مرتضی اسماعیل‌دوست: این روزها در همجواری هفته دفاع‌مقدس، نمایشی در سالن چهارسوی تئاتر شهر به صحنه می‌رود که برگرفته از وجوه شخصیتی برجسته چون شهید مصطفی چمران است. برای رسیدن به لایه‌های مختلف نمایش «تکه‌های سنگین سرب» با ایوب آقاخانی، نویسنده و کارگردان مطرح عرصه تئاتر همکلام شدم؛ گفت‌وگویی که همچون روایت متمایز کارگردان به نحوی متفاوت از گپ‌های همیشگی درآمد.
***
  جناب آقاخانی، چه دغدغه‌ای شما را ترغیب به نگارش متن نمایشنامه و اجرای نمایش «تکه‌های سنگین سرب» کرد؟
این دغدغه از گذشته در میان آثاری جنگی چون «آسمان و زمین»، «فصل خون»، «امپراتور و آنجلو» و نمایشنامه رادیویی «سه‌گانه صلح» وجود داشته و در نمایشی با موضوع شهید چمران بهتر دیده شده است. از طرفی دوران طلایی کودکی‌های من در ایام جنگ شکل گرفت و فصل‌های زندگی نوجوانانه خود را از میان پنجره چسب خورده خانه‌مان تماشا کردم. پس برای من که حتی جوانه زدن شکوفه‌ها را از لابه‌لای آن چسب‌های محافظ بمباران دیده‌ام، مساله جنگ غریبه نیست. واقعیت این است که ما در دوران عجیبی بزرگ شدیم و همه تلخی‌های خسارات انسانی جنگ و خوشی‌های پیروزی مردان جبهه در کنار هم بخشی جدایی‌ناپذیر را برای ما رقم زد. شاید جنس سیاستگذاری‌های مسؤولان فرهنگی و خط‌کشی‌های مرسوم باعث شد من نتوانم آنچنان که باید در این عرصه باشم و امروز حضورم برای برخی عجیب باشد! در صورتی که من می‌گویم جنگ برای من ایرانی و متعلق به همه نسل‌هاست. من برای نوشتن درباره مردان سرزمینم دنبال اجازه گرفتن از کسی نیستم. این قلم مال من است و وقتی توانایی نوشتن دارم بر خودم لازم می‌بینم که به سمت نگارش آثاری ارزشمند بروم. وقتی خاطرات افراد تحت تعلیم دکتر چمران در لبنان را خواندم، دیگر مطمئن شدم که باید «تکه‌های سنگین سرب» را بنویسم. ان‌شاءالله بزودی هم با نمایش «اروند خون» درباره شهدای غواص که در حال نگارش آن هستم، بخشی دیگر از تعهد خود را به انجام خواهم رساند که در واقع تریلوژی من از مستندات جنگ خواهد بود.
  در گذشته آثاری مکتوب و تصویری از زندگی شهید چمران تولید شد، از جمله کتاب «گنجشک‌ها بهشت را می‌فهمند»، فیلمنامه «مرد رویاها» و فیلم «چ»؛ شما چقدر به سمت تحقیق در لایه‌های مختلف زندگی و مبارزات آن بزرگمرد تاریخ رفتید؟
حدود یک سال و نیم را صرف پژوهش‌های کتابخانه‌ای و میدانی درباره ابعاد زندگی شهید چمران کردم و ذهنم موتور جست‌وجویی برای خود راه انداخته بود که در عین جمع‌آوری مستنداتی از آن شهید به دنبال یافتن زاویه‌ای برای روایت‌پردازی باشم. در واقع به دنبال یافتن این بودم که کجای این فراخنای پژوهشی به زاویه نگاه متفاوتی خواهم رسید. می‌خواستم اثری از شهید چمران به اجرا بگذارم که جایی برای امضای من داشته باشد، چرا که تفاوت در پرداخت موجب امضای من خواهد شد. همه رسالت‌های مقدس برای پرداخت زندگی شهید چمران در من زنده بود اما برای رسیدن به امضای خود قدر و قیمتی قائل هستم که به‌راحتی از کنارش نخواهم گذشت، چرا که اگر نتوانم به فضایی منحصر به خود برسم، طرفدارانی که آثارم را دنبال می‌کنند ناامید خواهند شد. تماشاگران در این نمایش دستاورد جدیدی را از من تجربه خواهند کرد که ادامه نگاه گذشته‌ام خواهد بود. من با افتخار نمایشنامه‌ای درباره یکی از مردان بزرگ جنگ نوشتم که تنها 2 شخصیت دارد. من مفتخر به این هستم که نمایشنامه‌ای نوشتم که درنگ روی ابعاد روانشناسی شخصیت بوده و در ذهن مخاطب باعث چالش مفاهیمی چون وظیفه، عشق و اخلاق خواهد شد.
