گروه یادآور: یکی از جمع حاضران در ملاقات در بیمارستان می‌گوید: «بلا» دوره ان‌شاءالله. رهبری بلافاصله شعری از ذهن‌شان می‌گذرد و آن را می‌خوانند:
هر بلایی کز تو آید، رحمتی است
هر که‎ را رنجی دهی، آن راحتی است
زان به تاریکی گذاری بنده را
تا ببیند آن رخ تابنده را
تیشه، زان بر هر رگ و بندم زنند
تا که با لطف تو پیوندم زنند
این ابیات آنقدر تعالی و قوت دارد که مخاطبانش در آن لحظه احتمالا نام‌های بزرگان شعر فارسی چون مولانا از نظرشان می‌گذرد اما شاعر این ابیات «پروین» است، «پروین اعتصامی»؛ متولد 25 اسفند 1285 در تبریز، متولد سال امضا شدن مشروطه؛ مشروطه‌ای که موجب تحول جدی در شعر و ادبیات فارسی می‌شود و اتفاقا پروین یکی از کسانی است که در این تحول نقش دارد. خلاصه در بیمارستان و از میان مخاطبان حاضر کسی نام شاعر را نمی‌داند. باید کمی او را شناساند، چهره‌ای که تلاش دارند رویش را بپوشانند تا دیده نشود. آن هم با این عظمت در شعر که مثنوی بلند «گره‌گشایی» فقط «یکی از هزاران»‌اش است.
آیت‌الله خامنه‌ای می‌گویند: پروین کسی است که سعی کردند چهره‌اش را بپوشانند. به او (پروین) می‌گفتند شاعر نخود لوبیا، برای اینکه فروغ فرخزاد را بالا ببرند، او را می‌خواستند خردش کنند. حالا فروغ را نظر نامناسبی ندارم در موردش اما برای اینکه او را بالا ببرند توی سر پروین زدند. آن هم با این رتبه بالای شعری.

پروین اعتصامی که به اذعان بسیاری از سرآمدان شعرشناس و اساتید ادبیات، خود از سرآمدان شعر فارسی است، روزگار پرابهام و مرگ تراژیکی دارد. در جوانی و 35 سالگی، در فروردین 1320 از دنیا می‌رود. در دورانی که او زندگی می‌کند، نه تنها شرایط ایده‌آلی بر جامعه حاکم نیست که روزگار، روزگار رضاخانی است. از سوی دیگر پروین در میانه زمانه‌ای خود را به عنوان یکی از پیشگامان تحول در شعر فارسی معرفی می‌کند که جدال میان نو و کهنه، سنت و تجدد وجود دارد. زندگی او اگرچه با تلخکامی‌ها همراه بود اما برای رهایی از این تلخی‌ها
«بی دردی» را برنگزید. انسان‌شناسی و تاکید بر تعقل و حکمت در انواع سروده‌های او مشهود است. پروین معلم است. پروین دختر یوسف اعتصامی است. پدر دانشمندی است که با انتشار کتاب «تربیت نسوان» اعتقاد و آگاهی خود را به لزوم تربیت دختران نشان داده بود و سال‌ها بعد دخترش در جشن فراغت از تحصیل دوره مدرسه دخترانه آمریکایی در ایران خطابه‌ای با عنوان «زن و تاریخ» ایراد کرد و در آن جشن با انتقاد از بی‌سوادی و بی‌خبری زنان ایران حرف زد و گفت: «داروی بیماری مزمن شرق، منحصر به تربیت و تعلیم است. تربیت و تعلیم حقیقی که شامل زن و مرد باشد و تمام طبقات را از خوان گسترده‌ معرفت مستفید نماید». دوره زندگانی پروین، دوره‌ای مهم در رابطه تحول کیفی نگاه پیرامون زن است. محمدرضا شفیعی‌کدکنی در «با چراغ و آینه»، پروین را یکی از کسانی که در این رابطه دغدغه شاعری داشته‌اند، می‌داند و می‌نویسد: «وقتی مشروطیت و مقارنات آن شکل گرفت، مساله زن و تربیت و آموزش زن، در مرکز بحث‌ها و مقالات قرار گرفت و یکی از تم‌های اصلی شعر شاعران مشروطه را «نسائیات» تشکیل داد. کمتر شاعری در مرکز شعر این دوره قرار دارد که چندین شعر درباره زن و حقوق زن و ستایش ارزش‌های زن نگفته باشد: بهار، ایرج، سیداشرف، عارف، عشقی، لاهوتی و بعدها پروین و شهریار و...، بهترین شعرها را در این زمینه سروده‌اند». شفیعی در ادامه از شعر «زن در ایران، پیش از این گویی که ایرانی نبود»، به بغض معصومانه پروین تعبیر می‌کند.
پروین در شعر‌های دیگرش از رسوم اجتماعی که بین دختر و پسر تبعیض برقرار کرده است، انتقاد و تاکید می‌کند که این امر، سنتی کهنه از زمان جاهلیت است. پروین در شعر «فرشته‏ انس» با رد دیدگاهی که معتقد به نقصان زن است، زن را «رکن خانه‏ هستی» و «فرشته‏ عشق» می‌خو‏اند که بدون وجود او نظام عالم ناتمام خواهد بود:     
در آن سرای که زن نیست، انس و شفقت نیست
در آن وجود که دل مرده، مرده است روان
به هیچ مبحث و دیباچه‌ای، قضا ننوشت
برای مرد کمال و برای زن نقصان
زن از نخست بود رکن خانه هستی
که ساخت خانه بی‌پای بست و بی‌بنیان
جنبه‌های ظلم‌ستیز شعر پروین نه تنها در شعر که در سلوک او نیز مشهود است. در سال ۱۳۱۵، او برای دریافت مدال لیاقت از طرف دولت وقت برگزیده شد؛ مدالی که نشانه سپاس و احترام دولت از خدمات علمی و فرهنگی وی بود ولی او این مدال را قبول نکرد! او حتی پیشنهاد رضا شاه را برای تدریس خانواده وی نپذیرفت، زیرا به گفته خودش اعتقاداتش اجازه نمی‌داد در چنین مکان‌هایی حاضر شود. او پس از رد مدال لیاقت، شعر «صاعقه ما ستم اغنیاست» را سرود:
راستی آموز، بسی جو فروش
هست در این کوی، که گندم نماست
نان خود از بازوی مردم مخواه
گر که تو را بازوی زور آزماست
سعی کن،‌ ای کودک مهد امید
سعی تو بنا و سعادت بناست
تجربه می‌بایدت اول، نه کار
صاعقه در موسم خرمن، بلاست
گفت چنین، کای پدر نیک رای
صاعقه ما ستم اغنیاست
