران برای مسائل سیاسی آمده‌اند و در نتیجه دعوت به اخلاق و تقوی، ابن ملجم‌ها پیدا می‌شوند که فرق مولی را می‌شکافند! پس به جای اخلاق باید در دامان ولایت قرار گرفت که نجات در آن قطعی است. این پروژه در خدمت قدرت است تا آن را از قیود دشوار و دست و پاگیر اخلاقی رها ساخته و دستش را باز گذارد.

در این پروژه، «ولایت» جایگزین «اخلاق» معرفی می‌شود که اگر ولایت داشته باشی، بداخلاقی‌هایت مهم نیست و برای سرباز ولایت این امور معفو است؟! این پروژه حکایت از آن دارد که نزد تئوری‌پردازان آن، تلاش برای اصلاح اخلاقی جامعه به بن‌بست رسیده و باید با وعده‌های دیگری این نسل پریشان را مشغول داشت.

در گذشته چنین بود که در پذیرش دعوت رسول خدا اخلاق نقش اول را داشت. ابوذر برادرش را برای تحقیق از پیامبر جدید می‌فرستاد و وقتی او گزارش می‌داد که این پیامبر به مکارم اخلاق فرامی‌خواند، ابوذر جذب این آیین می‌شد و ابوطالب به عثمان بن مظعون می‌گفت «مکارم اخلاق» چکیده دعوت رسول خداست. اگر امروز گمان بریم که قدرت می‌تواند خلأ اخلاق را پر کند، از آن سنت نبوی فاصله گرفته‌ایم و اشتباه معاویه را تکرار می‌کنیم».

***

هدف بعثت چیست؟