  شهید چمران از جمله قهرمانان ملی است که سویه‌های مختلف زندگی‌اش، شرایط و بستر مناسبی برای خلق دراماتیک یک اثر هنری دارد و شما بیشتر متمرکز به درونیات کمتر پرداخته شده این شخصیت شدید. با چه نگره‌ای داده‌های تاریخی را به خروجی دراماتیزه‌ای برای اجرا تبدیل کردید؟
پاسخ به این سوال برعهده شمای منتقد است که من چقدر موفق بودم. من همه توان خود را برای این کار گذاشتم و بیش از این بلد نبودم. به نظرم رسیدن به پرداختی دراماتیزه در هر اثر، طی کردن نیمی از راه است و البته برخی حوادث تاریخی قابلیت نمایشی نمی‌یابند یا در مدیوم سینما به شکلی مناسب‌تر قابل طرح خواهند بود. تئاتر، جولانگاه فکر و مکث است و باید جایی برای آبشخور اندیشه باشد. برای همین فکر کردم چمران را در بزنگاهی عاشقانه تصور کنم و این مسیر دراماتیکی برای عرصه نمایش خواهد بود و خوشبختانه بازخوردهای خوبی هم در این مدت دیده‌ام. باید بزنگاه شخصیت در مناسب‌ترین و بهترین شکل به تن تئاتر دوخته شود و «تکه‌های سنگین سرب» حاصل وسواسی اینگونه است که چرا، به چه دلیل و توسط چه کسی روایت در حال اجراست. صادقانه بگویم بخشی از وجودم در این نمایش و آثار دیگری که نگاشته‌ام جا مانده است، یعنی شهید چمران برایم به‌عنوان طرحی آزمایشگاهی برای ارائه محسوب نشده بلکه همواره مصطفی چمرانی را به صحنه دیده‌ام که سهمی از روح خودم در آن دمیده شده است و این گوشه‌ای از خصلت خدای‌گونه نوشتن است. به همین دلیل چمرانِ روی صحنه حتما دغدغه‌های مرا هم با خود خواهد داشت.
  در آثار تصویری و مکتوبی که پیش از این درباره شهید چمران ارائه شد، رنگ اسطوره‌سازی بسیار برجسته بود و شما به وجهه هنرمندانه و رفتار عاشقانه آن شهید متمرکز شدید. اگر چه نگاه‌تان نزدیکی بسیاری با خاطرات غاده جابر، همسر شهید چمران دارد؛ واهمه‌ای از جانب برخی افراد برای عدم انعکاس وجهه مبارزاتی آن شهید نداشتید؟
شهید چمران، شخصیتی ملی در تاریخ ما است و دِینی بر من و امثال من برای نمایاندن ابعاد زندگی شخصیت‌هایی همچون چمران وجود دارد. وجهه اسطوره‌ای شهید چمران نکته پنهان مانده‌ای نیست که من هم روی آن متمرکز شوم. آنچه از نظر من مهم بوده و به نظرم نادیده گرفته شده، وجه انسانی آن شهید است که زیر سایه بخش اساطیری‌اش مانده است و در نتیجه به شخصیت غیرقابل دسترسی برای خیلی‌ها تبدیل شده است.
  در واقع پرداخت به ابعاد انسانی و نگاه شاعرانه شهید چمران در امتداد رسیدن به وجهه اسطوره‌ای وی خواهد بود.