ظلم‌ستیزی و ضدیت با استبداد به معنای عام و به شکل خاص در مخالفت با رضاخان، انگیزه‌های عدالتخواهانه، نمایش و نقد فقر و آرمانگرایی، از مولفه‌های مهم شعر پروین اعتصامی است که البته با فضای دغدغه‌های سیاسی و اجتماعی پس از مشروطه نیز همنوایی دارد. شخصیت اجتماعی پروین، رویکرد تعلیمی او و نگاه اخلاق‌مدارانه‌اش باعث شده است، فضای عمومی و بعضا فضای ادبی امروز در داوری نسبت به او دچار بی‌انصافی شود و بعضا سخن به ناحق براند. از جنس داوری‌هایی که درباره شخصیت‌های دیگر مانند شریعتی و جلال نیز می‌شود و شرایط به گونه‌ای است که نقد صریح این دو به یک پرستیژ تبدیل شده است و اساسا مایه حیات برخی در فضای روشنفکری شده. از این دست رفتارها با پروین نیز شده است، من‌جمله مقایسه‌ای که میان او با دیگران (مثلا فروغ فرخزاد) می‌شود و منتقد ادبی حتی از اینکه در جلسه بزرگداشت پروین از او به شاعر متناقض‌گو در حوزه زنان تعبیر کند، ابا ندارد. حال آنکه قضاوت‌هایی که حرافان عصر حاضر با «برعکس خواندن تاریخ» درباره پروین می‌کنند، بی‌توجه به مستندات زمانه او، مسائل اجتماعی و روحیات شاعر است و همه اینها باعث شده هنوز هم جریان‌های مدعی شعر زنان، برای در پرده نگاه داشتن شعر پروین تلاش کنند. دلیل این اتفاق البته روشن است؛ تاکید پروین اعتصامی بر ادبیات ملی، التزام او به مسائل و موازین اخلاقی، مبارزه دائمی او با ظلم که از «اشک یتیم»، تصویری عدالتخواهانه از پروین در ذهن همه ما ماندگار کرده است و رویکرد تعلیمی بی‌بدیل او در قرن معاصر، همه و همه باعث شده برای پوشاندن چهره موثر و بزرگ پروین تلاش‌هایی از جانب مخالفان تفکر سالم او شود. زندگی عارفانه پروین موجب شد جنبه‌های انتقادی در شعر اجتماعی را توسعه دهد، این جنبه را برجسته و آن را ماندگار کند. در این میانه تحریف و بایکوت و سانسور، پروین با همه مجال کمش از حیات مادی، درخشان و ماندگار شده است. در بیان بزرگانی چون محمدعلی اسلامی‌ندوشن از او یاد شده که گفته است: «پروین اعتصامی چه به اقتضای روح لطیف و خواهرانه‌ای که داشت و چه به اقتضای زمان، به سیاست و مسائل جاری نپرداخته. قلمرو شعری او به مکان و زمان و حوادث خاص، محدود نیست. وی رنج و غم مردم بی‌پناه و محروم را می‌سراید، به طور عام، در هر روزگار و در هر کجا که باشند...». یا «سعید نفیسی» که پیرامون او می‌گوید: «... پروینی که من دیدم و بارها دیدم بدین گونه بود: قیافه‌ای بسیار آرام داشت. با تأنی و وقار خاصی جواب می‌گفت و می‌نگریست. هیچ‌گونه شتاب و بی‌حوصلگی در او ندیدم. چشمانش بیشتر به زیر افکنده بود. یاد ندارم در برابر من خندیده باشد. وقتی که از شعر او، تحسین می‌کردم با کمال آرامش می‌پذیرفت. نه وجد و نشاطی می‌نمود و نه چیزی می‌گفت. هرگز یک کلمه خودستایی از او نشنیدم و رفتاری که بخواهد اندک نمایش برتری بدهد، از او ندیدم...». پروین که متعلق به دوران تحول در شعر فارسی است به تعبیر استاد شفیعی‌کدکنی شاعری با مکتب خاص خود است: «پروین مستقل‌ترین شاعر این دوره است. حتی استقلال او از بهار نیز بیشتر است. اگرچه شعرش در جهاتی به شعر بهار نمی‌رسد. نمونه کارهایی که وی از نظر تجددطلبی کرده است اگر از نظر قالب و شکل قابل توجه نیست (زیرا همان است که پیش از وی دیگران بدان شیوه سخن گفته‌اند)، از دیدگاه معنی و مضمون تازگی‌های بسیاری دارد و همین تازگی در معانی است که او را مستقل‌ترین شاعر مکتب قدیم شعر فارسی در قرن اخیر می‌شناسند».
آنچنان که مشهور است، پروین اعتصامی در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۲۰ در سن ۳۵ سالگی بر اثر ابتلا به بیماری حصبه در تهران درگذشت.
 

پیرمردی، مفلس و برگشته بخت
روزگاری داشت ناهموار و سخت
هم پسر، هم دخترش بیمار بود
هم بلای فقر و هم تیمار بود
این، دوا می‌خواستی، آن یک پزشک
این، غذایش آه بودی، آن سرشک
این، عسل می‌خواست، آن یک شوربا
این، لحافش پاره بود، آن یک قبا
روزها می‌رفت بر بازار و کوی
نان طلب می‌کرد و می‌برد آبروی
دست بر هر خودپرستی می‌گشود
تا پشیزی بر پشیزی می‌فزود
هر امیری را، روان می‌شد ز پی
تا مگر پیراهنی، بخشد به وی
شب، به سوی خانه میمد زبون
قالب از نیرو تهی، دل پر ز خون
روز، سائل بود و شب بیمار دار
روز از مردم، شب از خود شرمسار
صبحگاهی رفت و از اهل کرم
کس ندادش نه پشیز و نه درم
از دری می‌رفت حیران بر دری
رهنورد، اما نه پایی، نه سری
ناشمرده، برزن و کویی نماند
دیگرش پای تکاپویی نماند
درهمی در دست و در دامن نداشت
ساز و برگ خانه برگشتن نداشت
رفت سوی آسیا هنگام شام
گندمش بخشید دهقان یک دو جام
زد گره در دامن آن گندم، فقیر
شد روان و گفت کای حی قدیر
گر تو پیش آری به فضل خویش دست
برگشایی هر گره کایام بست
چون کنم، یارب، در این فصل شتا
من علیل و کودکانم ناشتا
می‌خرید این گندم ار یک جای کس
هم عسل زان می‌خریدم، هم عدس
آن عدس، در شوربا می‌ریختم
وان عسل، با آب می‌آمیختم
بس گره بگشوده‌ای، از هر قبیل
این گره را نیز بگشا،‌ ای جلیل
این دعا می‌کرد و می‌پیمود راه
ناگه افتادش به پیش پا، نگاه
دید گفتارش فساد انگیخته
وان گره بگشوده، گندم ریخته
بانگ بر زد، کای خدای دادگر
چون تو دانایی، نمی‌داند مگر
سال‌ها نرد خدایی باختی
این گره را زان گره نشناختی
این چه کار است، ‌ای خدای شهر و ده
فرق‌ها بود این گره را زان گره
چون نمی‌بیند، چو تو بیننده‌ای
کاین گره را برگشاید، بنده‌ای
تا که بر دست تو دادم کار را
ناشتا بگذاشتی بیمار را
هر چه در غربال دیدی، بیختی
هم عسل، هم شوربا را ریختی
من ترا کی گفتم، ‌ای یار عزیز
کاین گره بگشای و گندم را بریز
ابلهی کردم که گفتم،‌ ای خدای
گر توانی این گره را برگشای
آن گره را چون نیارستی گشود
این گره بگشودنت، دیگر چه بود
من خداوندی ندیدم زین نمط
یک گره بگشودی و آن هم غلط
الغرض، برگشت مسکین دردناک
تا مگر برچیند آن گندم ز خاک
چون برای جست‌وجو خم کرد سر
دید افتاده یکی همیان زر
سجده کرد و گفت کای رب و دود
من چه دانستم ترا حکمت چه بود
هر بلایی کز تو‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ آید، رحمتی است
