سحر خدابخشی*:  هنگامی‌ که‌ هاشمی‌رفسنجانی پس از جنگ و گذشت یک دهه از پیروزی انقلاب به ریاست قوه مجریه انتخاب شد، کشور در وضعیت شکننده‌ای به سر می‌برد. جنگ تازه به پایان رسیده و زخم‌های عمیقی بر پیکر کشور به جای گذارده بود. قیمت نفت به عنوان تنها منبع درآمد کشور، در پایین‌ترین سطح جهانی خود قرار داشت. همزمان دولت در سال 67 با کسری بودجه حدود 50 درصدی مواجه بود؛ همچنین تثبیت قیمت مجموعه‌ای از کالاها و خدمات و نیز نرخ ارز منجر به ایجاد و سپس تشدید عدم تعادل‌های اساسی در اقتصاد شد. این عدم تعادل‌ها را می‌توان در ایجاد فاصله فزاینده‌ قیمت‌های رسمی و بازار آزاد در مقیاس وسیعی از کالاها و خدمات و در پی آن رشد غیرضروری خدمات واسطه‌گری مشاهده کرد، لذا سیاست‌های دولت بر آن قرار گرفت که در همه بازارها قیمت تعادلی برقرار شود و در نهایت سال 69 سازمان برنامه و بودجه برنامه‌ای را تحت عنوان برنامه‌ تعدیل اقتصادی با محوریت آزادسازی قیمت‌ها از جمله در بازار ارز تصویب کرد، لذا در این مقاله به منظور بررسی نحوه اجرای سیاست‌های تعدیل به طرح 10 سؤال از دولت سازندگی می‌پردازیم. در مجموع در دوره ریاست‌جمهوری آقای رفسنجانی کوشش‌های بسیار زیاد، سرمایه‌گذاری‌های وسیع و ساخت‌و‌سازهای فراوانی صورت گرفت؛ گام‌های قابل‌توجهی در جهت رفع مشکلات ناشی از جنگ و نوسازی و توسعه‌ اقتصادی کشور برداشته شد و سیاست‌های اقتصادی دولت سازندگی موجب تحرک اقتصادی قابل توجهی در کشور شد. در عین حال، این حرکت با ناکامی‌ها و مشکلاتی روبه‌رو بود که از جمله می‌توان به تک‌بعدی بودن روند توسعه، عدم هماهنگی توسعه‌ سیاسی با توسعه اقتصادی، بی‌توجهی به عدالت اجتماعی و برخورد حاشیه‌ای با آن، تأثیرپذیری از برنامه‌های صندوق بین‌المللی پول، افزایش واردات و بدهی خارجی، طولانی شدن مدت طرح‌های عمرانی و اتلاف هزینه‌ها، عدم نظارت بر اجرای طرح‌ها و عدم کنترل تورم اشاره کرد.
 1- دولت در جریان اجرای سیاست تعدیل اقدام به تک‌نرخی کردن ارز (در جهت افزایش) با هدف بهبود تراز پرداخت‌ها از طریق افزایش صادرات غیرنفتی و کاهش واردات و کسری بودجه کرد. این در حالی است که در یک اقتصاد نیمه‌صنعتی همچون ایران واحدهای تولیدی شدیداً به نهاده‌های وارداتی وابسته‌اند و به سهولت در داخل کشور قابل دسترسی نیستند. بخش عمده واردات مربوط به مواد اولیه، کالای واسطه‌ای و سرمایه‌ای می‌شود، لذا افزایش نرخ ارز در نهایت منجر به افزایش هزینه تولید کالا و بروز تورم گسترده (50) در جامعه شد. طبق آمار رسمی بانک مرکزی، میانگین نرخ تورم در پایان سال 73 به 2/35 درصد افزایش یافت و تا پایان سال 74 به رکورد جاودانه 4/49 درصد رسید. بدین معنا که طی این دو سال، نرخ تورم از 30 تا 50 درصد در نوسان بوده است. تورمی که علت اصلی آن را