ندا افخمی*: آلودگی هوا بحرانی است که در حال حاضر بسیاری از کشورهای جهان با آن مواجهند. آلودگی هوا به دلیل افزایش غلظت مواد شیمیایی هوا و ذرات معلق ایجادشده و تأثیرات منفی مستقیمی بر سلامت انسان‌ها، گیاهان و جانوران می‌گذارد. در جهان سالانه 3 میلیون نفر بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و این هشداری است که نشان می‌دهد باید هرچه سریع‌تر از چرخه جهانی آلودگی هوا دور شد. تهران نیز مانند بسیاری از کلانشهرهای جهان با مشکل آلودگی هوا مواجه است که این مساله یکی از مهم‌ترین مشکلات زیست‌محیطی کشور است. تاکنون مطالعات و اقدامات حقوقی و اجرایی مختلفی در زمینه کاهش آلودگی هوای شهر تهران توسط دولت‌‌ها و سازمان‌های مسؤول انجام شده ‌است اما سقوط 36 پله‌ای شاخص عملکرد محیط‌زیست ایران در رنکینگ جهانی 2012، تشدید آلودگی‌ها و شرایط بحرانی سال‌های اخیر و افزایش تعداد روزهای ناسالم هوای تهران و شهرهای دیگر، نقص و عدم کارآیی اقدامات انجام‌شده را می‌رساند. دخیل بودن نهادهای مختلف از‌جمله قانونگذار، اجرایی، انتظامی، صنایع، شهرداری، سازمان محیط‌زیست و... که هر یک آمار جداگانه‌ای در این زمینه ارائه می‌کنند و عدم هماهنگی این بخش‌ها می‌تواند باعث انحراف از هدف اصلی یعنی کنترل آلودگی هوا و تبیین سیاست‌های مناسب باشد. مساله آلودگی هوای تهران و نحوه برخورد با منابع آلاینده، نیازمند بررسی همه‌جانبه و دقیق است که با توجه به چشم‌انداز توسعه بلندمدت شهر تهران در راستای توسعه پایدار در سند چشم‌انداز 20 ساله کشور، ضروری است سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها بویژه سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، وزارت کشور و شهرداری‌ها، وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت نفت، وزارت نیرو و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، نقش و مسؤولیت خود را به صورت مؤثر ایفا کنند. طبق اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران «در جمهوری اسلامی، حفاظت از محیط‌زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند وظیفه عمومی تلقی می‌گردد. از این‌ رو فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط‌زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است». آلودگی هوا چهارمین عامل مرگ‌ومیر در جهان است. طبق آمار، یک میلیارد و 400 میلیون نفر در جهان در معرض آلودگی هوا قرار دارند و سالانه در دنیا 3 میلیون نفر بر اثر عوارض مستقیم یا غیر‌مستقیم آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند که 90 درصد این آمار به کشورهای توسعه‌یافته مربوط است. آلودگی هوا بویژه در محدوده‌های شهری، یکی از دغدغه‌های اصلی دولتمردان در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه جهان است. میزان آلودگی هوا یکی از مهم‌ترین پارامترهای رشد شهری و بزرگ‌ترین مشکل زیست‌محیطی کلانشهرهاست. افزایش جمعیت، استفاده بیش از حد منابع سوخت‌های فسیلی، عدم به‌کار‌گیری فناوری‌های سازگار با محیط‌زیست و مهم‌تر از همه عدم مدیریت صحیح محیط‌زیست منجر به گسترش آلودگی هوا در کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه‌یافته شده ‌است.  