هر که را فقری دهی، آن دولتی است
تو بسی ز اندیشه برتر بوده‌ای
هر چه فرمان است، خود فرموده‌ای
زان به تاریکی‌‌ گذاری بنده را
تا ببیند آن رخ تابنده را
تیشه، زان بر هر رگ و بندم زنند
تا که با لطف تو، پیوندم زنند
گر کسی را از تو دردی شد نصیب
هم، سرانجامش تو گردیدی طبیب
هر که مسکین و پریشان تو بود
خود نمی‌دانست و مهمان تو بود
رزق زان معنی ندادندم خسان
تا ترا دانم پناه بی‌کسان
ناتوانی زان‌دهی بر تندرست
تا بداند که آنچه دارد زان تست
زان به درها بردی این درویش را
تا که بشناسد خدای خویش را
اندرین پستی، قضایم زان فکند
تا تو را جویم، تو را خوانم بلند
من به مردم داشتم روی نیاز
گرچه روز و شب در حق بود باز
من بسی دیدم خداوندان مال
تو کریمی، ‌ای خدای ذوالجلال
بر در دونان، چو افتادم ز پای
هم تو دستم را گرفتی،‌ ای خدای
گندمم را ریختی، تا زر دهی
رشته‌ام بردی، تا که گوهر دهی
در تو، پروین، نیست فکر و عقل و هوش
ورنه دیگ حق نمی‌افتد ز جوش

4 ساحت در شعر پروین اعتصامی
دکتر محمدرضا سنگری: من پروین را استثنایی‌ترین شاعر در بین شاعران زن و مرد می‌دانم که تنها شاعری است که پیش از بلوغ، شعرش به بلوغ رسیده است. او پیش از 9 سالگی شعر سروده و در 12 سالگی شعرهایش تا اندازه‌ای پخته است که وقتی من می‌خواستم از شعرهای او برای کتاب‌های درسی دبستان و دبیرستان انتخاب کنم، شعرهای 12سالگی‌اش را برگزیدم و فکر نمی‌کنم شاعری را بتوان یافت که در این سن، شعر او مانند پروین به کمال رسیده باشد. 4 ساحت را در شعر پروین اعتصامی می‌توان معرفی کرد؛ اولین ساحت، ساحت عاطفی و اخلاقی او است که رهاورد ارتباطاتش است، اول ارتباط با پدرش و بعد محافل ادبی که در خانه‌اش با حضور ملک‌الشعرای بهار و افسر برگزار می‌شد. دومین، دنیای عاطفی و دخترانه پروین است. برخی می‌گویند شعر پروین مردانه است اما اگر کسی شعر او را بکاود، پروین بشدت زنانه نوشته و شعرش رونوشت وجودی او است و رونوشت با اصل برابر است. مطالعه آثار و سروده‌های ترجمه‌ شده‌ای است که از فرانسه به فارسی باز گردانده شده بودند و او آنها را می‌خوانده نیز در شکل‌گیری این ساحت نقش داشته است. جز مولوی کسی را در اندازه پروین ندیدم که در برگردان یک اثر اینقدر موفق بوده باشد. پروین چیزی را که بازسازی کرده، بسیار درخشان است. او قدرت فوق‌العاده‌ای در بازسازی قصه‌هایی که از زبان‌های دیگر گرفته، نشان داده و من تنها مولانا را در این رده می‌بینم. پروین را می‌توانیم آغازگر تحول در شعر بدانیم که شفیعی‌کدکنی هم به این موضوع معتقد است. پروین در عین اینکه به درون‌مایه می‌اندیشد، با فرم هم کار می‌کند. شاعر هم طرح دارد و هم طرح خود را تصویرسازی می‌کند. ساحت دیگر شعر پروین ساحت اخلاقی- اجتماعی است. به نظر می‌رسد در 18سالگی تا بیست و چند سالگی این ساحت در شعر او حضور داشته است. پروین نیز مانند شاعران همدوره‌اش یعنی ژاله قائم‌مقامی، فروغ فرخزاد و حتی سیمین بهبهانی، جدایی و متارکه را تجربه کرده و اگر رگه‌های این جدایی را در شعر این شاعران بررسی کنیم، می‌بینیم در شعر پروین خیلی شاخص است، چون دوره ازدواج و زندگی مشترک او بسیار کوتاه بود. ساحت سوم ساحت اجتماعی- سیاسی است. ‌پروین شعرهای سیاسی بسیاری دارد، برای مثال او در شعری از رضاشاه انتقاد می‌کند. ساحت چهارم را ساحت عرفانی- تربیتی می‌توان معرفی کرد.
منبع: میزگرد «نویافته‌هایی از شعر و شخصیت پروین اعتصامی» در همایش «کارنامه 100 سال شعر زنان فارسی‌سرا» (08/03/1390)
 

حسن صنوبری*: تحریر محل نزاع: توجه به مسأله زن ‌بودن و اولویت دادن به زنانگی، از مسائلی است که با ورود به دوران مدرنیته و پیروی نهضت تجددطلبی غربیان، در نقد و نظر و ادبیات ما هم وارد شد. بررسی آثار ادبی با چنین رویکردی قطعا می‌تواند از جهاتی مفید باشد اما باید دقت داشت؛ معلوم نیست توجه به این مسأله تا چقدر در ارزشیابی و داوری کلی ادبیات زنان مهم است یا نیست و یا اینکه زیبایی و اهمیت اثری ادبی که مولفش یک زن است تا چقدر به این مسأله وابسته است یا نیست.
سال‌ها پیش با استاد گرامی‌ام جناب آقای میرشکاک- که بی‌تعارف در شعر و تفکر از برترین‌های روزگار ما است- در همین موضوع به گفت‌وگویی دراز دامن نشستیم. تا آنجا که به خاطر دارم استاد من آن روز گفت شعر زنان با فروغ فرخزاد آغاز می‌شود. استاد گفت ما در تاریخ ادبیات‌مان قبل از فروغ چیزی به نام شعر زنان و زنی که شاعر باشد و شعرش زنانه باشد نداریم. در پاسخ سخن ایشان وقتی شاگرد- که من باشم- از پروین اعتصامی سخن گفت، استاد برآشفت و تصریح کرد: پروین اصلا زن نبود، مرد بود؛ چون شعرش مردانه بود و نتوانسته بود از سایه شعر مردان روزگار خود و همچنین تاریخ بیان مردانه در ادبیات کهن بیرون بیاید.
سخن استاد من شاید تا حدی درست به‌نظر می‌آمد اما سخن تازه‌ای نبود. انکار پروین هم رسمی نو نبود. از آغازین روزهایی که شعر پروین اعتصامی در زمان نوجوانی‌اش در نشریات روزگار خود منتشر شد تا همین امروز با حمله‌ها و هجمه‌های فراوانی همراه بوده است. به نظر این دوستدار ادبیات، جدا از معدود نقدهای خیرخواهانه و منصفانه، حملات و انتقاداتی که به شعر پروین شده  و می‌شود را می‌توان به 2 دسته کلی تقسیم کرد:
نخست: انتقادات و هجمه‌های دوره اول که مربوط به همان روزگار بود و از چشم‌اندازی ارتجاعی و مردسالارانه انجام می‌شد.
دوم: انتقادات و هجمه‌های دوره دوم که مربوط به روزگار متاخر است و از چشم‌اندازی ظاهرا نوگرایانه و فمینیستی انجام می‌شود.