می‌توان در تقلید از سیاست‌های اقتصادی صندوق بین‌المللی پول و تلاش دولت برای آزادسازی نظام ارزی جست‌وجو کرد. حال بهتر نبود دولت به جای افزایش نرخ ارز اقدام به بهبود شرایط فنی و اقتصادی تولید صادراتی در جهت تنوع و کیفیت کالاهای صادراتی می‌کرد و با تعیین نرخ ارز بر مبنای نرخ بنیادی آن، زمینه‌ تعادل منطقی میان علامت‌دهی نرخ ارز و رقابت‌پذیری اقتصاد کشور را فراهم می‌کرد؟
2- دولت به منظور توسعه‌ تولید و بازسازی خرابی‌های ناشی از جنگ، اقدام به اخذ وام از بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول کرد؛ بهتر نبود با شفاف کردن فعالیت‌های اقتصادی خرد و کلان و اخذ مالیات از آنها و ایجاد درآمدهای پایدار مالیاتی، افزایش درآمد ارزی ناشی از صادرات غیرنفتی و به‌کارگیری سرمایه‌های بخش خصوصی و به تعبیر رهبر حکیم انقلاب، با «بازگشت به خود و جوشش از درون» و قرار گرفتن در خط‌مشی‌گذاری‌های ایشان در چارچوب جهاد اقتصادی، به منابع داخلی تکیه می‌کرد که در نهایت با بحران بازپرداخت بدهی‌ها و کسری بودجه به هنگام اجرای سیاست تعدیل مواجه نمی‌شد؟
3- سال 67 درآمد نفتی کشور حدود 7 میلیارد دلار بود. از این عدد، حدود 4 میلیارد دلار هزینه جنگ بود و کشور در آن برهه با درآمدی معادل 3 میلیارد دلار اداره می‌شد. در آن دوره، بحرانی وجود نداشت چرا که همه خودشان را با شرایط وفق می‌دادند اما سال 70 ایران با درآمد 15 میلیارد دلاری و با اخذ وام چندده میلیارد دلاری از بانک جهانی، حدود 30 میلیارد دلار واردات انجام داد؛ بهتر نبود این میزان ارز دریافت‌شده را در جهت افزایش توان علمی و فناوری بومی و گسترش شرکت‌های دانش‌بنیان، حمایت از تولید داخلی و به‌کارگیری ظرفیت و توانمندی‌های عظیم مردم، برای تغییرات زیربنایی در ساختار اقتصادی کشور هزینه می‌کرد؟
4- واردات بی‌رویه‌ کالاهای لوکس از محل اخذ وام‌های خارجی منجر به گسترش فرهنگ مصرف و مصرف‌گرایی (در جامعه‌ای که ساده‌زیستی و قناعت بخشی از فرهنگ آن کشور محسوب می‌شد) و در نهایت منجر به افزایش تقاضای مصرف شد و این در حالی است که تولید داخل توان پاسخگویی به این میزان تقاضا را نداشت که این امر موجب دامن زدن به افزایش واردات و بروز تورم شد و به دنبال آن افزایش فاصله طبقاتی (از طریق باز‌توزیع درآمد از صاحبان دستمزد به صاحبان سود و از بخش خصوصی به بخش عمومی) را به بار آورد. بهتر نبود در کنار اختصاص وام‌ها در جهت افزایش توان رقابتی تولیدکنندگان و افزایش ظرفیت‌های تولیدی و برطرف کردن تنگناهای ساختاری، فرهنگ استفاده از کالاهای داخلی و قبیح دانستن هرگونه اسراف و تبذیر را ترویج می‌کرد؟ به طوری که منجر به پیشرفت مادی و رونق اقتصادی و توزیع عادلانه ثروت بر اساس شایسته‌سالاری و به دنبال آن برقراری عدالت اجتماعی در جامعه شود.