طی سال‌های گذشته مدارس و دانشگاه‌ها به علت آلودگی هوای پایتخت به دفعات تعطیل شده و بسیاری از شهروندان تهرانی به دلیل بیماری‌های تنفسی و قلبی در بیمارستان‌ها بستری شده‌اند. آلودگی هوای تهران موجب افزایش 60 درصدی بیماری‌های تنفسی و کاهش عمر متوسط ساکنان تا 5 سال شده‌ است. طبق تخمین‌ها، آمار مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در تهران روزانه 27 نفر و در سال حدود 4 هزار نفر است. 80 درصد آلودگی هوای تهران ناشی از دود خودروها و 20 درصد مربوط به فعالیت کارخانه‌ها و بخش‌های صنعتی است. در تهران نیز مانند بسیاری از شهرهای بزرگ و صنعتی، کارخانه‌های مواد شیمیایی و سیمان در آلودگی هوا سهم زیادی دارند. شهروندان تهرانی هر سال ۷/۲ میلیون تن سم از طریق هوا استنشاق می‌کنند که در ریه آنها رسوب می‌کند. در حال حاضر میزان واقعی مرگ‌ومیرهای ناشی از آلودگی هوا در تهران به طور دقیق مشخص نیست و تنها هر از گاهی شمار مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های قلبی و ریوی در ماه‌های سرد سال که بحران آلودگی هوا، پایتخت را فرامی‌گیرد، اعلام می‌شود و واکنش مناسب و مثبتی در پیگیری با تعدیل آن مشاهده نمی‌شود. مرگ 3 هزار و۶۰۰ نفر در طول یک ماه طی 3 سال گذشته نشان می‌دهد شمار تلفات در طول سال در تهران بسیار بیشتر از رقم سال۷۴ یعنی 8 هزار نفر است. از سوی دیگر برخی کارشناسان مسؤول با احتساب نرخ 8 هزار کشته در سال، شمار مرگ و میرهای ناشی از آلودگی هوا را 4 برابر بیش از نرخ مرگ‌ومیر ناشی از ایدز عنوان می‌کنند. بر این اساس تنها بر اثر آلودگی ناشی از ذرات معلق هوا سالانه 4 هزار نفر در تهران جان خود را از دست می‌دهند. براساس اعلام بانک جهانی، خسارت آلودگی هوا در ایران از ۷/۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۱ به 8 میلیارد دلار در سال ۲۰۰۶ و ۱۶ میلیارد دلار در سال 2016 افزایش یافت. همچنین طبق اعلام این سازمان، بررسی‌ها نشان می‌دهد عدم جدیت دستگاه‌های ذی‌ربط و عملکرد ضعیف آنها در انجام وظایف قانونی درباره پیشگیری و مقابله با عوامل آلایندگی هوا، روند رو به افزایش این پدیده مخاطره‌آمیز را تشدید کرده ‌است. از سوی دیگر فقدان متولی مشخص در امر مدیریت و کنترل آلودگی هوا و عوامل متعدد دیگر منجر به تشدید وضعیت نگران‌کننده کنونی شده‌است. ادامه روند شرایط بحرانی هوای آلوده تهران بخوبی بیانگر این نکته است که هیچ یک از سیاست‌های پیش‌بینی شده در جهت رفع این بحران، نه‌تنها پاسخگوی آن نبوده‌اند بلکه نبود نظارت صحیح و ناکارآمدی در اجرایی شدن این سیاست‌ها به بحرانی‌تر شدن این معضل دامن زده ‌است. سیاست‌هایی نظیر طرح زوج و فرد کردن خودروها، اصلاح فرمول سوخت، استفاده از استاندارد یورو 4، کاهش مدت معاینه فنی خودروها، افزایش نظارت بر بخش صنعت، مبارزه با لابی‌های خودروسازی، افزایش مساحت فضای سبز و... سیاست‌هایی است که بدون شک در جلوگیری از بحرانی شدن هوای تهران می‌توان از آنها به خوبی بهره برد. علاوه بر این هیچ یک از نهادهای درگیر در بحران آلودگی هوا (مجلس، راهنمایی‌ورانندگی، وزارت صنعت و معدن، نهادهای نظارتی، محیط‌زیست و بسیاری دیگر