آفرین! این تعبیر بسیار مناسبی است. من به صراحت می‌گویم که نمایش من در مسیر ابطال وجوه اسطوره‌ای شهید چمران نیست. وجه اسطوره‌ای، نیمه آشکار ماه است و خیلی‌ها بر این مساله آگاهی دارند و اگر من هم تنها به این بُعد شهید چمران توجه کنم، کار تازه‌ای انجام نداده‌ام. من بخشی از شهید چمران را نشان می‌دهم که خیلی‌ها از آن غافل هستند یا در فرآیند برخوردی تاریخی به فراموشی رفته است. به عبارتی منظر قهرمان بودن آن شهید در ذهن همه مانده است و من نیازی به تکرار این دانسته‌ها در این نمایش ندیدم. من به دنبال نمایش خلوت انسانی چون چمران برآمدم. در واقع به دنبال آشنایی منشور چندوجهی این شخصیت برای مخاطب بودم. من در زمان نوشتن، احتمال بروز چالش‌هایی را می‌دادم اما مهم این بود که من با تمام قلبم این نمایش را بنویسم و کوچک‌ترین مغایرتی میان نمایشنامه با واقعیت وجود نداشته باشد.
  فردیت قهرمان در برابر وجهه اسطوره‌ای شهید چمران چه قرابتی در این نمایش یافت؟
اجازه می‌خواهم برخلاف معمول من این بار از شمایی که یکی از آگاه‌ترین مخاطبان هستید، سوال کنم که به نظرتان این نزدیکی شکل
گرفته است؟
  به نظرم به تلفیق مناسبی در اثر رسیده و درهم تنیده شده است.
از نظر من هم این تنیدگی روی داده است. برای من ارائه چهره‌ای ملموس از چمران برای نسل‌های آینده بسیار مهم بوده است؛ مردی که زندگی پیچیده‌ای داشته و در عین حال که برای اعتقادات خود می‌جنگد، جهانی شاعرانه و بزنگاه‌هایی عاشقانه دارد. شهید چمرانی که من نمایش می‌دهم، قابل لمس است و مخاطب می‌تواند با عطر چمران از سالن خارج شود. چمران را باید شناخت و باید دانست که گره‌های عاطفی در زندگی شهید چمران وجود داشته و او از همه اینها برای رسیدن به هدفش گذشته است. انتخابی که من هرگز به دلیل نداشتن شهامت و جسارت نمی‌توانم داشته باشم و برای تکریم آدم‌هایی چون چمران که جسارت عبور از بزنگاه‌های دنیا برای رسیدن به اهدافی والا را داشته‌اند، باید نمایش‌هایی چون «تکه‌های سنگین سرب» را اجرا کرد.
  طراحی صحنه و لباس تناقضی آشکار با روایت دارد و به نظرم انتخاب هوشمندانه‌ای بوده که از سویی چمران را در لباس رزم و در کنار صندوق چوبی نظامی ببینیم و از سویی تمرکز راوی به جنبه انسانی شهید چمران باشد. گویی مخاطب همچون غاده جابر برای رسیدن به ابعاد درونی شهید چمران باید کفش از پا درآورده و مشتاقانه به سکوی زندگی وی نزدیک شود.
آفرین! ما براساس مشاوره با طراح لباس به این نتیجه قطعی رسیدیم که لباس شهید چمران در طول این نمایش باید لباس رزم باشد، چرا که می‌خواستیم ابعاد انسانی یک شخصیت جنگی را نشان دهیم. در واقع در این مسیر متناقض در عین پرداخت به ابعاد روانشناختی شخصیت به طور دائم وجهه مبارزاتی شهید چمران نیز پیش روی مخاطب خواهد بود. همانطور که به خوبی تحلیل کرده‌اید، غاده جابر تا زمانی که به چمران نزدیک شده و با او ازدواج نکرده است، در بیرون از سکو به سر می‌برد سپس وارد حریم وی شده و در مرکز صحنه می‌نشیند. این مساله در طراحی صحنه، نور و میزانسن به شکلی آگاهانه و با همگرایی همکاران طراح صورت گرفت.