گروه اول می‌گفتند پروین شاعر آن شعرهای درخشان نیست و شاعران مرد مختلفی را سراینده شعرها معرفی می‌کردند؛ از دهخدا و بهار گرفته تا پدر پروین و شاعران کم‌اهمیت و متروک صوفی (که اتهام یک شخصیت فرهنگی بهایی آن روزگار بود به پروین). گروه دوم هم می‌گفتند و می‌گویند شعر پروین شعری زنانه نیست و شعر او ادامه شعر مردان است. چنانچه می‌بینید، پروین اعتصامی جزو معدود شاعرانی است که از 2 طیف متقابل و متناقض، طرد و تکذیب شده است.
اینجا این 2 گروه ظاهرا متخاصم 3 نقطه مشترک دارند:
 اشتراک نخست طرد، تکذیب و تحقیر شاعر سرشناس و محبوبی به نام پروین اعتصامی است.
اشتراک دوم زدن برچسب و اتهام «مرد بودن» به این بانوی شاعر است، هرچند از 2 منظر متفاوت؛ گروه اول که انتساب شعرهای پروین به او را منکر می‌شدند و می‌گفتند یا پروین یک زن نیست و یک مرد است، یا اینکه شعرها را یک مرد دیگر سروده و خلاصه شاعر شعرها یک مرد است. گروه دوم هم با نگاه ظاهرا فمینیستی به طعنه می‌گفتند شاعر این شعرها «انگار» یک مرد است!
اشتراک سوم اما مرد بودن اکثریت قاطع این منتقدان در هر 2 طیف و دوره، حتی در طیف منتقدان معتقد به انگاره‌های فمینیستی است؛ موضوعی که در طیف اول خیلی جای تعجب ندارد ولی در طیف دوم خیلی جالب است که گروه زیادی از آقایان منتقد می‌خواهند به یک خانم شاعر بگویند تو خانم نیستی و ما بهتر می‌دانیم قوانین زن بودن و زنانه بودن را!
وقتی از منظری که اینجا گشوده شد، موضوع را بررسی و تماشا می‌کنیم تازه عیار و اعتبار نقدها دست‌مان می‌آید. چرا در یک دوره زن‌ستیزان و در دوره‌ای دیگر هواداران حقوق زن، منتقد یک شاعر می‌شوند؟ چرا مردسالاران و زن‌سالاران در نقد و تخریب پروین اعتصامی با هم اشتراک نظر دارند آن هم با دلایلی کاملا برعکس هم؟
اصل مطلب: هرچند محبوبیت و موفقیت در یک بازه زمانی دلیلی بر توفیق و برتری حقیقی نیست اما به هرحال پروین اعتصامی یک شاعر محبوب و موفق است؛ شاعر موفقی که بسیاری موفقیتش را تاب نیاوردند و با آن جنگیدند. در دوره‌های بسیاری گروهی از منتقدان به جنگ پسند عمومی مردم رفته‌اند که گاهی موفق بوده‌اند و گاهی شکست‌خورده و گاهی برحق بوده‌اند و گاهی باطل‌اندیش. برای فهم حقیقت باید از هیاهوهای زمانه فراتر رفت تا داوری نهایی زلال و بی‌شائبه باشد. آنگاه که منتقدی از روی غرض و جهالت به جنگ یک هنرمند می‌رود، موفق هم بشود باطل است و آنگاه که منتقدی با بینش و صداقت به اثری انتقاد کند، هرچند صدایش به جایی نرسد، حقیقت را نباخته است.
امروز وقت داوری داوری‌هاست. اکنون صدوچندسال از تولد پروین گذشته و هفتاد و چندسال است که خاک سیهش بالین است. با فرازونشیب ایام و وزیدن خزان بر پیکر ادوار، منتقدان متقدم شعر پروین با آن همه برگ‌وبر بر باد شدند اما آتش شعر پروین همچنان روشن است. دیگر کسی به آن اتهامات جز به طعن و طنز نمی‌نگرد. اما نقد گروه متاخر هنوز قابل بررسی است، چه از سوی چهره‌های مهم‌تری مثل عبدالحسین زرین‌کوب و حبیب یغمایی و استاد خودم و چه چهره‌های ژورنالیستی و کم‌اهمیت‌تر.
ایشان می‌گویند «شعر پروین زنانه نیست و شعر فروغ زنانه است».
برای تحلیل چنین وضعی باید از مساله زن ‌بودن پرسش کنیم.  چه چیزی اساس و اصالت زن است؟ یک شاعر زن باید به چه مؤلفه‌هایی روی بیاورد که گویای زنانگی شعرش باشد؟
وقتی انبوه نقدها را بررسی می‌کنیم می‌بینیم عموم اتهامات و انتقادات در چند حوزه خلاصه می‌شوند (که اکثرا هم در قیاس با شعر فروغ مورد توجه قرار می‌گیرند).
گروهی با ابتنای بحث بر شدت بیشتر احساسات در زنان، نقد خود را شروع می‌کنند و از چیزی به نام «رقت زنانه» سخن می‌گویند؛ نقدی که از اساس راه به جایی نمی‌برد. درست است که وقتی در کل بخواهیم مردان و زنان را با هم مقایسه کنیم، می‌بینیم زنان احساسات بیشتری دارند اما در عالم شعر احساسات جزو ارکان اصلی است و زن و مرد ندارد. حتی فراوانی و افزونی احساس در شعر هم ربطی به زنانگی و مردانگی ندارد. اگر با این نگاه بخواهیم موضوع را بررسی کنیم لابد در مقایسه شاعری مثل فریدون مشیری با سیمین بهبهانی باید بگوییم فریدون نام یک زن است و سیمین نام یک مرد! (و از این‌ رو ارزش شعری ایشان اندک است!) اتهاماتی که تاکنون به این 2 شاعر اصابت نکرده است! از طرفی حتی اگر این فرض را هم قبول کنیم و بخواهیم سخنان آنان که «انتخاب قوالب کهن و فاخر» و همچنین «صلابت و استواری زبان شعری» پروین را نشانه احساس‌گریز بودن و مرد بودن پروین می‌دانند بررسی کنیم، باید نظر ایشان را به آن همه شعر عاطفی پروین اعتصامی، مخصوصا آنها که در هم‌دردی با طبقات محروم و فقر و بی‌عدالتی شایع عصر پهلوی سروده ‌شده‌اند جلب کنیم؛ مطلبی که از چشم هیچ شاعر و دانشمند ادبیات بی‌غرضی پنهان نمانده است. چنانچه یکی از بانوان شاعر سرشناس روزگار متاخر یعنی سیمین بهبهانی در این‌باره نوشته است: «احساس و عاطفه در شعر پروین سخت قوی است و خواننده را در بعضی موارد بشدت منقلب می‌کند...».
گروهی دیگر به جای مطلق احساسات، نبود عشق و عاشقی را دال بر زنانه‌ نبودن شعر پروین می‌دانند. انتقاد این گروه از گروه قبل معقول‌تر است، چون اصل گزاره مقدمه تا حدی درست است. عشق، در یکی از محدوده‌های رایج خودش، یعنی عشق جوانانه به جنس مخالف در شعر پروین خیلی پررنگ و جزو مضامین و معانی محوری نیست اما آنچه باعث می‌شود نقد ایشان هم راه به جایی نبرد این است که عشق ارتباط و اختصاصی به عالم زنان و زنانگی ندارد. عشق یک مفهوم فراجنسیتی و انسانی است. نه بودنش و نه نبودنش ربطی به زنانگی و مردانگی در شعر ندارد.