از نهادها که به‌طور مستقیم یا غیر‌مستقیم با این بحران درگیر هستند) حاضر نیستند از خطاهای منجر به بحرانی‌تر شدن این مشکل، برای رفع آن چاره‌ای پایدار و ثمربخش بیابند. تجارب و سیاست‌های مؤثرکشورهای موفق در کاهش و کنترل آلودگی هوا از جمله پایش مداوم کیفیت هوا، توسعه ابزارهای مورد نیاز تشخیص آلاینده‌ها، ایجاد مدل‌های پخش و پراکنش، مطالعات منشأیابی ذرات، استفاده از نمونه‌برداری غیرفعال‌، استفاده از انرژی‌های پاک در سوخت خودروها، استفاده از فیلتر دوده در موتورهای دیزلی، پروژه‌های حمل‌ونقل عمومی و طرح مناطق کم‌انتشار نیز می‌توانند در بهبود شرایط مؤثر باشند ولی سوالی که اکنون مطرح است اینکه در شرایط کنونی بحران آلودگی، آیا اجرای این سیاست‌ها به شیوه قبلی چاره‌ساز خواهد بود؟ در فاصله سال 74 تا 78 که نقطه اوج فعالیت‌های زیست‌محیطی ایران بود، بحران آلودگی هوا ابعاد وسیعی در کشور یافت. پاییز 77، آلودگی هوا به قدری در تهران شدید شد که حتی به مدت یک هفته طرح تردد نوبتی خودروها براساس زوج و فردی شماره اتومبیل‌ها به اجرا درآمد. سال 78 تلاش برای تدوین طرح جامع کاهش آلودگی هوای تهران آغاز شد و یک سال بعد، کمیته اجرایی طرح جامع کاهش آلودگی هوا تشکیل شد. طرح جامع کاهش آلودگی هوای تهران در آن زمان با 7 محور آغاز به کار کرد؛ استاندارد کردن خودروهای نو، خروج خودروهای مستعمل و فرسوده از چرخه حمل‌ونقل، توسعه حمل‌ونقل عمومی، جایگزینی سوخت‌های مناسب، معاینه فنی، مدیریت ترافیک و آموزش، 7 محور عمده این طرح بود اما متأسفانه طرح جامع کاهش آلودگی هوای تهران و اجرای اهداف آن بتدریج به دست فراموشی سپرده‌ شد. کمیته اجرایی کاهش آلودگی هوا در مدت 3 سال گذشته مصوبه قابل اجرایی نداشته و شواهد نشان می‌دهد عزم جدی برای کاهش آلودگی هوای تهران وجود نداشته است. کم‌توجهی یا بی‌توجهی به گسترش حمل‌ونقل عمومی به‌عنوان مهم‌ترین راهکار کاهش آلودگی هوا، در مجموع امروز باعث شده رتبه ایران در پاکی هوا در بین ۱۳۳ کشور، ۱۱۷ باشد. براساس گزارش شاخص‌های عملکرد زیست‌محیطی PILOT که سال ۲۰۰۷ توسط برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد منتشر شد، ایران در جدول شاخصه هوا با کسب نمره 1/31 در میان 133 کشور جهان رتبه 117 را به خود اختصاص داد. از سوی دیگر، در گزارش بانک جهانی نیز رقم قابل توجهی از خسارات ناشی از آلودگی هوا به خسارات ناشی از مرگ‌ومیر افراد و خسارت ناشی از بیماری مردم معطوف شده ‌است. برای مثال از مجموع 8 میلیارد دلار خسارت آلودگی هوای ایران در سال۲۰۰۶، تنها 8/1 میلیارد دلار مربوط به خسارات ناشی از آلودگی هوا در پایتخت است. در این میان، مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در تهران سالانه معادل۶۴۰ میلیون و بیماری‌های ناشی از آن۵۲۰ میلیون دلار در سال به اقتصاد ایران خسارت می‌زند. براساس گزارش سال 2007 بانک جهانی، کشور ایران سالانه ۲/۸ برابر جهان از آلودگی هوا خسارت می‌بیند. در مقایسه آلودگی هوای ایران با برخی کشورهای اروپایی خسارت آلودگی هوا در ایران ۲۶ برابر سوئد و فرانسه است، چرا که فقط در شهر تهران، شهروندان تهرانی هر ساله ۲/۷ میلیون تن سم از طریق هوا استنشاق