  نمایش «تکه‌های سنگین سرب» براساس اتمسفری معمایی و رازی سر به مُهر برای مخاطب روایت می‌شود و این تفکر در شکل طراحی صحنه، صداهای محیطی و ترکیب نورپردازی نمایان است. تعلیق در روایت از دلبستگی شما به این نوع آثار با توجه به نمایشنامه‌هایی چون «کابوس شب نیمه آذر» می‌آید یا در این اثر خاص جهت رسیدن به ابعاد روانشناختی شخصیت بوده است؟
اول از همه از سلیقه‌ام می‌آید، چرا که من تئاتر بی‌جاذبه را نه می‌فهمم و نه دوست دارم. ارسطو از سال‌ها قبل، عنصر بهره‌گیری از راز را به ما پیشنهاد داده است. در نمایش «تکه‌های سنگین سرب» مهارت فنی یک درام‌نویس خیلی مهم بوده که با وجودی که مخاطب، شخصیت را می‌شناسد برایش رازی تعیین کنی و به فرمول‌های درام‌نویسی و بر واقعیت هم پایبند باشی. در واقع این سلیقه من است اما خروجی این سلیقه منجر به نمایش ابعاد روانشناختی شخصیت هم خواهد شد. ترکیبی از هر دو فرمایش شما در کار من حاصل شده است، اگر چه بیشتر این نکته برایم مهم بود که سلیقه و برگی از کارنامه تئاتری‌ام در این اثر وجود داشته باشد البته ذات خسارت روحی در زندگی شخصی شهید چمران مبتنی بر حقیقت است، اگر چه شاید شکل تعبیر متفاوتی در نمایش من یافته باشد.
  ضمن اینکه تقابل تعهد در برابر عشق، مساله‌ای قابل طرح در جهان پردازش است.
من خیلی ممنونم از این تعبیر و نگاه ارزنده‌ای که دارید. همیشه به دانشجویان خود می‌گویم چرا امروز و چرا این مضمون و چرا من؟ یک هنرمند برای فعالیت باید به پاسخی روشن برای همه این پرسش‌ها دست یابد و من در «تکه‌های سنگین سرب» به همه پاسخ‌ها رسیدم. من باید به چالش هستی‌شناسانه نسل‌های امروزین بپردازم که وظیفه چیست و چه مرز باریکی با عشق می‌تواند داشته باشد و رسیدن به هر یک چه قیمتی خواهد داشت.
  «تکه‌های سنگین سرب» وسوسه یافتن نور از سوی زنی به نام غاده جابر توسط شمعی چون شهید چمران را حکایت می‌کند. کشف رسیدن چقدر در این نمایش برایتان برجسته بود؟
خیلی خوشحالم که نگاه‌تان آنقدر خوب است. برای من، مساله کشف و رسیدن بسیار مهم بوده است. مهم‌ترین مساله در تئاتر، آگاهی از نوشتن است و مقوله سفر شخصیت در موقعیت‌های مختلف، مساله‌ای علمی در فضای نمایشنامه‌نویسی است؛ سفر قهرمان به این معنا که پارادایم حرکت شخصیت از نقطه‌ای به نقطه دیگر و تغییر وجوهی از شخصیت در این پیمایش ترسیم شود و ابعاد تازه‌ای از شخصیت در این مسیر پیدا شود. این مساله فرمولی دراماتیک بوده و در هر اثری با هر موضوعی کاربردی حیاتی دارد. مساله کشف، حرکت و یافتن نقطه پویایی شخصیت وظیفه درام‌نویس است که باید شخصیت را از رگ و ریشه گمشده تاریخ به زیر ذره‌بین درام برده و با نگاهی هنری آن را آگراندیسمان کند یعنی شخصیت را در چارچوبی دراماتیزه پیرایش کرده و به مخاطب ارائه دهد. این همان تفاوت نمایشنامه‌نویس با تاریخ نویس است.
  از جمله موارد قابل توجه در نمایش شما حفظ ریتم درونی اثر است که با توجه به دیالوگ‌محور بودن اثر باعث خستگی بیننده نمی‌شود.
من آدم دیالوگ‌دوستی هستم و دیالوگ برایم خیلی مهم است. یکی از جاذبه‌های مهم نمایش «تکه‌های سنگین سرب» برای مخاطبان وجود دیالوگ‌های ماندگار است که حتی برخی مخاطبان آشنا به بهانه خسته نباشید گفتن، برایم دیالوگ‌های این نمایش را ارسال می‌کنند و این به دلیل توفیقی بوده که این نمایش در گوشه ذهن مخاطب گذاشته است. حفظ ریتم هم مساله‌ای مهم است بویژه که نمایش ما تنها 2 بازیگر داشته و در ذات خود قابلیت کسالت برای تماشاگر را دارد و من برای رسیدن به ضرباهنگ مطلوب در نمایش مدام به شکستن فضای غالب اقدام کردم.