گروه سوم- که شاید گروه هم نباشند و از افراد فراتر نروند- برای اثبات زنانه ‌نبودن شعر پروین- با شگفتی هرچه تمام‌تر!- سراغ واژگان و مفاهیمی انضمامی‌تر و کوچک‌تر از «احساس» و «عشق»، یعنی «غریزه» و «جنسیت» رفته‌اند. اینان می‌گویند در شعر پروین به اندازه شعر فروغ غریزه زنانگی وجود ندارد. بله! مقدمه سخن این افراد از مقدمه 2 سخن قبل قطعی‌تر است (البته اگر ما معنای‌شان را درست فهمیده باشیم!) ولی نتیجه‌اش مضحک‌تر. اگر غریزه و ابراز جنسیت زنانه در شعر شاعری کم باشد ضعفی برای او نیست. غریزه درنهایت یک مفهوم حیوانی (دورتر از مفاهیم انسانی و خیلی دورتر از مفاهیم مربوط به جهان و فکر زنان) است.
حالا وقت آن است که دوباره به اصل مطلب برگردیم. زن بودن یعنی چه؟ زنانگی در شعر چگونه آشکار می‌شود؟ چرا شعر پروین به تعبیر آقایان منتقد زنانه نیست؟ به خاطر عدم وجود احساس در شعر او؟ احساسات که گفتیم و گفته‌اند در شعر او فراوان و شدید است. به‌خاطر عدم پررنگ ‌بودن عشق و عاشقی زوج‌طلبانه در شعرش؟ این هم که گفتیم ربطی به زنانگی ندارد، عشق یک ویژگی انسانی است. به خاطر عدم ابراز غریزه و جنسیت؟ غریزه و جنسیت هم که گفتیم مفهومی حیوانی و سطحی است و ربطی به جهان و نگاه زنانه ندارد.
 پس چه؟ چرا شعر پروین- بویژه در مقایسه با شعر فروغ- از سوی بعضی آقایان منتقد و البته خیلی مستظهر به منورالفکری متهم به زنانه ‌نبودن می‌شود؟
اول این پرسش را پاسخ می‌گویم که جدال را به احسن وجه به پایان ببریم اما بعدش یک استدلال هم دارم.
 با رد 3 رویکرد اصلی منتقدان شعر پروین در اثبات زنانه نبودن شعر این بانوی شاعر، به نظرم اهتمام و تلاش ایشان برای چنین قیاس باطلی چیزی جز اصالت و حضور پررنگ «سنت» در شعر پروین اعتصامی نبوده و نیست. اکثریت قاطع این 3 دسته منتقدان متاخر پروین از جرگه منورالفکران و تجددخواهانی بوده‌اند که نفی سنت و مبارزه با هرگونه حضور سنت در جهان امروز هدف، باور، مرام و گاه وظیفه مقرر و ماموریت مستمر ایشان بوده است. پروین هم که از جمله شاعرانی است که به‌رغم نوآوری و تازگی در کار خویش، با شعرش پیوندی میان زیبایی‌های جهان سنتی و مخاطبان جهان نو به‌وجود آورده بود طبیعتا در چشم ایشان- و مخصوصا در مقایسه با فروغ که نسبت محکمی با عالم سنت نداشت- محکوم و متهم بوده است. اما از آنجا که این اتهام برای هیچ داور و شاهدی محکمه‌پسند نیست، منتقدان مذکور! لاجرم وادار به جعل جرم برای متهم مظلوم قصه ما شده‌اند.
و اما استدلال: چنانکه گفتیم عشق زوج‌طلبانه و احساسات و... خاص زنان نیست اما یکی از بارزترین مفاهیمی که خاص زنان و عالم زنانه است «عشق مادری» است؛ چیزی که خیلی از به ظاهر روشنفکرها اصلا نمی‌فهمندش و سال‌های متمادی زن‌ بودن و مدرن ‌بودن و پیشرفت و موفقیت و به اوج رسیدن یک زن را در مسیری برخلاف آن تفسیر و تبلیغ می‌کردند و می‌کنند. البته که این عشق و این بعد از زنانگی در شعر بانو فروغ فرخزاد بسیار کمرنگ است اما خواننده هوشمند شعر می‌داند فروغ فرخزاد در بعضی سطرها انگار آن را جست‌وجو می‌کرده و به این حس عظیم زنانه رشک می‌برده است. فروغ در این سطرها نشان می‌دهد برخلاف خیلی از هوادارانش- که توامان مخالف پروین هم بودند- اتفاقا اوج موفقیت و زن ‌بودن را در جای دیگری جست‌وجو می‌کند و کمبود آن را در خود و زندگی خود احساس می‌کرده است. در زن روشنفکر عاشق‌پیشه مدرن و کافه‌نشین نه؛ در همان زن مادر سنتی و عفیف و معصوم:
«کدام قله کدام اوج؟/ مرا پناه دهید ‌ای چراغ‌های مشوش! / ‌ای خانه‌های روشن شکاک/ که جامه‌های شسته در آغوش دودهای معطر/ بر بام‌های آفتابی‌تان تاب می‌خورند/ مرا پناه دهید ‌ای زنان ساده کامل!/ که از ورای پوست، سر انگشت‌های نازک‌تان/ مسیر جنبش کیف‌آور جنینی را/ دنبال می‌کند/ و در شکاف گریبان‌تان همیشه هوا/ به بوی شیر تازه می‌آمیزد...».
برعکس در شعر پروین اعتصامی، به‌رغم اینکه زندگی دشوار و کوتاهش به او اجازه مادر شدن نداد، این بعد لطیف و عمیق از زنانگی موج می‌زند. در حقیقت در شعر این شاعر عشق زوج‌خواهانه به نفع عشق مادری کنار رفته است و این کنار رفتن به هر دلیلی که باشد ارزشمند است. چه از این جهت که شاید شاعر احساس می‌کرده وقتی اکثریت قاطع شعرا راوی و سراینده آن عشق خط و خالی هستند، من راوی و سراینده عشقی دیگر باشم؛ چه از این جهت که شاعر جامعه و مخاطبان را محرم رازها و عاشقانه‌های شخصی خود نمی‌دانسته و آقایان منتقد را قابل ورود به حریم خصوصی‌اش؛ و چه از آن جهت که شاعر ترجیح داده به نفع جامعه و مردم از جهان فردی و شخصی خود سخنی به میان نیاورد. به قول زنده‌یاد اخوان ثالث: «از جمله دلایل عزیز و ارجمند بودن پروین اعتصامی مثلا همین است که این آزاده زن بزرگوار با آن‌ همه شعر و سخن که دارد، در دیوانی با 5 هزار بیت فقط یک یا دوجاست که از خودش حرف زده و «من شخصی و خصوصی» او از پس پشت شعرش، خود می‌نماید و جلوه می‌کند».
پروین اعتصامی در شعرهای بسیاری سراغ کودکان، بویژه کودکانی که مادر یا پدر خود را از دست داده‌اند یا در رنج و فقر زندگی می‌کنند رفته است و دست مهربانی بر سرشان کشیده است.
قطعه‌هایی با این مطلع‌ها که صراحتا سراغ کودکان مادر از دست داده یا پدر از دست داده رفته است:
«به سر خاک پدر، دخترکی/ صورت و سینه بناخن میخست/ که نه پیوند و نه مادر دارم/ کاش روحم به پدر می‌پیوست...».