می‌کنند که در ریه رسوب می‌کند. 4 شهر از ۱۰ شهر آلوده دنیا در ایران است. برخلاف تصور شهرهایی که طبق گزارش سازمان سلامت جهانی دارای بدترین هوا هستند، نه پایتخت‌های بزرگ دنیا بلکه شهرهای مرکزی دیگری هستند که صنایع سنگین را درون خود دارند. این 3 شهر دیگر کشور که در میان ۱۰ شهر آلوده دنیا هستند، شهرهای غربی کشورند که با حضور ریزگردها در آسمان شهر آلوده شده و همگی مراکز استانی هستند. در این بین سنندج در رتبه سوم، کرمانشاه ششم و یاسوج در رتبه نهم قرار دارد. یک شهر از مغولستان، ۲ شهر از هند و ۲ شهر از پاکستان و یک شهر از بوتسوانا در آفریقا لیست این ۱۰ شهر را کامل می‌کنند. ایران همچنین هشتمین کشور آلوده دنیا از نظر وضعیت هواست. میانگین شاخص‌ آلاینده‌های زیر ۱۰ میکرومتر اندازه‌گیری شده در کشور ۱۲۴ است. مغولستان، بوتسوانا، پاکستان، سنگال، عربستان، مصر و امارات آلوده‌تر از ایران هستند. در گزارشWHO، ۱۸ شهر ایران از نظر وضعیت هوا بررسی شده‌اند. در این گزارش به آمارهایی استناد شده که ایستگاه‌های فعال درون شهر‌ها، متعلق به شرکت‌های کنترل کیفیت آلودگی هوای هر شهر، اندازه‌گیری کرده‌اند. بعد از ۴ شهری که عنوان شد، ارومیه آلوده‌ترین شهر ایران است، این شهر هم در غرب قرار دارد و البته خشک شدن دریاچه ارومیه در آلودگی این شهر بی‌تاثیر نیست. قم بعد از این شهر قرار دارد و خرم‌آباد هم جزو شهرهای آلوده است. تمام این شهرها شاخص بالای ۱۵۰ دارند، میانگین این شهرها در کل سال در وضعیت ناسالم برای همه افراد قرار دارد. تهران و اراک هر کدام با شاخص‌های میانگین ۸۹ و ۱۰۲، در رتبه‌های پانزدهم و چهاردهم آلوده‌ترین شهرهای ایران هستند. شیراز هم پاک‌ترین شهر ایران در میان شهرهای اندازه‌گیری شده‌ است البته باید این را هم درنظر گرفت که تعداد ایستگاه‌هایی که در تهران وضعیت هوا را می‌سنجند، بیشتر از شهرهای دیگر است. ایستگاه‌های شهرستان‌ها محدودترند و البته موقعیت‌هایی که این ایستگاه‌ها در شهرها دارند نیز در به دست آمدن این میانگین‌ها تاثیرگذارند. از اواخر قرن بیستم در کشورهای توسعه یافته، حفظ محیط‌زیست و سلامت محیط طبیعی، یکی از شعارهای دولت‌ها قرار گرفت و حتی در تعدادی از کشورها نیز احزاب سبز یا طرفدار محیط‌زیست بر مسند قدرت نشستند یا سهم بالایی از کرسی‌های پارلمانی این کشورها را به خود اختصاص دادند. در این بین هرگاه دولت یا حزبی بی‌جهت از حفاظت از محیط‌زیست دم می‌زد و به آن عمل نمی‌کرد، از سوی مردم به «سبزشویی» یا Greenwashing متهم می‌شدند و در ادوار بعدی انتخابات پارلمانی از گردنه رقابت جا می‌ماندند. در جمهوری اسلامی ایران نیز حفظ و صیانت از محیط‌زیست و منابع طبیعی بخشی از قانون بالا‌دستی محسوب می‌شود و بارها مقام معظم رهبری در فرمایشات خویش بر حفظ و حراست همه‌جانبه از منابع طبیعی و حفاظت محیط‌زیست تاکید کرده‌اند. هوای پاک و زمین سالم، نعمتی است که خدا به انسان بخشیده و پاکیزگی زمین نیز. همانگونه که قرآن اشاره کرده است: «خداوند کسی است که زمین را برای شما جایگاه امن و آرامش قرار داد»، از این رو دولت‌ها باید برای ترویج فرهنگ محیط‌زیست، فعالیت تشکل‌های زیست محیطی را نیز مورد حمایت قرار دهند.