  نمی‌توان از نقش ارزنده پیام دهکردی در نمایش «تکه‌های سنگین سرب» چه به لحاظ نزدیکی با شمایل شخصیت و چه از منظر توجهات خاص ایشان در نقش‌آفرینی سخنی به میان نیاورد که بهترین انتخاب ممکن بوده است.
من فقط این را به شما بگویم که پیام دهکردی از زمان نوشتن با من بوده است، چه به لحاظ فیزیکی و چه نگاهی که به بازیگری دارد. با توجه به اینکه این نمایش سومین همکاری ما محسوب می‌شود، من جنس بازی او را خیلی خوب می‌شناسم و می‌دانستم که وسواس و تعهد ارزنده پیام به نفع اثر درخواهد آمد. من با سپردن چنین نقش حساسی به پیام دهکردی مطمئن شدم که سلامت حرکت خود روی لبه تیغ را حفظ خواهم کرد البته سلوک خاص دهکردی به درد نقش چمران می‌خورد.
  و در پایان نمایش برخلاف روند مرسوم که بازیگران برای ادای احترام به صحنه می‌آیند، همچنان چمران را در حال نگارش با ماشین تحریر در صفحه حضور می‌بینیم که ناگفته‌هایی از خود را برای نسل‌های بعدی به جا می‌گذارد و این نوع پایان ارزنده می‌تواند موجب همراهی اندیشه مخاطب در خارج از سالن شود.
من دوست داشتم مخاطب با تصویری از چمران خونین صحنه را ترک کند. چمرانی که در عین حال که چمدان سفر کنارش قرار دارد، در حال حرکت و پویایی نوشتن است. این مساله خیلی ریسک بزرگی بود و بچه‌های گروه و دستیارم مدام مرا از این مساله برحذر می‌داشتند و می‌گفتند مخاطب ایرانی عادت به این نوع پایان ندارد. من اعتقاد دارم این پایان‌بندی یکی از موثرترین بازوهای فکری اثر است که باعث می‌شود مخاطب نمایش را حتی پس از پایان اجرا رها نکند، حالا اینکه چقدر با اثر خواهد ماند بستگی به نوع نگاه مخاطب دارد اما مساله مهمی که دنبالش بودم این بوده که مخاطب با تصویر تنهایی چمران در زیر نور سرخ همچنان به شخصیت فکر کند.

«همقدم با خاکی‌های سپید» همزمان با هفته دفاع‌مقدس
معاونت اجتماعی شهرداری منطقه 2 تهران به کمک جمعی از بسیجیان گروه جهادی چشمه کوثر و با همکاری یگان
امام هادی(ع) نمایشگاهی با عنوان «همقدم با خاکی‌های سپید» برگزار می‌کند. به گفته بیسادی، مدیر فرهنگی شهرداری منطقه 2 تهران، همقدم با خاکی‌های سپید اولین پرفورمنس یا همان تئاتر محیطی دفاع‌مقدس است. شروع راه‌اندازی این نمایشگاه از ابتدای شهریورماه امسال بوده و تاکنون بیش از 90 درصد این پروژه آماده شده است.  بیسادی با تاکید بر اینکه این حرکت بزرگ ارزشی برای اولین‌بار در منطقه سعادت‌آباد صورت می‌گیرد، افزود: فضای فکری ایجاد‌شده در داستان نمایش بشدت اثرگذار و برای طیف مخاطب جذاب خواهد بود.  به گفته محمدمهدی فخیم‌جو، مدیر اجرایی نمایشگاه، در این اجرا 150 نفر گروه اجرایی شامل بازیگران، کارگردان، طراحان صحنه و نور و صدا، چهره‌پردازان، دستیاران صحنه و دیگر عناصر اجرایی مشارکت دارند. این نمایشگاه در وسعت 5/2 هکتار و دارای بخش‌های غرفه‌های فرهنگی، 7 سالن اجرا و 6 یادمان دفاع‌مقدس است.  آغاز فعالیت نمایشگاه همزمان با هفته دفاع‌مقدس از یکم تا دهم مهرماه و هر شب از ساعت 19 در6 نوبت، پذیرای بازدیدکنندگان گرامی است. محل برگزاری این نمایشگاه واقع در سعادت‌آباد، بعد از میدان کتاب، بلوار کوهستان است. علاقه‌مندان می‌توانند جهت کسب اطلاعات بیشتر به وب‌سایت نمایشگاه به آدرس www.khakisepid.ir یا به صفحه اینستاگرام Instagram.com/khakisepid.ir مراجعه کنند.