5- در طول دوران سازندگی متوسط تشکیل سرمایه‌ ثابت ناخالص در بخش کشاورزی 3124 و در بخش صنعت و معدن 8420 میلیارد ریال بوده است. این در حالی است که بخش کشاورزی غیروابسته‌ترین بخش اقتصادی کشور به دلارهای نفتی است و ایران در زمره‌ 10 کشور تولید‌کننده محصولات باغی است و در شرایطی که کشور با مشکل کمبود ارز مواجه باشد این بخش می‌تواند ارزآوری زیادی داشته باشد. بهتر نبود دولت، به جای اختصاص حجم قابل توجهی از سرمایه در بخش مونتاژ، در جهت نو کردن ابزار و ماشین‌آلات کشاورزی سرمایه‌گذاری می‌کرد (تشکیل سرمایه‌ ثابت ناخالص در ماشین‌آلات و لوازم کسب‌وکار در بخش کشاورزی از 1150 میلیارد ریال در سال 68 به 1677 در سال 70 و در بخش صنعت از 4004 در سال 68 به 10289 میلیارد ریال در سال 70 رسید)؛ به طوری که با کمبود ارز هم مواجه نمی‌شد؟
 6- ادعای دولت این بود که اجرای سیاست تعدیل منجر به افزایش بهره‌وری نیروی کار خواهد شد اما در عمل میزان بهره‌وری در سال‌های پایانی به میزان قابل توجهی کاهش پیدا کرد. بهتر نبود دولت به منظور افزایش بهره‌وری، اقدام به تخصیص بهینه‌ منابع توسط سازوکارهایی غیر از قیمت‌های نسبی و استفاده منطقی و اقتصادی از منابع موجود (به طوری که منجر به حفظ ماشین‌آلات و قرار گرفتن بنگاه‌ها در ناحیه اقتصادی و افزایش رقابت در اقتصاد کشور شود) می‌کرد؟
7- سیاست تعدیل در چارچوب اجرای تدریجی ‌ـ‌جزئی‌ـ‌ بدون اتکا بر یک برنامه‌ اجرایی (در زمینه‌های مختلف پولی، مالی، ارزی و تأمین اجتماعی) منظم بود؛ به طوری که به نظر می‌رسد یکی از عمده‌ترین مشکلات اقتصادی کشور ظرف این سال‌ها عدم سازگاری یا وجود تعارض بین سیاست‌های پولی و ارزی بوده است؛ به طوری که از یک طرف هم قیمت ارز در حال افزایش بود و هم سیاست‌های پولی (به منظور تأمین نیاز دستگاه‌های اجرایی و واحدهای تولیدی و حل مشکل مالی بانک‌ها) به گونه‌ای اتخاذ می‌شد که در جهت افزایش هرچه بیشتر نقدینگی به عنوان مؤثرترین عامل افزایش قیمت ارز عمل کرده است (متوسط رشد نقدینگی طی سال‌های 68 تا 72، 2/15 درصد در سال بوده است). حال با وقوف به این نکات، بهتر نبود دولت با اتخاذ سیاست‌های مناسب و هم‌جهت پولی و مالی، هم از افزایش نرخ ارز جلوگیری می‌کرد و هم موجبات ثبات اقتصادی به عنوان یکی از ارکان سیاست تعدیل را فراهم می‌کرد؟
حصول موفقیت در برنامه‌ اصلاح اقتصادی در گرو آن است که دربرگیرنده 6 جزء فضای باثبات در سطح کلان، آزادسازی قیمت‌های داخلی، آزادسازی تجارت خارجی و تبدیل‌پذیری ارزهای خارجی، اصلاح ساختار بنگاه‌ها و خصوصی‌سازی، ایجاد شبکه‌های تأمین اجتماعی و ایجاد و توسعه‌ چارچوب قانونی و نهادهای لازم برای کارکرد صحیح اقتصاد متکی بر سیستم قیمت‌ها (اقتصاد بازار) باشد. از میان این مجموعه، اصلاح ساختار بنگاه‌ها و خصوصی‌سازی، ایجاد نظام تأمین اجتماعی و ایجاد بستر حقوقی و نهادهای لازم، مشکل‌ترین و زمان‌برترین بخش‌های یک برنامه‌ اصلاح ساختار را تشکیل می‌دهد.