تجارب موفق در کنترل آلودگی هوای کلانشهرها
چالش به ظاهر غیرقابل حل «آلودگی هوا» در تهران طی سال‌های اخیر فاجعه زیست‌محیطی خیلی از کلانشهرهای پرجمعیت جهان بویژه پایتخت‌های آسیایی بوده است اما گروهی از کشورها با استفاده از ظرفیت مشترک دولت ملی و محلی- دولت مرکزی و شهرداری‌- توانسته‌اند در قالب برنامه میان‌مدت حداکثر ۵ ساله بر این مشکل فائق آیند.
 مکزیکوسیتی
مکزیکوسیتی پایتخت کشور مکزیک طی دهه‌های گذشته همواره با بحران آلودگی هوا روبه‌رو بود و از یکی از پاک‌ترین شهرهای جهان به یکی از آلوده‌ترین شهرها، تبدیل شد. برخلاف دیگر کشورها، دولت (و حتی مردم) مکزیک چندان بهایی به این مشکل بزرگ این کلانشهر نمی‌دهند. دولت چندین برنامه اصلی تصویب و تاکنون اجرا کرده است؛ مانند ممنوعیت استفاده از خودروهای شخصی در روزهای خاص (تحت برنامه‌ای با عنوان: «امروز خودروی من حرکت نخواهد کرد»). دولت تحت برنامه‌ای دیگر تمام خودروهای شهروندان را از نظر کیفیت احتراق به‌طور ادواری کنترل می‌کند. هرچند برنامه‌هایی وسیع برای بهبود کیفیت سوخت و افزایش راندمان فرآیند احتراق صورت گرفته ولی برنامه‌های اندکی در جهت تغییر سوخت مصرفی خودروها توسط دولت اتخاذ شده است. مهم‌تر از برنامه‌های پیش‌رو، باید به اجرای موفقیت‌آمیز برنامه دولت اشاره کرد که میزان انتشار سولفور را در وسایل نقلیه در حد معینِ استاندارد آن کنترل کرده و از طرف دیگر، بر تمام خودروها و وسایل نقلیه، اجباری مبدل‌ نصب کرده است. همچنین  گسترش سیستم نقلیه عمومی نیز یکی از ثمربخش‌ترین راهکارهای کاهش آلودگی هوا در این شهر است.
 لندن
در سال۱۹۵۶ «لایحه هوای پاک» در پارلمان به تصویب رسید تا تلاش‌ها برای مقابله با این مشکل منسجم شود. این قانون سوزاندن زغال‌سنگ در منازل را محدود کرد و به موجب آن، کارخانه‌ها به مناطق اطراف و دور از شهرها منتقل شدند. افرادی که می‌خواستند با خودرو وارد مناطق مرکزی لندن شوند باید هزینه‌ای سنگین را به‌عنوان عوارض پرداخت می‌کردند. این هزینه به‌قدری بود که اکثر مردم وسایل نقلیه عمومی را که راحت در دسترس بود ترجیح می‌دادند. همین اقدام باعث کاهش چشمگیر حجم ترافیک و افزایش سرعت متوسط خودروها در مناطق مرکزی و کاهش آلودگی شد. برای تولید‌کنندگان خودرو در چارچوب برنامه‌های اتحادیه اروپایی مقررات سختی در نظر گرفته شد تا خودروهایی مناسب با سوخت پاک تولید کنند. تعویض وسایل نقلیه آلاینده از جمله اتوبوس‌ها با اتوبوس‌های با گنجایش بیشتر و آلایندگی کمتر نیز از جمله برنامه‌های اجرا شده در لندن است.