 یا: «دی، کودکی بدامن مادر گریست زار/ کز کودکان کوی، بمن کس نظر نداشت/ طفلی، مرا ز پهلوی خود بیگناه راند/ آن تیر طعنه، زخم کم از نیشتر نداشت/ اطفال را به‌صحبت من، از چه میل نیست/ کودک مگر نبود، کسی کو پدر نداشت».
یا: «دختری خرد، شکایت سر کرد/ که مرا حادثه بی‌مادر کرد/ دیگری آمد و در خانه نشست/ صحبت از رسم و ره دیگر کرد/ موزه سرخ مرا دور فکند/ جامه مادر من در بر کرد...».
یا: «دختری خرد، بمهمانی رفت/ در صف دخترکی چند، خزید/ آن یک افکند بر ابروی گره/ وین یکی جامه به‌یک‌سوی کشید...».  یا: «کودکی کوزه‌ای شکست و گریست/ که مرا پای خانه رفتن نیست/ چه کنم، اوستاد اگر پرسد/ کوزه آب ازوست، از من نیست... روی مادر ندیده‌ام هرگز/ چشم طفل یتیم، روشن نیست/ کودکان گریه می‌کنند و مرا/ فرصتی بهر گریه کردن نیست/ دامن مادران خوش است، چه شد/ که سر من به ‌هیچ دامن نیست/ خواندم از شوق، هر که را مادر/ گفت با من، که مادر من نیست...».
یا شعرهایی که عواطف مادری را در عالم حیوانات تصور و تخیل کرده است. مثل غزلی با این مطلع:
«گنجشک خرد گفت سحر با کبوتری/ که آخر تو هم برون کن ازین آشیان سری...».
یا شعر دیگری با این مطلع: «از ساحت پاک آشیانی/ مرغی بپرید سوی گلزار...».
تا شعرهایی که پروین از زاویه سوم شخص به ستایش مادری پرداخته:
«اگر فلاطن و سقراط، بوده‌اند بزرگ/ بزرگ بوده پرستار خردی ایشان/ به‌گاهواره مادر، به‌کودکی بس خفت/ سپس به‌مکتب حکمت، حکیم شد لقمان».
و همچنین شاهکار شعر عرفانی «لطف حق» که انگار سروده خیال و خلاقیت و عرفان مولانا جلال‌الدین محمد بلخی است اما نه یک مولانای مرد، بلکه روایت یک مولوی زن از قصه‌های حضرت موسی و با یک زاویه دید زنانه. چه اینکه قصص پیامبران در اشعار پیشینیان از مناظر گوناگون و با روایات و الحان مختلف نقل و بازآفرینی شده. اما شاهکار پروین این است که برای اولین‌بار با روایتی زنانه و با تمرکز بر یک شخصیت زن سراغ چنین قصه‌هایی رفته است:
«مادر موسی، چو موسی را به نیل/ درفکند، از گفته رب جلیل/ خود ز ساحل کرد با حسرت نگاه/ گفت کای فرزند خرد بی‌گناه/ گر فراموشت کند لطف خدای/ چون رهی زین کشتی بی‌ناخدای...».
با این همه احساسات شدید و جهان و نگاه و منظر دقیق مادرانه، دیگر کدام منتقد اهل مطالعه و دقتی می‌تواند بگوید شعر پروین زنانه نیست؟! با استناد به نکات، شواهد و استدلالی که در متن آمد، نگارنده معتقد است پروین اعتصامی در میان تمام بانوان شاعر تاریخ- دست‌کم تا پیش از انقلاب- زنانه‌ترین شعرها را سروده است و در این موضوع رقیبی ندارد. حالا اینکه بعضی آقایان فمینیست چه تصور و درخواستی از زن‌ بودن دارند به خودشان مربوط است.
*شاعر و پژوهشگر ادبی

با کمترین عمر و کمترین مجال برای شعر گفتن، بیشترین توفیق ممکن را در زبان فارسی، پروین از آن خویش کرده است. از این بابت هیچ‌کدام از بزرگان قرن حاضر و حتی قرون گذشته بعد از حافظ، به پای او نمی‌ر‌سند.
از همان روزی که نخستین شعرهای پروین در مجله «بهار» به مدیریت پدرش ‌ـ مرحوم اعتصام‌الملک ـ انتشار یافت و او دختری نوجوان بود، تا این لحظه، شخصیت هنری و شعر پروین سال به سال و حتی ماه به ماه و روز به‌ روز در تصاعد هندسی بوده است و خواهد بود.1 این چنین توفیقی در تاریخ شعر فارسی فقط نصیب 5-4 تن از بزرگان از قبیل فردوسی و مولوی و خیام و حافظ و سعدی و نظامی شده است و دیگر هیچ.
با این همه نفوذ در میان مردم و با این همه قبول خاطر، می‌توان گفت معجزه‌ای اتفاق افتاده و کمتر کسی است که این همه توفیق را یک امر بیرون از قلمرو عادت نداند.
اما معجزه پروین چیز دیگری است؛ در این یادداشت می‌خواهم از معجزه دیگر او سخن بگویم و آن اینکه در طول 50 سال اخیر که شعر پروین در بالندگی و گسترش بوده است، دست‌کم در 40 سال اخیر، همواره نظریه‌های ادبی نوظهور ـ که چشم محافل ادبی و دانشگاهی و بیشتر از همه مطبوعاتی ما را خیره کرده‌‌ ـ در جهت نفی شاعری او بوده است. اگر کمترین نگاهی به کتاب‌های نقد وطنی یا ترجمه شده نیم قرن اخیر افکنده باشیم، می‌دانیم حاصل اغلب این «نظریه‌ها» و «نقدها» نفی آشکار شاعری او است ولی او با هنر جاودانه خویش، یک‌تنه توانسته مجموعه آن نظریه‌ها را عملا نفی کند و به همه آن ناقدان و نظریه‌پردازان بگوید: نه! حفظتَ شیئا و غابَت عنکَ اشیاء.
 این نقدها و نظریه‌ها، از موضع مجاز و استعاره و روی هم صوَر خیال شعر را بررسی می‌کنند و مرز «شعر» و «ناشعر» را در حضور یا غیبت بیان تصویری و بیشتر استعاره می‌بینند. بر اساس این نظریه‌ها اگر کلماتی از نوع موج، ‌دریا، خیزاب، توفان، گرداب و (آنچه به آب و دریا مرتبط شده) با نماز و قبله و زیارت و دعا و توبه و (آنچه به عبادت مرتبط است)، درهم ریخته شود و برحسب تصادف، جملاتی از آن به وجود آید:
الف- نماز موج به سوی قبله گرداب است.
ب- توفان به زیارت ساحل می‌رود.
این عبارات تصادفی، شعر است و شعر ناب است ولی:
مادر موسی چو موسی را به نیل
درفکند از گفته رب جلیل
خود ز ساحل کرد با حسرت نگاه
گفت: کای فرزند خُرد بی‌گناه
گر فراموشت کند لطف خدای
چون رهی زین کشتی بی‌ناخدای؟
تا آخر این منظومه درخشان بی‌همتا، شعر نیست، نظم است! چون شاعر قبلا اینها را اندیشیده و شعر با اندیشیه در تعارض است؛ جایی که اندیشه حضور داشته باشد، شعر غایب است. شعری که گوینده به موضوع آن از قبل اندیشیده باشد، شعر نیست، نظم است. وقتی فردوسی و نظامی و سعدی ناظم شدند و از شاعری خلع، دیگر این دختر معصوم چگونه می‌تواند داعیه شاعری داشته باشد؟ اگر گارسیا لورکا در این «ترجمه»های بفهمی نفهمی شاعر است، فردوسی چگونه می‌‌تواند شاعر باشد؟ اگر «فصلی در دوزخ» آن هم با چنان ترجمه‌هایی شعر است، بوستان سعدی آیا می‌تواند شعر باشد؟ هرگز!
