همان زمان (۱۲ مه) بود که بلومبرگ، پر‌مخاطب‌ترین شبکه خبری اقتصادی جهان و آمریکا، روبل را که ارزش برابری‌اش در مقابل هر دلار به 63 واحد رسیده بود، صاحب بهترین عملکرد در میان ارزهای ملی در ماه‌های نخست سال 2022 معرفی کرد. روبل اما در آنجا متوقف نشد و هر چقدر تحریم‌های ضد روسی سنگین‌تر شد، ارزش ارز روسی بیشتر شد تا جایی که این هفته ارزش برابری‌اش در مقابل دلار رکورد 7 ساله را هم پشت سر گذاشت و به نزدیک 52 واحد رسید، در حالی که پیش‌بینی می‌شود با همین روند تا اواخر ماه ژوئن (آخر هفته) این نرخ به 50 واحد (هر دلار 50 روبل) برسد. با این حال نباید فراموش کرد این یک مرز تاریخی برای روبل است، چرا که سقوط تدریجی روبل از پاییز سال 2013 آغاز شده بود (هر دلار 31.5 روبل) زمانی که بهای جهانی نفت و گاز یعنی مهم‌ترین صادرات روسیه بشدت افت کرد. این بر خلاف روایت رسانه‌های شرکتی غربی است که آغاز سقوط روبل را از دومین ماه سال 2014(فوریه) برمی‌شمارند (هر دلار معادل 35 روبل)؛ یعنی متعاقب نخستین موج تحریم‌های آتلانتیکی علیه روسیه به خاطر انضمام کریمه توسط پوتین. اتفاقا پوتین که دوباره به عنوان رئیس‌جمهور به کرملین بازگشته بود، موفق شد با سیاست‌های انقباضی در این جنگ اقتصادی به مدت تقریبا 6 ماه جلوی کاهش ارزش روبل را بگیرد اما تقابل هژمونیک شرق و غرب خواه ناخواه آغاز شده بود و اقتصاد خاص و تلفیقی دولتی- لیبرالی روسی دیگر جوابگوی جنگ اقتصادی به راه افتاده توسط آمریکا نبود. واشنگتن اگر انضمام کریمه را می‌پذیرفت هم هرگز نمی‌توانست ورود روسیه به کارزار شام علیه جنگ تروریستی نیابتی غرب و تشکیل یک ائتلاف راهبردی جدید با ایران و چین را بپذیرد؛ جنگی سرنوشت‌ساز که پیروزی اتحاد شرقی در آن سوگیری تحولات هژمونیک در کره خاکی را علیه غرب تغییر می‌داد. 

البته امروز با نگاهی به عقب متوجه افول هژمونی غربی طی 8 سال گذشته می‌شویم اما آن روزها به خطر انداختن اقتصاد برای به دست آوردن مجدد جایگاهی در خور در نظام بین‌المللی یک ریسک بزرگ بود. این پرسش که چرا رهبران روسیه جدید آن زمان به ماه عسل شیرین خود در دامان نظام لیبرال غربی خاتمه دادند و شمشیر ولادیمیر را بار دیگر از پستو در آوردند، به شکلی بسیار جدی‌تر، اسفند‌ پارسال نیز هنگام لشکرکشی روسیه به اوکراین به ذهن ما خطور کرد. نسل سرخورده دوره فروپاشی، هیچ‌گاه تحقیر روسیه توسط غرب در این ۳ دهه را فراموش نمی‌کنند و حتی ثبات تقریبا یک دهه‌ای اقتصادشان روی کانال دلار 30 روبلی مانع از این نمی‌شد به دوران جوانی‌شان نیندیشند که شوروی اقتداری واقعی در مقابل آمریکا داشت و اروپا اصلا در مقابل‌شان به حساب نمی‌آمد؛ دورانی که حتی در بدترین روزهایش از جمله لحظه اعلام برچیده شدن اتحاد جماهیر شوروی، هر روبل معادل یک و نیم دلار ارزش داشت و نسلی که مزه داشتن آن روبل قوی در جیب خود را چشیده بودند، به روبلی که تنها 3 سنت بیارزد هم راضی نمی‌شدند. حال آیا آنچه امروز به انتقام روبل از دلار انجامیده را می‌توان نمادی از ایده‌آل‌های پوتین و همراهانش در کرملین دانست؟ آنها به فکر انتقامی بزرگ از غرب هستند؟