پیام شهردار تهران به چهارمین جشنواره تئاترشهر
چهارمین جشنواره تئاترشهر با محوریت موضوعاتی چون زندگی شهری و شهروندی و تعالی سبک زندگی و تقویت هویت اسلامی و ایرانی در حال برگزاری است و محمد باقر قالیباف، شهردار تهران بدین منظور پیامی برای آن صادر کرد.  به گزارش فارس، در بخشی از پیام قالیباف آمده است: «امروزه در اکثر کشورهای جهان از ظرفیت، امکانات و جذابیت هنر بویژه هنر نمایش که به‌شکلی زنده و رودررو با مخاطب خود ارتباط برقرار می‌کند، به‌خاطر ویژگی‌های خاص آن در مسیر حل مسائل و مشکلات روز استفاده می‌شود. در کشور ما نیز به‌خاطر شرایط خاص اقلیمی، توسعه شهرها، زندگی ماشینی و مساله کمبود انرژی، مشکلات زیادی بروز کرده است که برای حل آنها به یاری و مدد هنرمندان نیاز است تا بتوان از ظرفیت بی‌پایان هنر برای توسعه و پیشرفت جامعه استفاده کرد. خداوند هنرآفرین را شکرگزارم که در فصلی دیگر تلاش و کوشش جوانان هنرمند این مرز و بوم به ثمر نشست و اکنون شاهد برگزاری «چهارمین جشنواره‌ تئاترشهر» هستیم.  هنر والا و ارزشمند تئاتر، در شرایطی که جامعه ما بیش از هر زمان به معنویت، اخلاق و حقوق انسانی و شهروندی نیاز دارد، می‌تواند در ساختن یک آرمان‌شهر ایرانی و اسلامی راهگشا باشد بویژه زمانی‌ که این هنر اصیل با انرژی، تلاش، خلوص نیت و خلاقیت جوانان هنرمند همراه باشد.  مقام معظم رهبری که در حوزه فرهنگ و هنر با تالمات همیشگی چراغ راه این عرصه هستند با تاکید بر نقش جوانان در عرصه فرهنگ و هنر، گسترش کار فرهنگی در بین جوانان‌ مومن و انقلابی را در جهت پیشرفت و ایستادگی در مقابل دشمنان ملت و پیشرفت کشور یک امر مهم و جدی دانسته و اهمیت به این موضوع را برای کارگزاران فرهنگی و هنری یک تکلیف می‌دانند. خرسند و شاکریم که این تکلیف در «چهارمین جشنواره تئاترشهر» با حضور جوانان هنرمند به بار می‌نشیند».

پرده آخر «مجله تئاتر»
برنامه تلویزیونی«مجله تئاتر» که تنها برنامه مستقل تئاتری برای معرفی و نقد آثار نمایشی بود، به یکباره تعطیل شد. این برنامه ارزنده که شنبه‌شب‌ها از شبکه تخصصی 4 سیما که مختص فرهنگ و هنر است، پخش می‌شد 2 هفته‌ای است روی آنتن نمی‌رود. در این‌باره نیما دهقان، تهیه‌کننده و کارگردان «مجله تئاتر» درباره وضعیت رخ داده گفت: «مجله تئاتر» تنها برنامه‌ای بود که صنعت تیزرسازی در تئاتر کشور را به وجود آورد و به تئاتر شهرستان‌ها پرداخت و تنها برنامه‌ای بود که نقد حرفه‌ای و علمی در حوزه تئاتر انجام داد و برنامه‌ای بود که نخبگان تئاتر در آن حضور داشتند. دهقان افزود: من اصلا مشکلی ندارم برنامه «مجله تئاتر» به تهیه‌کنندگی من نباشد بلکه فقط درخواستم این است برنامه‌ای که 6 سال روی آن برنامه‌ریزی مالی شده و حالا به نقطه‌ای رسیده است که در میان اهالی تئاتر جایگاه معتبری پیدا کرده است، تعطیلش نکنند بلکه به فکر ارتقای آن باشند.