 ابعاد اقتصادی آلودگی هوا
مردم و کارشناسان معتقدند آمارها نشان می‌دهد خسارات مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در تهران سالانه به بیش از 600 میلیون دلار و بیماری‌های ناشی از آن سالانه به بیش از 260 میلیون دلار می‌رسد. در این میان راهکارهایی که هر سال به دنبال اوج گرفتن آلودگی هوا با تشکیل کمیته اضطرار برای مقابله با بحران جدی آلودگی هوا ارائه می‌شود مقطعی و نیمه‌کاره رها می‌شود. البته جمع‌آوری خودروهای فرسوده، تعطیلی واحدهای صنعتی آلاینده فعال در شهرهای بزرگ، استانداردسازی خودروها و ده‌ها طرح و پیشنهاد دیگر از جمله این طرح‌ها و برنامه‌هاست که به نتیجه مطلوب نرسیده ‌است. مردم و کارشناسان معتقدند آمارها نشان می‌دهد خسارات مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در تهران سالانه بیش از 600 میلیون دلار است ضمن اینکه نه‌تنها دردی از درد آلودگی هوا کم نمی‌کند بلکه فقط هزینه‌های گزاف بر اقتصاد کشور تحمیل می‌کند. امروز آلودگی به یکی از چالش‌های اصلی مدیریتی کشورها تبدیل شده‌است. به‌گونه‌ای که کشورها علاوه بر سیاست‌ها و اقدامات در درون مرزهای خود، ساماندهی بحث آلودگی را در حوزه بین‌المللی نیز دنبال می‌کنند. از جمله مصادیق آلودگی، آلودگی هواست که با توجه به ماهیت آن شیوع بیشتری داشته و در اکثر مناطق جهان کم‌وبیش محسوس است. بدون شک تولید و انتشار آلودگی، تابعی از فرآیند رشد و توسعه اقتصادی کشورهاست. این موضوع در ادبیات اقتصادی (اقتصاد محیط‌زیست) در قالب منحنی زیست‌محیطی کوزنتس(EKC) دنبال می‌شود که در آن فرآیند تخریب محیط‌زیست با توجه به ماهیت و مراحل مختلف رشد اقتصادی توضیح داده می‌شود. بدین منظور اثر رشد اقتصادی، جمعیت شهری، قوانین زیست محیطی، تعداد خودرو و درجه باز بودن اقتصاد بر میزان آلودگی هوا مورد بررسی قرار می‌گیرد. نتایج بررسی‌ها حکایت از بر‌قراری منحنی زیست‌محیطی کوزنتس در کشورهایی چون ایران دارد. به رغم تأثیر مثبت رشد اقتصادی بر میزان آلاینده‌ها، ارتقای سطح تکنولوژی در کاهش آلاینده‌های دی اکسیدگوگرد و نیتروژن و بهبود شاخص‌های مربوط به اثر سیاسی در کاهش آلاینده دی اکسیدکربن نقش مهمی دارد.