 

* ضدحمله به  نظام مالی بین‌المللی

ضد حمله روبل به دلار در شرایطی اتفاق افتاده که از سومین ماه سال ۲۰۲۲ (مارس) غرب به رهبری آمریکا در یک تحریم همه‌جانبه به بهانه جنگ اوکراین، نه تنها صادرات روسیه را که عمدتا نفت و گاز و محصولات پتروشیمی است به ارزش بیش از 100 میلیارد دلار تحریم کرده، بلکه با حذف این کشور از شبکه بین‌المللی تراکنش‌های بین بانکی، تا جای ممکن جلوی رسیدن دلار و یورو به دست روس‌ها را گرفته است. علاوه بر این اغلب منابع ارزی روسیه در خارج که غربی‌ها به آن دسترسی داشته‌اند بلوکه یا مصادره شده است. مسکو حتی از سازمان تجارت جهانی هم بیرون آمده است. 

از نگاه کارشناسان اقتصاد کلاسیک، هر یک از این عوامل می‌تواند باعث انزوای یک کشور از اقتصاد جهانی شود و سقوط پول ملی و اقتصاد آن را در پی داشته باشد اما نه تنها چنین اتفاقی نیفتاده، بلکه عکس آن رخ داده است. به عبارت دیگر تحریمی‌ترین کشور تاریخ در فاصله‌ای کوتاه ارتباط خود با جهان غیرغربی را قوت بخشیده، ارزش صادراتش بیشتر از قبل شده، پول ملی‌اش ۴۰ درصد قوی‌‌تر شده و بدین ترتیب جلوی تورم و رکود در اقتصاد داخلی را گرفته است. شگفت‌انگیزتر اینکه روسیه با اهرم قرار دادن مزیت‌های ژیوپلیتیک و اقتصادی خاص خود، به غرب ضد‌حمله اقتصادی هم ‌زده است، بدین ترتیب که با دریغ کردن از صادرات همان ذخایر انرژی و غلات که غرب تحریم‌شان کرده، در عوض در حال صادر کردن رکود تورمی به بازارهای جهانی است که بویژه آمریکا و اروپا را تحت تاثیر قرار می‌دهد. 

یکی از بزرگ‌ترین نظریه‌پردازان آمریکایی در زمینه اقتصاد کلان بین‌المللی به شکست نظام مالی غربی در برابر روسیه تا اینجای کار اعتراف می‌کند. پروفسور «جفری فرانکل» استاد دانشگاه هاروارد می‌گوید: «این یک وضعیت غیرعادی است. به طور معمول، کشوری که با تحریم‌های بین‌المللی و درگیری نظامی بزرگ مواجه می‌شود، شاهد فرار سرمایه‌گذاران و خروج مداوم سرمایه است که باعث کاهش ارزش پول آن می‌شود اما اقدامات غیرعادی تهاجمی روسیه برای جلوگیری از خروج پول از کشور، در ترکیب با افزایش چشمگیر قیمت سوخت‌های فسیلی، برای ایجاد تقاضا برای روبل و افزایش ارزش آن کار می‌کند».

هر چه هست، 4 ماه پس از آغاز جنگ اوکراین و به تبع آن آغاز ساز‌و‌کار تحریم‌های دیوانه‌وار ضد روسی، مشاهده تقلای برخی کشورهای اروپایی یا متحدان لاتین، عربی، آفریقایی و آسیایی آنها برای از سر‌گیری روابط عادی تجاری با مسکو، باعث شده اقتصاددان‌های واقع‌گرا - و نه پیروان مکتب شیکاگو که جنون اختلاط اقتصاد با سیاست و ایدئولوژی‌های برتری‌طلب را دارند- به صرافت بیفتند که خرس سیبری بسیار بزرگ‌تر از آن بوده که توسط لویاتان یا هیولای نماد حاکمیت غربی بلعیده شود و حتی اگر چنین شود هم، طبق یک افسانه مشترک اوراسیایی، قهرمان بلعیده شده از درون، شکم هیولا را دریده و فاتحانه بیرون می‌آید. 