شهاب‌الدین سینایی: حدود سال‌های 87-86 بود که یکی از دانشجویان دکترای مطالعات فرهنگی در یکی از دانشگاه‌های معتبر کشور انگلستان برای تکمیل تز دکترای خود در رابطه با «علل و عوامل عدم تداوم اقبال مردم ایران به جریان اصلاحات» به وطن بازگشته بود تا بتواند به شکلی مستندتر فرضیه پژوهش خود را مورد بررسی و تدقیق قرار دهد. وی که تا پیش از این با بهره‌مندی از منابع کتابخانه‌ای، اسنادی و اینترنتی توانسته بود به نحو مطلوبی فرضیه پژوهش خود را مورد تایید قرار دهد برای راستی‌آزمایی دوباره و تحکیم فرضیه خود در تلاش بود با اظهارنظر چند کارشناس و متخصص مشرف بر مسائل داخلی ایران فرضیه پژوهش را  برای دومین بار در معرض آزمایش قرار دهد1.  بنده که به حسب ارتباط با این دانشجوی ایرانی مقیم انگلستان به شکلی دقیق در جریان آخرین اقدامات وی قرار داشتم و تمام یافته‌های این پژوهش را پس از انجام مصاحبه با شخصیت‌های مدنظر مشرف به مسائل داخلی ایران مورد بررسی قرار دادم متوجه شدم یافته‌های وی در تهران تایید همان یافته‌های وی در آلمان است.  «بی‌اعتقادی مدعیان اصلاح‌طلبی به مفهومی به نام اصلاحات» مبنای اصلی فرضیه پژوهش این دانشجوی ایرانی را تشکیل داده بود. «وجود رفتارها و تمایلات فاشیستی، حذفی و انحصارطلبانه»، «سوءاستفاده از دال‌هایی چون آزادی، اصلاحات، جامعه مدنی و... برای رسیدن به قدرت» و «اصالت داشتن قدرت و نه اصلاح» یافته‌های اساسی این پژوهش را تشکیل داده بود. این دانشجوی ایرانی با استناد به یافته‌های خود در نهایت یکی از معضلات اساسی جامعه ایرانی در دوران حکمرانی مدعیان اصلاحات را وجود همین «دوگانگی» در «حرف» و «عمل» دانسته بود. امری که البته سال‌ها قبل و پس از این پژوهش در بزنگاه‌های حساسی چون تیر 1378 و خرداد 1388 به وضوح خودنمایی کرد. واکاوی اتفاقات چند روز گذشته در فضای مجازی درباره یکی از برنامه‌های طنز سیما نیز حکایت از وجود چنین منشی نزد مدعیان اصلاح‌طلبی و آزادی بیان دارد. چند روزی است که پس از پخش برنامه خندوانه در روز جمعه، در شبکه‌های اجتماعی موجی در حمایت از «امیرمهدی ژوله»  یکی از چهره‌های طنزپرداز و نویسنده متمایل به جریان اصلاحات علیه «امین حیایی» بازیگر خوشنام، غیرسیاسی و باسابقه سینمای ایران به راه افتاده است.  ریشه‌یابی چرایی و چگونگی رفتارهای اینچنینی که حتی برنامه‌های طنز و به اصطلاح «فان»2 را هم به ورطه سیاسی‌بازی سیاست‌پیشگان ورشکسته می‌کشاند خود نشانی بارز و نمونه‌ای دیگر از وجود دوگانگی در حرف و عمل مدعیان اصلاح‌طلبی است. بر این اساس هر پدیده‌ای فارغ از جدی یا شوخی بودن صرفاً با عینک سیاسی نگریسته شده و در راستای اهداف سیاسی جریانات خاص هدایت می‌شود. اقدام عجیب بزرگمهر حسین‌پور، کاریکاتوریست رسانه‌های اصلاح‌طلب در برخورد با «استندآپ کمدی»3 روز جمعه 27 شهریور را باید نمود بارزی از اینگونه رفتارهای سیاسی برشمرد. رفتار این فعال اصلاح‌طلب که در واقع آغازگر موج مسموم و سیاست‌زده این روزهای فضای مجازی به شمار می‌آید موجبات ایجاد بی‌اخلاقی‌های متعددی را به وجود آورد. قبل از آغاز برنامه جمعه شب خندوانه بزرگمهر حسین‌پور در صفحه اینستاگرام خود از مخاطبانش خواست