پس باید بپذیریم که سعدی شاعر نیست، نظامی شاعر نیست، فردوسی شاعر نیست، ناصرخسرو شاعر نیست اما کسی که دفتری چهل برگ را از کلماتی، از آن نوع که در آغاز بحث یاد کردیم، پر کند و به صورت تصادفی آن خانواده‌های مرتبط با «عیادت» و «دریا» را به یکدیگر وصل کند و فعلی مناسب در میان آنها بگذارد، شاعر است، آن هم شاعر شعرناب!
خیال نکنید که من هذیان می‌گویم یا دارم برای ناقدان مدرن وطنی، پاپوش می‌دوزم. جان کلام این خانم‌ها و آقایان در 40 سال اخیر،‌ تقریبا همین است که عرض کردم: «نماز موج به سوی قبله گرداب است، شعر است و شعر ناب ولی تمام دیوان پروین اعتصامی نظم است و شعر نیست». محال است کسی تسلیم آن نظریه‌ها و نقدها شده باشد و شعر پروین را شعر بداند.
این نظریه‌ها امروز بیشتر از نیمی از خلاقیت شعری عصر ما را در زبان فارسی، مسخ کرده‌اند. در کمتر مجله یا محفلی است که نفوذ این نوع نگرش به شعر را نبینیم اما با همه سیطره‌‌ای که اینگونه نقدها و نظریه‌ها بر فرهنگ ایرانی عصر ما یافته‌اند، پروین باطل‌السحر شعر خویش را در برابر خیل انبوه این عَزایم‌خوانان، عرضه می‌دارد و سخنش و شعرش، همچون عصای موسی، حاصل کوشش 40 ساله جادوگران را می‌بلعد. خیل انبوه عاشقان پروین که سال به سال و روز به روز در تزایدند، گواهان این پیروزی‌اند که این دخترک معصوم با شعر خویش، عملا تمام این نظریه‌ها را باطل اعلام می‌کند؛ این است معجزه اصلی پروین اعتصامی.
تا آنجا که به یاد دارم و دیده‌ام، نخستین نقد شعر پروین، هنوز هم بهترین نقد شعر او است؛ نقد استاد ملک‌الشعرای بهار و این نیز یکی دیگر از شگفتی‌های تاریخ ادب ما است. در طول شصت و چند سالی که از نشر نخستین چاپ دیوان پروین می‌گذرد، شاید چندین کتاب و صدها مقاله درباره او نوشته شده باشد اما هیچ کدام از این نقدها به پایه نقدی که استاد ملک‌الشعرا در مقدمه نخستین چاپ دیوان او نوشت، نمی‌رسد. این نقد که از سر کمال آگاهی و شعرشناسی نوشته شده و نویسنده آن در زبان فارسی یکی از بزرگ‌ترین ادبیات‌شناسان قرون و اعصار باید به حساب آید، نقدی است معتدل که با اشراف بر تمام جوانب هنر این شاعر بزرگ نوشته شده است.
بهار وقتی این مقدمه را می‌‌نوشت، در پایگاهی از خلاقیت ادبی ایستاده بود که اگر مقام پروین را تا «ثریا» بالا می‌برد، چیزی از بلندی مقام خودش کاسته نمی‌شد. بهار وقتی آن مقدمه را می‌نوشت، «از پس سعدی و حافظ»، خویشتن را بزرگ‌ترین شاعر تاریخ ادب فارسی می‌دانست و کم نبودند و نیستند ادیب‌شناسان و دانشورانی که این عقیده را تأیید می‌کردند و هنوز هم تأیید می‌کنند. به دلیل همین پایگاه استواری که بهار بر آن ایستاده بود و 12 قرن شعر و ادب دوره اسلامی و چندین قرن ادبیات باستانی ایران، در حوزه اطلاع و احاطه وسیع او بود، از اینکه حق پروین را- چنان که باید و شاید ادا کند- پرهیز نداشت. همچون پدری که فرزند نابغه خویش را می‌ستاید، از ستایش شعر پروین تن نزد و با اشراف کامل، به تمام جوانب هنر او پرداخت.
پروین عضو خانواده‌ای از خانواده‌های شعر فارسی است که در آن خانواده حرمت خرَد و اخلاق و شرف انسانی، اساس ارزش‌ها را تشکیل می‌دهد؛ خانواده فردوسی، ناصر خسرو، سعدی و نظامی. هر وقت جامعه ایرانی بیمار شود، از قلمرو و نفوذ این خانواده خود را بر کنار می‌دارد و هرگاه روی در ساختن و رشد فرهنگی داشته باشد‌، خود را به پناه این خانواده هنری می‌رساند. پدر این خانواده فردوسی است و فرزندان رشیدش عبارتند از: ناصرخسرو، نظامی، سعدی و ابن‌یمین و بهار و دختر جوان‌شان پروین اعتصامی.
این خانواده شعری با یک خانواده بزرگ دیگر، رقابت و در عین حال، خویشاوندی دارد: خانواده سنایی و عطار و مولوی. فرهنگ ایران، تعالی و رشد خلاقیت خویش را در پرتو رقابت این دو خانواده به دست آورده است. معیار سلامت جامعه ما را، در طول تاریخ، باید از رهگذر نزدیکی و دوری به این دو خانواده جست. وقتی هنر و خلاقیت ما از این دو خانواده یا یکی از این دو خانواده دور شده باشد، آثار بیماری روحی و انحطاط در آن آشکار است (شعر عصر تیموری و صفوی و قاجاری). در مشروطیت نشانه بهبود جامعه فرهنگی، نزدیکی مجدد به این دو خانواده، بویژه خانواده اول است و نشانه آشکار بیماری بخش عظیمی از خلاقیت شعری عصر ما، دوری از این دو خانواده بویژه خانواده اول است. ما این بیماری و دورافتادگی را بر اثر تقلید کورکورانه از نظریه‌های نقد فرنگی داریم و تا به علاج فلسفی آن برنخیزیم، این بیماری مهلک روز به روز بدنه خلاقیت فرهنگی ما را نزارتر می‌کند.