8- از طرف دیگر سیاست‌های تعدیل اقتصادی تقریباً همه‌ ابزارهایی را که قبلاً در خدمت تحقق تأمین اجتماعی به کار گرفته می‌شد دگرگون کرد، بدون آنکه جایگزینی برای آن معرفی کند. بهتر نبود دولت با به‌کار‌گیری منابع ناشی از تبعات مثبت رفاهی سیاست تعدیل، مقدار حمایت ازدست‌رفته را از طریق افزایش حقوق و دستمزد در بخش اداری و تولیدی تحت پوشش دولت، افزایش بودجه دستگاه‌های مشمول تأمین اجتماعی و پرداخت یارانه به اقشار خاص، جبران می‌کرد؟
9- در برنامه‌ اول توسعه (68 تا 72)، تشویق بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری مورد تأکید قرار گرفت اما در عمل، عدم اعتماد به نقش و عملکرد بخش خصوصی و عملکرد حزبی و سلیقه‌ای سیاست‌گذاران اقتصادی باعث شد خصوصی‌سازی به انبوه‌سازی و خرید و فروش واحدهای مسکونی و تجارت خارجی از تولید کالا و خدمات توسط مؤسسات دولتی (که تحت نظر دایره محدودی از افراد نزدیک به دولت هدایت می‌شدند) تبدیل شود. بهتر نبود دولت با اجرای خصوصی‌سازی به عنوان مکمل سیاست‌های آزادسازی، به شکل صحیح باعث شکسته شدن انحصارات، افزایش رقابت و تفکیک فعالیت‌های نامتجانس می‌شد؟
10- از آنجا که پیش‌بینی‌های به‌عمل‌آمده و اعلام‌شده درباره نرخ ارز به دفعات در طول زمان به میزان قابل توجهی متفاوت از آنچه که در عمل تحقق پیدا کرد بیان شده بود، به نظر می‌رسد سیاست اعمال‌شده به لحاظ مقبولیت در مقطع زمانی اعمال‌شده دچار مشکل اساسی بود؛ به طوری که باعث اثر‌گذاری بر نرخ ارز و فاصله گرفتن آن از نرخ بنیادی شده بود. بهتر نبود در ابتدا سیاست‌گذاری روی نرخ ارز بر مبنای نرخ بنیادی (همگام با تغییرات متغیرهای بنیادی: رشد تولید و رشد نقدینگی و رشد بودجه‌ دولت) استوار باشد نه بر مبنای تغییر انتظارات مردمی؟
* کارشناس اقتصادی
منبع: برهان
 

سعید اشیری: در ادبیات دینی ما، موضوع تبلیغ، موضوعی مهم و پرتکرار است. از نگاه رهبر انقلاب، «پروردگار عالم دستور تبلیغ را به پیغمبر خودش عنایت می‌کند و در آیات کریمه‌ قرآن از قول پیغمبران، مکرر در مکرر مسأله‌ تبلیغ ذکر شده: اُبَلغُکُم رسَالت رَبّی وَ اَنصَحُ لَکُم».(۱) علاوه بر اهمیت و جایگاه تبلیغ، توجه به لایه‌ها و سطوح معناشناختی تبلیغ، یکی دیگر از محورهای بیانات اخیر رهبر انقلاب است. ناگفته پیداست وقتی درباره‌ تبلیغ در این فضای فکری سخن می‌گوییم، به‌طور مشخص، منظورمان «تبلیغ اسلامی» است. مهم‌ترین ویژگی‌های معنایی «تبلیغ» در این بیانات بدین شرح است:
یک- مبناگروی قرآنی در تعریف
توجه به تبار و خاستگاه قرآنی واژگان و اصطلاحات و مبنا قرار دادن معنای قرآنی اصطلاحات در نظریه‌پردازی، از ویژگی‌های روشی رهبر انقلاب است؛ همچنان است این روش در پی‌جویی از تعریف اصطلاحاتی مانند «جهاد اقتصادی»، «مقاومت»، «بصیرت و صبر انقلابی»، «آرمان‌گرایی» و «تقوا» و مانند آن: «تبلیغ، ریشه‌ قرآنی دارد؛ کاری نیست که ما آن را اختراع کرده باشیم یا از کسی در دنیا آن را یاد گرفته باشیم. خداوند متعال در سوره‌ مبارکه‌ احزاب می‌فرماید: اَلَّذینَ یُبَلغُونَ رسالات‌الله وَیَخشَونَهُ وَ لا یَخشَونَ اَحَدًا الَّا‌الله وَ کَفَى بالله حَسیبًا؛ و در سوره‌ مبارکه‌ مائده [می‌فرماید]: یا اَیُّهَا الرَّسُولُ بَلغ ما اُنزلَ الَیکَ من رَبک».