در مسابقه استندآپ کمدی برنامه خندوانه به امین حیایی رای ندهند! وی البته درخواست خود را مستدل کرد. حسین‌پور ضمن شماتت حیایی به خاطر بازی در فیلم «قلاده‌های طلا» از مخاطبانش خواست برای تنبیه حیایی که فارغ از مسائل سیاسی و در راستای حرفه خود به نقش‌آفرینی در فیلم‌هایی چون قلاده‌های طلا پرداخته است، از رأی دادن به وی امتناع ورزند. حسین‌پور که از همکاران قدیمی امیرمهدی ژوله در نشریه چلچراغ است در صفحه اینستاگرام خود در این رابطه نوشت: «امشب استندآپ امیر ژوله است. مطمئنم مثل دفعه قبل می‌ترکونه! اما در مقابل امین حیایی به نظرم باید به امیر رای داد. همین که کسی قلاده طلا رو بازی کنه از نظر من فاقد صلاحیت رای دادن میشه... حتا اگه امیر اونقدر هم ندرخشه. چی کار کنم دیگه... بعضی وقتا اونقدر «حال» رو نمی‌بینم و «گذشته»  آدما ملاک قضاوتم میشه... امیر جان به پیش». با مراجعه به تاریخ نمونه‌های متعدد دیگری از اینگونه رفتار را در کنش سیاسی مدعیان اصلاحات به نظاره خواهیم نشست. درباره این کنش‌های غالباً هیجانی که بیش از هر چیز بر پایه احساس است، دو نکته قابل ذکر است: یک- با مروری بر ادبیات اندیشه سیاسی قرن بیستم و توصیفات ارائه‌شده از مکاتبی چون فاشیسم به وضوح می‌توان رفتارهای احساسی و حذفی اینچنینی را در دایره مکاتبی چون فاشیسم قرار داد.
 این گزاره که «فلان فرد یا فلان گروه چون مانند من نیست و مانند من نمی‌اندیشد پس محکوم به فناست»، شاه‌بیت ادبیات مکاتب غیرانسانی‌ای چون فاشیسم و نازیسم را تشکیل داده است.
دو- مروری بر رفتار بسیاری دیگر از شخصیت‌های اصلاح‌طلب نشان از آن دارد که این جریان در مجموع مبرا از این نوع رفتار نبوده و به بیانی ساده می‌توان این رفتار را بخشی از «شاخص رفتاری» جریان مدعی اصلاحات و آزادی بیان به حساب آورد. همانطور که اشاره شد اقدامات این جریان در فتنه‌های 78 و 88 نمود بارزی از رفتارهای فاشیستی و هیجانی فاشیست‌های مدعی رفرم است. نکته پایانی آنکه باید با اینگونه رفتارها خوانشی نوین از گزاره «زنده‌باد مخالف من» مدعیان اصلاحات ارائه داد؛ خوانشی که در آن «زنده» تنها کنایه‌ای از «حذف»، «طرد» و «مرده» خواهد بود.
...........................................................................
پی‌نوشت‌ها
1- در مجموعه علم بویژه علوم اجتماعی (البته اگر قائل به وجود چنین علمی باشیم) تکرار بررسی فرضیه و تئوری‌های استخراج‌شده از پژوهش ارتباط معناداری با اعتبار و صحت یک گزاره نظری دارد.
2- Fun
3- کمدی ایستاده یا کمدی استندآپ یا استندآپ کمدی (Stand-up comedy) نوعی از کمدی است که در آن اجراکننده بدون وجود دیوار چهارم به صورت مستقیم با بینندگان و شنوندگان صحبت می‌کند. این کمدی معمولاً توسط یک نفر اجرا می‌شود، در این نمایش کمدین با اجرای سریعی از داستان‌گویی، لطیفه و شوخی‌های کوتاه و گذرا و بداهه‌سازی‌هایی که جمع تماشاگران پذیرای آنها باشند به انتقال مضامین می‌پردازد. اجراکننده معمولاً سرنوشت مسائل و معضلاتی را که بسیار مهم و جدی اجتماع کلی را درگیر خود کرده به چالش می‌کشد، به این امید که باعث شگفتی و خنده تماشاگران شود و مشکلات اجتماع را با لبخند تبدیل به آرامش کند.