 

* دلارزدایی با روبل قوی و دوستان

غربی‌ها هنوز تلاش می‌کنند بازگشت واحد پول روسیه را کم‌‌‌اهمیت جلوه دهند اما حقیقت این است که این بخشی از تلاش آنها برای کمرنگ جلوه دادن ترک روی دیوار نظام جهانی تحت سلطه‌شان است. رسانه‌های غربی حتی زمانی که خبر از تبدیل روبل به با ارزش‌ترین ارز ملی سال می‌دهند و اینکه چطور در مدت کوتاهی از رئال برزیل و پزوی مکزیک – ۲ اقتصاد بزرگ آمریکای لاتین که بالاترین سطح روابط تجاری و مالی را با آمریکا دارند - سبقت گرفت، باز هم از آن تحت عنوان «عملیات نجات روبل» یاد می‌کنند. 

بلومبرگ در گزارش خود سعی می‌کند روبل را یک استثنا جلوه دهد و اقدامات ویژه دولت‌های ترکیه و آرژانتین در همین بازه زمانی را مثال می‌زند که نه تنها به نجات لیره و پزو نینجامید، بلکه ارزش آنها در ماه‌های اخیر بیش از پیش در مقابل دلار کاهش یافت. 

از نگاه کارشناسان این شبکه آمریکایی، موفقیت عملیات ویژه مسکو برای نجات روبل بر مبنای اعمال کنترل موقت سرمایه بوده است؛ اینکه وزارت دارایی روسیه صادرکنندگان را ملزم به فروش 80 درصد از درآمد ارزی خود کرده است. همچنین معرفی مکانیزم مبتنی بر روبل برای پرداخت‌های صادرات گاز نیز به تثبیت روبل، افزایش عرضه ارز در بازار و افزایش تقاضای روبل کمک کرده است. 

با این حال، برخی استراتژیست‌های آمریکایی هنوز هم نمی‌خواهند باور کنند نظام مالی برساخته‌شان ترک‌های عمیقی برداشته است. آنها صعود روبل را مصنوعی دانسته‌اند. مثلا به یکی از حربه‌های جالب بانک مرکزی روسیه اشاره می‌کنند. در مسکو و دیگر شهرهای این کشور بسیاری از صرافی‌ها، معامله ارزهای خارجی با روبل را متوقف کرده‌اند به این دلیل که ارزش آن در مانیتورها قیمتی نیست که می‌توان با آن در دنیای واقعی معامله کرد». 

شکی نیست همین اقدام باعث حفظ غرور ملی روس‌ها در دوران پساتحریم شده است. ضمن اینکه آنها با ابتکار معاملات بین ارزی دولت‌شان با کشورهای دوست از جمله اقتصادهای عظیمی مثل چین و هند، دیگر نیاز چندانی به دلار و یورو ندارند. 

به حرف میشوستین، نخست‌وزیر روسیه درباره دلارزدایی بازگردیم. او در کنفرانس ویدئویی شورای کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (CIS) یا همان جمهوری‌های به جا مانده از اتحاد جماهیر شوروی گفت آمریکا، اتحادیه اروپایی و سایر کشورهای غربی از ارزهای خود به عنوان ابزار فشار سیاسی و باج‌خواهی اقتصادی استفاده می‌کنند. 

به گفته میشوستین، روسیه در مواجهه با تحریم‌ها باید تعامل با شرکای خود را تقویت و از مکانیسم‌های چندجانبه استفاده فعال‌تر کند، بویژه توافقاتی برای تسهیل تجارت آزاد، حمل‌و‌نقل و لجستیک و همچنین تبادل ارزهای ملی در تسویه‌حساب‌های متقابل بین کشورهای اوراسیایی. رئیس کابینه روسیه تاکید می‌کند تمرکز این دولت بر دلارزدایی، به معنای حذف استفاده از ارز آمریکایی در تسویه‌حساب‌ها باقی خواهد ماند. 

بلومبرگ اواخر ماه میلادی گذشته با شگفتی خبر داد مبادله تجاری میان‌ارزی بین روسیه و چین طی ۳ ماه آغاز تحریم‌ها علیه مسکو 1067 درصد رشد داشته است. تبادل روبلی یوآنی در این مدت معادل 4 میلیارد دلار آمریکا بوده است. این در حالی است که افزایش معامله یوآنی بین مسکو و پکن 12 برابر دوران قبل از جنگ اوکراین بوده است. معاملات پایاپای ارزی روبل با روپیه هند، رئال برزیل و ارزهای عربی نیز در این مدت رشد قابل توجهی نشان می‌دهد. 