دو- ویژگی‌ها و بایسته‌های تبلیغ
گاه در توضیح و شرح معنای یک اصطلاح، می‌توانیم از ویژگی‌های توصیفی و مؤلفه‌های معنایی استفاده کنیم. از نظر رهبر انقلاب «صمیمیت»، «امانتداری»، «مسؤولیت»، «امیدبخشی»، «اعتمادآفرینی»، «صداقت» و «آینده‌گرایی» از مهم‌ترین ویژگی‌ها و بایسته‌های تبلیغ است: «شرط این تبلیغ این است که صادقانه باشد، صمیمانه باشد، امانتدارانه باشد، مسؤولانه باشد؛ این معنای تبلیغ است... امید و اعتماد در تبلیغ باید وجود داشته باشد. برای یک ملت بدترین حادثه این است که اعتمادبه‌نفسش را از دست بدهد، امیدش به آینده را از دست بدهد».
سه- معنای تقابلی و رویکرد سیاقی
توجه به تقابل‌های معنایی در بیان مفاهیم، روشی قرآنی، عقلانی و دیرینه است؛ گزاره‌ «تُعرَف الأشیاءُ بأضدادها» بر همین نکته دلالت دارد. همچنین مقوله‌ تبلیغ و معنای مقابل آن، در فضای ایستا و خلأ مطرح نمی‌شود، بلکه ناظر به شرایط و واقعیات جامعه و روندها و رخدادهای آن، معنای خاص‌تری می‌یابد؛ توجه به این رویکرد معناشناسانه را رویکرد سیاقی می‌دانیم. بر همین اساس، رهبر انقلاب، تبلیغ اسلامی را در تقابل با پروپاگاندای مطرح در فرهنگ و تمدن غربی طرح کرده‌اند: «[...] در حکومت‌های مادی- عمدتاً در غرب- هم تبلیغ هست؛ [به‌اصطلاح] پروپاگاندا؛ که این با آن، به‌طور مبنایی و اصولی متفاوت است. پروپاگاندا برای کنترل کردن افکار عمومی مردم است، در جهت دست یافتن به قدرت، به منفعت، به پول است. غربی‌ها انصافاً در این قضیه، ورودشان هم خوب است، خیلی بلدند. تبلیغات به معنای غربی- پروپاگاندای غربی- را خیلی خوب بلدند؛ پول درمی‌آورند، به قدرت می‌رسند. با چه [کاری]؟ با کنترل افکار عمومی مردم. [اما] تبلیغ اسلامی مسأله‌اش این نیست؛ تبلیغ اسلامی عبارت است از تفاهم با مردم؛ بحث کنترل نیست، بحث تفاهم است؛ ذهن‌ها را به سمت یک هدف عالی و والایی متوجه کردن و ذهن‌ها را به هم نزدیک کردن».
چهار- تبلیغ به‌مثابه گفتمان‌سازی
در این بیانات، معنای تبلیغ در سطح چهارم با مفهوم و معنای گفتمان‌سازی مرتبط می‌شود. از نظر رهبر انقلاب، «تبلیغ باید گفتمان‌ساز باشد».(2) سخن این است: رابطه‌ میان تبلیغ و گفتمان‌سازی چیست؟ هرچند پاسخ به این پرسش، مجال مفصلی را می‌طلبد، اما به‌طور خلاصه باید رابطه‌ اصلی میان این دو مفهوم را در همین بیانات اخیر، یافت: «تبلیغ اسلامی عبارت است از تفاهم با مردم؛ بحث کنترل نیست، بحث تفاهم است؛ ذهن‌ها را به سمت یک هدف عالی و والایی متوجه کردن و ذهن‌ها را به هم نزدیک کردن». گفتمان در جامعه، مثل هواست و بدون هوا، «امکان و شرایطی» برای تنفس نخواهد بود؛ گفتمان در جامعه، شرایط و زمینه‌هایی واقعی و توافق‌شده است که امکان باور و فهم مشترک و مقبول عمومی را به وجود می‌آورد. گفتمان، شعار، سیاست، تدبیر، برنامه و از این قبیل نیست. همه‌ این موارد در گفتمان انسجام و معنای گفتمانی می‌یابند. گفتمان، شرایط و وضعیتی است در سطحی از جامعه که مضامین، شعارها، انتخاب‌ها و برنامه‌ها متناسب با آن معنا وجاهت می‌یابند و این معنایابی بر اساس تفاهم و توافقی است که- به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه- در جامعه رخ می‌دهد؛ بنابراین اگر امکان و شرایط فهم مشترک در جامعه وجود نداشته باشد، هر اقدام و گفت‌وگو و ارتباطی در سطح جامعه بی‌معنا و غیرممکن خواهد بود؛ از این رو گفتمان را باید شرایط مفاهمه در جامعه بدانیم. باور عمومى، تجلی‌گاه گفتمان جامعه‌ است؛ گفتمان یعنى آن‌ وضعیتی که یک سخن (یک آرمان، یک معرفت و...) مورد تفاهم، قبول و پذیرش عموم مردم تلقى بشود و مردم به آن توجه کنند؛ بر این اساس، می‌توانیم بگوییم گفتمان‌ جامعه، مفهوم و معرفتی است که در برهه‌اى از زمان در یک جامعه همه‌گیر می‌شود؛ از همین‌جا گفتمان- علاوه بر انسجام درونی- با 2 بعد «زمان» و «مکان» نیز ارتباط پیدا می‌کند.