 ابعاد بهداشتی و سلامت آلودگی هوا
انسان سالم محور توسعه پایدار است و برای داشتن نسلی پویا و اثر گذار در پیشبرد اهداف توسعه و سند چشم‌انداز کشور، شناخت عوامل تهدیدکننده سلامت شهروندان ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. نخستین زنگ خطر جدی درباره آلودگی هوای تهران، سال 74 به صدا درآمد. در آن هنگام نزدیک به یکصد نفر از کارشناسان و مدرسان حوزه‌های مرتبط محیط‌زیست، جغرافیا و شهرسازی در پی نشستی در سالن اجتماعات پارک شهر، متنی موسوم به بیانیه «هوای تهران ۷۴» منتشر کردند که در آن برای نخستین بار از آلودگی هوای تهران به عنوان یک «بحران ملی» که راه مقابله با آن «عزم ملی» است، نام برده شد. این بیانیه عمدتا بر آثار بهداشتی و بیماری‌زایی آلودگی هوا تأکید داشت و اینکه یکی از عوامل  نگران‌کننده بیماری‌هایی چون افسردگی، اضطراب و انواع ناراحتی‌های تنفسی در تهران، آلودگی هواست و این پدیده را باید از جمله عوامل قابل توجه مرگ‌ومیر در تهران به شمار آورد. در همه سال‌های بعد از انتشار این بیانیه، همچنان اثر بهداشتی آلودگی هوا مورد توجه بوده و آثار زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (از جهت تأثیری که بر تخریب و رنگ‌باختگی آثار تاریخی، معماری و فرهنگی دارد) این پدیده فراموش شده ‌است.  دلیل این امر شاید آماری بود که 3 سال بعد از بیانیه هوای تهران ۷۴ توسط جایکا (کنسرسیومی از مشاوران بین‌المللی که با محوریت کارشناسان ژاپنی طرح جامع برای کاهش آلودگی هوای تهران را تدوین کردند) منتشر شد که نشان می‌داد آلودگی هوا سالانه بین ۷ تا ۹ هزار نفر را در تهران می‌کشد! یعنی به طور متوسط سالانه 8 هزار نفر و تقریبا هر ساعت یک نفر. آلودگی هوا در تهران در موارد متعددی به حدی رسیده است که مقامات محیط‌زیست و بهداشتی کشور وضعیت آلودگی هوا را خطرناک و خروج از منزل را برای مردم مضر اعلام کردند و به دلیل آلودگی هوا، مهدهای کودک و مدارس و مراکز آموزش عالی تهران تعطیل شده ‌است. می‌گویند هر دقیقه تنفس در تهران برابر با ۹ نخ سیگار کشیدن است. به عقیده کارشناسان، خطر بحران آلودگی هوای تهران کمتر از وقوع زلزله نیست.  آلودگی هوا چهارمین عامل مرگ‌ومیر است. آمار بین‌المللی خسارات ناشی از آلودگی هوا نشان می‌دهد بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا چهارمین رتبه مرگ‌ومیر را به خود اختصاص داده‌اند. به گزارش سازمان ملل متحد هر ساله ۳ میلیون نفر از مردم جهان به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. این نوع مرگ‌ومیر بیش از ۴ برابر نرخ مرگ ناشی از ایدز، ۶/۲ برابر نرخ مرگ ناشی از سرطان خون و ۵/۱ برابر تلفات ناشی از تصادفات رانندگی برآورد شده ‌است. براساس مطالعات جدید محققان در آمریکا، در شیکاگو به ازای افزایش ۱۰ میکروگرم آلاینده در هر مترمکعب هوا ۸ درصد به تعداد مبتلایان به سرطان ریه اضافه شده‌است.