با همه اینها مسکو بر آن است در این جنگ جهانی اقتصادی با غربی‌ها مقابله به مثل کند و از روبل قوی به عنوان یک ابزار برای اعمال فشار سیاسی و باج‌خواهی متقابل اقتصادی استفاده کند. 

به همین دلیل محور سیاست دلارزدایی مسکو، روبل قدرتمند باقی می‌ماند. روسیه در زمینه کمیت و کیفیت انرژی (نفت و گاز) دست برتر را در اوراسیا دارد و چه اروپایی‌ها و چه اقتصادهای خیزان شرق و جنوب آسیا، وارد‌کننده بخش معتنابهی از این ذخایر باقی خواهند ماند. غلات، دانه‌های روغنی، محصولات پتروشیمی مثل کودهای کشاورزی، کانی‌های ارزشمند مثل طلا و پلاتین و الماس و البته تسلیحات و لجستیک از دیگر مزیت‌های اقتصادی روسیه هستند که غرب نمی‌تواند آنها را به چالش بکشد. روس‌ها از این مزیت‌ها پشتوانه‌ای برای روبل قدرتمند ساخته‌اند. مثلا آن دسته از کشورهای اروپایی که در ماه‌های پس از آغاز جنگ اوکراین نپذیرفتند مبلغ گاز صادراتی روسیه را به روبل بپردازند، با قطع گاز و بحران انرژی و طبیعتا بحران اقتصادی مواجه شده‌اند و دیر یا زود مجبورند روبل بپردازند. با این روند ارزش معاملاتی روبل در بازارهای جهانی نسبت به قبل از جنگ ارزشی مضاعف پیدا خواهد کرد که این شکست دیگری برای آمریکا، بریتانیا و اتحادیه اروپایی خواهد بود. در نتیجه این شکست، مسکو یک گام جلوتر آمده است. تا یک ماه پیش موضع دولت روسیه درباره تسویه بدهی‌های خارجی‌اش بر اساس سپرده‌هایش در اوراق قرضه، این بود که با وجود تحریم‌های ارزی تلاش می‌کند این تعهدهای مالی را عمدتا به دلار و یورو پرداخت کند. حالا با اوج گرفتن روزافزون ارزش روبل معادلات فرق کرده است. مسکو همان طرف‌های اروپایی را که مجبورند پول گاز و نفت وارداتی از روسیه را به روبل بدهند، رفته‌رفته مجبور می‌کند بدهی‌های متقابل روسی را به روبل دریافت کنند. 

پنجشنبه گذشته وزارت دارایی روسیه اعلام کرد با ارسال 12.51 میلیارد روبل معادل 234.5 میلیون دلار، کوپن پرداختی به سپرده‌گذاری ملی تسویه حساب (NSD) در موضوع اوراق قرضه یورویی دلاری را به طور کامل تسویه کرده است. این نخستین پرداختی بود که تحت مکانیسم جدید انجام می‌شود که تراکنش‌های بین‌المللی را به روبل امکان‌پذیر می‌کند. 

به گفته این وزارتخانه، پرداخت‌ها مربوط به اوراق قرضه یورو در سررسید سال‌های 2027 و 2047 بوده است.

ماه خرداد، بانک مرکزی روسیه نرخ کلیدی بهره خود را از 20 درصد در شرایط اضطراری تحریمی به سطح قبل از بحران اقتصادی یعنی 9.5 درصد کاهش داد و اعلام کرد که ریسک‌های تورمی برای کشور نیز کاهش می‌یابد. 

روبل قوی دست‌کم در کوتاه‌مدت، تورم داخلی ناشی از شرایط تحریم و همچنین افزایش نرخ جهانی کالاهای اساسی را کنترل می‌کند اما در درازمدت مشکلات خاص خود را به همراه خواهد آورد. 

به گفته دنیس دوماشچنکو، تحلیلگر اقتصادی روزنامه آربی‌سی، ترکیب یک روبل قوی و قیمت‌های بالای نفت، به طور موقت تورم را رام می‌کند، با این حال می‌تواند قیمت‌های مصرف‌کنندگان داخلی را در آینده تسریع بخشد. او هشدار می‌دهد که تسلط بر درآمدهای بخش انرژی همراه با پول ملی ثابت، ممکن است به اصطلاح بیماری هلندی را تداعی کند. به همین دلیل مقامات مسکو به این فکر هستند که نسبتی میان افزایش ارزش روبل و تنوع و توسعه اقتصادی ایجاد کنند تا تورم داخلی را کنترل کنند. 