پنج- آثار و ثمرات تبلیغ
گاه می‌توانیم شرح و توضیح درباره‌ اصطلاحات را با توجه به جنبه‌های «تبیینی» آنها بیان کنیم؛ بدین نحو که بگوییم این مفهوم، خود عامل تغییر در چه مفاهیم دیگری است، آثار و پیامدهای آن چگونه است یا اینکه از چه مفاهیمی، متأثر و تأثیرپذیر است و مانند آن. این رویکرد را می‌توانیم معناشناسی تبیینی نام بگذاریم. در این بیانات نیز رهبر انقلاب، مفهوم تبلیغ را با توجه به آثار آن بیان می‌کنند: «تبلیغ اسلامی عبارت است از تفاهم با مردم؛ بحث کنترل نیست، بحث تفاهم است؛ ذهن‌ها را به سمت یک هدف عالی و والایی متوجه کردن و ذهن‌ها را به هم نزدیک کردن. اثر این تفاهم چیست؟ اثر تفاهم این است که مردم در جهت کارهای اساسی و خیر، خودشان مسؤولانه وارد می‌شوند».  همچنین در فراز دیگری می‌فرمایند: «قهراً افکار عمومی وقتی‌که در یک مسأله‌ای فعال شد و صاحب‌نظر شد، به طور طبیعی جسم‌ها را به حرکت در‌می‌آورد، ذهن‌ها را به حرکت درمی‌آورد، ابتکارها را وارد میدان می‌کند. به طور طبیعی در تبلیغ اسلامی، فرصت‌ها و تهدیدها برای مردم بیان می‌شود؛ دشمن‌ها و دوست‌ها برای مردم معین می‌شوند، شناسانده می‌شوند؛ اعتماد به نفس به مردم داده می‌شود؛ اینها در تبلیغ وجود دارد».
شش- تبلیغ به‌مثابه جنگ
سطح دیگری از معنای تبلیغ در این بیانات، با روش «استعاره‌های مفهومی» قابل پی‌جویی است. تبلیغ، علاوه بر معانی، پایه و مبنای قرآنی و همچنین با توجه به ویژگی‌ها، تقابل‌ها، مترادف‌ها و آثار، از جهت استعاری نیز قابل توجه است. البته نکته‌ جالب توجه در اینجا نیز روش قرآن‌بنیاد رهبر حکیم انقلاب در بیان معانی استعاری تبلیغ است. استعاره‌ «تبلیغ به‌مثابه جنگ» یعنی «مواجهه‌ با دشمن؛ تبلیغ درست، یعنی سینه‌به‌سینه شدن با دشمن حقیقت، با ظلم و با ظلمات؛ این، معنای تبلیغ است؛ این، حقیقت تبلیغ است». «از این آیه‌ای که عرض کردیم- اَلَّذینَ یُبَلغونَ رسالات‌الله وَیَخشَونَه‌ُ وَ لا یَخشَونَ اَحَدًا الَّا الله- معلوم می‌شود این تبلیغ، دشمن دارد؛ [وقتی] می‌فرماید تبلیغ می‌کنند رسالات الهی را، از خدا می‌ترسند، از غیرخدا نمی‌ترسند، پیدا است که غیرخدا در مقابل این مبلغان الهی، مبلغان رسالات‌الله، صف‌آرایی دارند؛ بحث بر سر دعوا است. یا در آن آیه‌ شریفه‌ «بَلغ ما اُنزلَ الَیکَ من رَّبکَ وَ ان لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ رسالَتَهُ وَ‌الله یَعصمُکَ منَ النّاس» که [می‌فرماید] خدا تو را حفظ می‌کند، نگران نباش، دغدغه نداشته باش از دشمن، پیدا است که در مقابل تبلیغ پیغمبر، صف دشمنان است، جبهه‌ دشمنان است. برادران عزیز، خواهران عزیز! معنای این چیست؟ معنایش این است که شما آن وقتی که تبلیغ می‌کنید، تبلیغ اساسی می‌کنید، تبلیغ اسلامی می‌کنید، در مقابل این تبلیغ شما یک جبهه‌ دشمنی صف‌آرایی می‌کند؛ این را باید بدانید. تبلیغ میدان جنگ است».