در میان هزاران عامل پیچ‌درپیچ ناشناخته که راز موفقیت شاهکارهای ادبی جهان را تشکیل می‌دهد، مسحور استعاره‌های تجریدی شدن و خلاقیت هنری و ادبی را در ایجاد مشتی استعاره پا در هوا دانستن، اگر بیماری نیست، پس چیست؟
چند سال قبل یکی از روزنامه‌های معلوم‌الحال این پرسش را مطرح کرده بود که «آیا فروغ شاعرتر است یا پروین»؟ و بخش عظیمی از متشاعرچه‌های روزنامگی رأی داده بودند که پروین اصلاً شاعر نیست! حتی بعضی از اهل ادب و کسانی که یک سطر از شعر فروغ را نخوانده‌اند و اگر خوانده‌اند نفهمیده‌اند، تحت تأثیر جو زمانه تصریح کرده بودند که «فروغ بزرگ‌تر است از پروین»؟ یا «جایی که فروغ شاعر است، چه جای صحبت پروین؟» در یک جامعه بیمار که با یک مویز نقد مدرن گرمش می‌شود و با یک غوره رئالیسم سوسیالیستی، سردی‌اش می‌کند، چگونه می‌توان در باب پروین و جایگاه او سخن گفت؟
اما در آن سوی هیاهوی روزنامه‌ها و ناقدچه‌های روزنامگی و در آن سوی نظریه‌های هضم‌ناشده نقد مدرن، شعر پروین روز به روز و ساعت به ساعت می‌بالد و در شریان‌های فرهنگ ایرانی جایگاه خویش را استوار می‌کند، زیرا شعر او شعر خرد و آزادی و شرف انسانی است. ادبیاتی که از این سه محور برکنار بماند، هر قدر زرق و برق ایماژهایش چشم جهان را کور کند، عمری نخواهد داشت. انبوه استعاره‌های هرز و پا در هوای شعر عصر صفوی را از یاد نبریم که چندین هزار شاعر خرد و کلان به بار آورد و در هر گوشه دیوان‌های هر یک از ایشان، صدها و هزارها استعاره تجریدی پا در هوا، بر روی هم خوابیده و در حال پوسیدن است.
ظهور ناگهانی پروین اعتصامی در شعر پس از دوران مشروطیت، یک واقعه بزرگ ادبی به حساب می‌آمده است. نشانه‌های تأثیر چشمگیر پروین را بر مجموعه شاعران هم‌نسل خودش و شاعرانی که چندین سال از او مسن‌تر بوده‌اند، براحتی می‌توان مشاهده کرد. نگاهی به مجلات ادبی آن سال‌ها و نیز بعضی دیوان‌ها و جُنگ‌های چاپ‌شده در آن ایام، این نکته را بر خواننده مسلم می‌دارد. حتی شاعر نوآوری همچون نیما یوشیج‌ ـ که پیشاهنگ شعر مدرن قرن ما است و چندین سال عمرش از پروین بیشتر بوده ـ‌ به گواهی دیوان اشعارش سال‌ها و سال‌ها، پس از نشر «افسانه»، باز در پی اسلوب پروین حرکت می‌کرده و می‌کوشیده به شیوه او شعرهایی بسراید. در میان شعرهای سال‌های 1306 تا 1316 نیما شعرهایی از نوع «خروس ساده»، «کرم ابریشم»، «اسب‌دوانی»، «کچپی»، «خروس و بوقلمون»، «پرنده‌ منزوی» و «دود»، همه با نگاهی به شعرهای پروین سروده شده است و ناقدان، این نکته را کمتر مورد توجه قرار داده‌اند.
یکی از نوادر حوادث شعر فارسی این است که با اینکه خیل انبوهی از شاعران پس از پروین، و گام به گام همراه او، تا چندین سال پس از درگذشت نابهنگام او، به اسلوب شاعری او نظر داشته‌اند، حتی یک شعر از شعرهای ایشان نتوانسته است در کنار شعرهای پروین قرار گیرد و از اعتباری در حد شعرهای درجه دوم او برخوردار شود؛ نیما یوشیج یکی از اینان!
شعر پروین، شعر خرد و عاطفه است و نیازی به استعاره‌های تجریدی و تشبیهات عجیب و غریب ندارد. نخستین بار که دیوان پروین اعتصامی را در نوجوانی به‌دست آوردم، حالتی داشتم که به هیچ‌وجه قابل توصیف نیست. نخستین شعری که از او مرا مسحور خویش کرد، شعری بود که به مناسبت جشن فارغ‌التحصیلی در مدرسه سروده بود و چنین آغاز می‌شد:
ای درخت آرزو، خوش زی که بار آورده‌ای
غنچه بی‌باد صبا، گل بی‌بهار آورده‌ای
باغبانان تو را امسال سالی خرم است
زین همایون میوه کز هر شاخسار آورده‌ای
نمی‌دانم در این ابیات چه نهفته که هم‌اینک پس از قریب 45 سال، هنوز هم مسحور این کلماتم. ممکن است بگویید «طعم وقت» تو است که ضمیمه ‌این کلمات شده است اما «وقت» من با بسیاری شعرهای دیگر هم‌ گره خورده است و چنین طعمی را به وجود نیاورده است! گیرم من این سخن را بپذیرم، درباره آن صدها هزار خواننده‌ای که در این 70 ساله، مسحور دیوان او شده‌اند، چه باید گفت؟ جز اینکه بگوییم نبوغ فرمول‌بردار نیست و آدم‌های ساده‌لوح، با کشف جدول ضرب وزن و قافیه یا استعاره و تشبیه، خیال می‌کنند به راز خلاقیت‌های بزرگ پی برده‌اند و عمر خود را در آن راه به هدر می‌دهند.
اگر نقد چرتکه به‌دست بعضی از شبه‌ناقدان و متشاعران عصر را که بی‌شباهت به کار کسبه بازار تهران و اصفهان نیست، ملاک قرار دهیم و با چرتکه حساب کنیم، البته باید اذعان کنیم که پروین تصویر تازه ندارد، فکر تازه ندارد، زبانش کهنه است، از ضمیر ناخودآگاه استفاده نمی‌کند، رؤیت ماورای واقع (سوررئالیسم) ندارد، پس شاعر نیست اما اگر بپذیریم که روح جامعه در انتخاب نهایی خویش، آن هم در چندین نسل پی‌ در پی، خطا نمی‌کند، آنگاه باید چرتکه‌های بازار تهران و اصفهان را به یک سوی نهیم و بپذیریم در آن سوی محاسبه چرتکه‌ها، حقایق پیچیده‌تری وجود دارد که هنر از آنها سرچشمه می‌گیرد. شعر پروین را با این‌ چرتکه‌ها نمی‌توان ارزیابی کرد.2 (منبع: معجزه پروین، باچراغ و آینه، در جست‌وجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران، محمدرضا شفیعی کدکنی، نشر سخن؛ صفحه 465-459)
پی‌نوشت:
1- در روزنامه قرن بیستم، به مدیریت میرزاده عشقی، شاعر پیشاهنگ عصر، شماره هشتم، دوره دوم، سال دوم (دوشنبه2 رجب المرجب 1341/ فوریه 1913، ص اول) تقریظی در باب شماره 12 مجله بهار اعتصام‌الملک چاپ شده و در آن آمده است: «مجله بهار به قدری معروف است که محتاج تقریظ نیست... مشترکان قرن ‌بیستم را به قرائت آن اکیدا توصیه می‌نماییم خاصه ‌ادبیات پروین که از همه جهت شایسته تحسین است.» در این تاریخ پروین دختری 16 ساله بوده است.
2- دکتر شفیعی کدکنی در مقدمه‌ای که با عنوان یادآوری بر کتاب «با چراغ و آینه» در آبان‌ماه سال 90 (سال نشر کتاب) نوشته، آورده است: «فصول اصلی این کتاب را حدود 35 سال پیش از این در 1978-1975 در دانشگاه پرنیستون نوشته بودم. سال‌ها و سال‌ها از آن غافل بودم. در حدود 15 سال پیش از این به چاپخانه رفت برای حروفچینی.» البته در ابتدای همین نوشته (معجزه پروین) آمده است: هنوز چندین سال تا صدمین سال تولد پروین باقی است و متجاوز از پنجاه و چندسال از مرگ نابهنگام او می‌گذرد (به همین جهت این مطلب احتمالا در میانه دهه 70 نگاشته شده است).