 ابعاد سیاسی آلودگی هوا
با فرارسیدن فصل پاییز و آغاز روند کاهش دمای هوا، روند آلودگی به سبب خواب زمستانی درختان و عدم تولید اکسیژن مورد نیاز، تشدید می‌یابد و به معضلی برای ساکنان شهرهای بزرگ تبدیل می‌شود. امسال اما آلودگی هوا خیلی زودتر از آنچه تصور می‌شد فضای شهرها را خاکستری کرد، این در شرایطی بود که براساس وعده‌های ارائه‌شده از سوی مسؤولان دولتی، مردم منتظر بودند برای نخستین‌بار پس از سال‌ها، زمستان سرد امسال را همراه با هوای پاک تجربه کنند، چرا که 3 سال پیش، پس از روی کار آمدن دولت یازدهم، مسؤولان وزارت نفت و سازمان محیط‌زیست طی یک همکاری مشترک، بنزین‌های تولیدشده در داخل کشور را سرطانزا نامیده و تصمیم گرفتند بنزین‌های پاک را از خارج کشور وارد کنند. واردات این نوع بنزین‌ها از سال 93 آغاز شد و در سال‌های اخیر با هدف بهبود شرایط هوای کلانشهرها وارد کشور شد. در طول این مدت نیز بیش از 2 میلیارد لیتر بنزین به اصطلاح پاک از آلمان و از طریق کشور امارات وارد کشور شد و در این مسیر مقدار قابل توجهی ارز از کشور خارج شد. اما موضوع آلودگی هوای تهران و سایر کلانشهرهای کشور با فرارسیدن فصل سرما بار دیگر به یکی از موضوعات چالشی در مساله سلامت مردم تبدیل شد و دست افرادی که وعده هوای پاک با بنزین‌های پاک را به مردم داده بودند، رو شد. اقدامات عجیب و واهی مسؤولان وزارت نفت و سازمان محیط‌زیست سبب شد نه تنها طرح واردات بنزین‌های پاک موجب پاکیزگی هوا نشود، بلکه آبروی دولت را نیز مورد مخاطره قرار دهد. به نحوی که امروز نه رئیس‌جمهور و نه هیچ یک از اعضای وزارت نفت و سازمان محیط‌زیست، پاسخی به سوالات برآمده از افکار عمومی نمی‌دهند، چراکه در روزهای آغازین دولت نوپای روحانی مسؤولان این 2 ارگان از سرطانزا بودن بنزین‌های پتروشیمی تولید داخل کشور خبر دادند و مدعی شدند باید هر چه سریع‌تر بنزین‌های پاک تحت عنوان یورو 4 را وارد کرد تا معضل آلودگی هوا رفع شود. بودجه مورد نیاز و دستورات لازم برای عملیاتی شدن این ماجرا تخصیص یافت و بیش از یک میلیارد لیتر بنزین به اصطلاح پاک وارد کشور شد. اما حالا با رسیدن فصل سرما و زمان آلودگی هوا، دست افرادی که مدعی واردات بنزین‌های پاک یورو 4 به کشور بودند رو شده ‌است. مسؤولان مربوط همچنان وقتی قصد دارند خبر وضعیت هوا را اعلام کنند، هوای شهر تهران را ناسالم می‌خوانند. این در شرایطی است که این وضعیت در طول 3 ماه گذشته هر روز بغرنج‌تر از روز گذشته می‌شود، طوری که حتی بارندگی و تعطیلات نیز نتوانست هوای شهر تهران را پاکیزه کند.  حالا سوالی که از اهالی دولت یازدهم و مدعیان واردات بنزین‌های پاک باید پرسید این است؛ چرا پس از وعده‌های بسیار در زمینه واردات بنزین پاک و بهبود وضعیت آلودگی هوا، در سال جاری خیلی زودتر از آنچه مردم فکرش را می‌کردند، هوای کلانشهرها آلوده شده ‌است؟ این در شرایطی است که میلیاردها دلار هزینه واردات بنزین شده ‌است. از همین رو سوال دیگری که به وجود می‌آید این است؛ اگر قرار بود آلودگی هوا از طریق بنزین همچنان ادامه یابد، پس چرا چند میلیارد دلار از بودجه بیت‌المال به واسطه اقدامات غیرکارشناسی چند ارگان به خارج از کشور رفت و هیچ سود و حاصلی نیز در وضعیت آب و هوای کلانشهرها نداشت؟ این سوالاتی است که این روزها با سکوت مسؤولان دولتی همراه شده است. مسؤولان بدون توجه به سلامت مردم توپ آلودگی هوا را یک بار به زمین محیط‌زیست و یک بار به زمین شورای شهر تهران می‌اندازند، غافل از اینکه مردم و کودکان قربانی این کوتاهی‌ها و بازی‌های سیاسی هستند.
*دانشجوی دوره دکترای آلودگی محیط‌زیست