هفت- مصادیق تبلیغ
در هفتمین سطح از معنای تبلیغ، آن را در سطح مصداقی پی می‌گیریم. در این بیانات نقل خاطره‌ای گران‌بار از پیامبر اعظم صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌ در غزوه‌ خندق مصداقی از «تبلیغ موفق» محسوب می‌شود: «شما تبلیغات پیغمبران را با آن شرایط سختی که داشتند نگاه کنید؛ در سخت‌ترین شرایط در جنگ خندق که داشتند خندق می‌کندند... یکجا مسلمان‌ها رسیدند به یک سنگ سختی که هرچه کردند نتوانستند این سنگ را جابه‌جا کنند؛ به پیغمبر عرض کردند یا رسول‌الله اینجا یک سنگ خیلی سختی هست و نمی‌توانیم آن را حرکت بدهیم؛ حضرت خودشان تشریف آوردند آنجا، کلنگ را گرفتند، یک ضربه‌ محکمی با کلنگ زدند و برق جست از این ضربه‌ مهم؛ پیغمبر فرمود که من در این برق، کاخ کسری را دیدم که شما خواهید گرفت. شما ببینید! پیغمبر اکرم در چه شرایطی، در سخت‌ترین شرایط، می‌فرماید که من کاخ کسری را می‌بینم که شما می‌گیرید؛ من امپراتور روم را- در یک ضربه‌ دیگر- می‌بینم که شما [شکست می‌دهید]؛ [یعنی] امید، اعتمادبه‌نفس».
----------------------------------
پی‌نوشت
۱- بیانات در دیدار اعضای شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی/ 06/10/96
۲- دیدار جمعی از طلاب و روحانیون/ 22/9/88
 منبع: Khamenei.ir

در یادداشت پیشین پیرامون اعتقاد و عمل صالح سخن گفتیم و به فراخور موقعیت مطالبی را عرضه داشتیم اما در این بخش سر آن داریم تا پس از بیان ضرورت اعتقاد برای انجام اعمال شایسته به این موضوع بپردازیم که باید به چه چیز یا چیزهایی اعتقاد داشت و در واقع اسلام ما را به اعتقاد داشتن به چه چیزهایی دعوت می‌کند. آنچه دعوت نخستین تمام انبیای الهی است چیزی جز ایمان به خدای واحد نیست، همانگونه که قرآن کریم می‌فرماید: «هیچ پیامبری را قبل از تو برنینگیختیم مگر اینکه به او دستور دادیم به مردم ابلاغ کند که خدایی جز من نیست پس مرا عبادت کنید»(1) و جز این هم نمی‌تواند باشد، زیرا خداوند موجودی است که در او کمال و نقصان یا هیچ تغییر دیگر که می‌توان آن را تصور کرد راه ندارد. پس نمی‌توان از او قوانین و فرامین متناقض و ناهمگون را انتظار داشت. قرآن کریم  می‌فرماید: «و هرگز براى سنت خدا، تبدیلى نمى‏یابى و هرگز براى سنت خدا، دگرگونى‏اى نخواهى یافت‏».(2) از همین رو است که مولای علی(ع) اجابت دعوت انبیا را موجب شفاعت ایشان از مردم می‌دانند و می‌فرمایند: «دعوت‏ پیامبران‏ خدا را اجابت کنید و در برابر آنها سر تسلیم فرود آورید و فرمان‌شان را ببرید، تا مشمول شفاعت آنان شوید».(3) اگر میان دعوت پیامبران و هدف ایشان تفاوتی بود، ایشان نمی‌توانستند شفیع برای مردم نزد خداوند باشند، زیرا اگر چندین دعوت متفاوت وجود داشته باشد نمی‌توان تمام آنها را درست پنداشت وقتی آنها در شأنی مانند شفاعت مشترک هستند پس در غایت و راه نیز یکسانند و از منشائی واحد دستور دریافت می‌کنند. از همین رو است که اهل فن «ادیان» را غلط مصطلح دانسته و «دین» را درست می‌دانند و قرآن کریم نیز بر این پندار صحه می‌گذارد، زیرا دین را حقیقتی الهی می‌داند و علت اختلاف میان پیروان پیامبران(ع) را نیز در همین جا بیان می‌فرماید: «در حقیقت دین نزد خدا همان اسلام است و کسانى که کتاب [آسمانى] به آنان داده شده با یکدیگر به اختلاف نپرداختند مگر پس از آنکه علم براى آنان [حاصل] آمد، آن هم به سابقه حسدى که میان آنان وجود داشت و هر کس به آیات خدا کفر ورزد پس [بداند] که خدا زودشمار است».(4) پس پیامبران مبلغ یک پیام، دعوت‌کننده به یک راه و بیم‌دهنده و بشارت‌دهنده یک مسیر هستند. از همین رو وقتی یکی از ایشان از دنیا می‌رفت دیگری قیام می‌کرد: «هرگاه ایام یکی از آنها سپری می‌شد، دیگری برای اقامه دین خدا بپا می‌خاست».(5) از اینها که فراتر رویم حتی ایشان در خلقت اولیه نیز از یک درخت هستند، همانگونه که امیرالمومنین(ع) درباره خلقت پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «او را از درختی که سایر انبیایش را از آن آفرید، جدا کرد (آفرید)».(6) البته نباید از این نکته نیز غفلت کرد که آنچه بیان شد همانگونه که گذشت درباره دین با تعریف الهی آن است اگرنه اگر بخواهیم به صورت عمومی به دین نگاه کنیم و آن را مجموعه‌ای از عقاید و اخلاق و حقوق و... و فقه الهی و غیرالهی بدانیم، می‌توان مکاتب بشری را نیز دین نامید، همانگونه که فرعون روش مردم مصر را دین ایشان می‌خواند: «و فرعون گفت بگذارید موسى را بکشم تا پروردگارش را بخواند. من مى‏‌ترسم آیین شما را تغییر دهد یا در این سرزمین فساد کند».(7) پس با تعریف الهی از دین، دین هر آن چیزی است که خداوند آن را به صورت وحی بر بندگان شایسته خود ارسال کرده است و مردم را به پیروی از آن امر فرموده است لذا انبیا به افق واحدی نگاه می‌کنند و مردم را به راهی واحد فرا می‌خوانند اما شاید عده‌ای در این موضوع مناقشه کنند که از کجا دانسته می‌شود این سخنان که توسط انبیا گفته شده است و البته یکسان نیز به نظر می‌آید، وحی الهی است و نه تجربیات شخصی ایشان از سیر و سلوک‌های عارفانه؟! یعنی این سوال ایجاد می‌شود که آیا پیامبران واقعا پیامی آورده‌اند یا به فهمی واحد از یک موضوع دست پیدا کرده‌اند؟ اجمالا باید گفت میان تجربه دینی و وحی تفاوت‌هایی وجود دارد و می‌توان اثبات کرد آنچه پیامبران فرموده‌اند نه تجربه دینی، بلکه وحی الهی است. ان‌شاء‌الله در نوشتارهای بعدی به این تفاوت‌ها خواهیم پرداخت.
پی‌نوشت:
1- انبیا، آیه 25
 2- فاطر، آیه 43
 3- غررالحکم، 2509
 4- آل‌عمران، آیه 19
 5- نهج‌البلاغه، خطبه 94
6- همان
 7- غافر، آیه 26