 

* پشتوانه طلایی

رسانه‌های غربی در ابتدا تلاش می‌کردند روی سود ویژه روس‌ها از افزایش قیمت نفت و گاز در نتیجه جنگ اوکراین به عنوان عامل اصلی رشد روبل مانور دهند. مثلا یک سازمان تحقیقاتی فنلاندی گزارش کرد که در 100 روز اول جنگ اوکراین، روسیه 98 میلیارد دلار درآمد حاصل از صادرات سوخت فسیلی به دست آورد که حدود 60 میلیارد آن فقط از اتحادیه اروپایی به دست آمده است. 

در حقیقت یکی از مهم‌ترین دلایل قوت روبل، پشتوانه طلایی متفاوت آن در مقایسه با دلار، یورو و پوند بود. 

همان‌طور که قبلا اشاره شد، کرملین با آغاز موج اول تحریم‌های غرب در سال 2014، متوجه خطرات جنگ اقتصادی شده و رفته‌رفته خود را برای آن آماده کرده بود. در این راستا پوتین نیم‌‌نگاهی هم به شکست سلطه اقتصادی آمریکا با ابزار دلار داشت. طبیعتا روس‌ها به سراغ طلا، خودبایسته‌ترین ارز تاریخ بشر رفتند. 

روسیه از سال ۲۰۱۵ ذخایر ارزی خود را با تمرکز بر طلا به‌شدت رشد داد و وابستگی به دلار را کاهش داد. تا سال ۲۰۱۷ این کشور بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار اوراق قرضه از خزانه‌داری آمریکا خریداری کرده بود اما ظرف ۳ ‌سال ۹۶ درصد آن را واگذار و تبدیل به ذخایر طلا کرد. این در حالی است که نسبت بدهی به تولید ناخالص روسیه ۱۸ و آمریکا ۱۳۳ درصد است، یعنی آمریکا نمی‌تواند بدهی‌اش را تسویه کند، بنابراین استحکام روسیه در مقابل تحریم‌ها بالا و وابستگی روسیه به اوراق قرضه بسیار کم است. 

واقعیت این است که با وصل کردن لنگر روبل به طلا، روس‌ها از پیش از همه‌گیری کرونا منتظر یک رکود جهانی دیگر بودند تا با تلاطم ارزش دلار، جایگاه روبل را استحکام بخشند که جنگ اوکراین همان فرصت طلایی بود. 

 

* التماس بانک‌های آمریکایی برای روبل!

توصیه‌های مقامات واشنگتن، اتحادیه اروپایی و حتی ناتو به دولت اوکراین که باید برای دستیابی به صلح، زمین بدهد - یا به عبارت دیگر تا هر جایی که روس‌ها از خاک‌شان گرفته‌اند را به آنها واگذار کرده و تسلیم شوند- همان اعتراف به شکست محترمانه غربی‌ها در مقابل زور است. کار اما به همین جا ختم نمی‌شود، برخلاف آنچه انتظار می‌رفت، این آمریکایی‌ها یعنی خود رهبران تحریم‌های ضدروسی هستند که بیش از سایر متحدان‌شان برای تعامل تجاری مجدد با قطب شرقی به تکاپو افتاده‌اند. 

به گزارش بلومبرگ به نقل از منابع آگاه در دولت بایدن، هفته گذشته گروهی متشکل از 13 بانک و مدیران دارایی از دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا (OFAC) درخواست کردند تا به طور موقت اجازه دادوستد سوآپ‌های نکول و برات اعتباری (CDS) برای اوراق قرضه دولتی روسیه را بدهد. این معاملات موقتا به روبل روسیه خواهند بود. 

این امر به سرمایه‌گذارانی که روی سفته‌های اعتباری صادره از مسکو شرط می‌بندند، اجازه می‌دهد بدهی خود را پرداخت کنند. پس از اینکه کمیته تعیین مشتقات اعتباری (CDDC) اعلام کرد روسیه به خاطر تحریم‌های ارزی واشنگتن فرصت پرداخت سود تنها 1.9 میلیون دلار را برای یک مورد اوراق قرضه دولتی از دست داده، پرداخت احتمالی 1.5 میلیارد دلار ریسک‌پذیر شد. 

در نتیجه چهارشنبه هفته پیش ولادیمیر پوتین، فرمانی را امضا کرد که یک روش موقت را برای پرداخت بدهی‌های عمومی روسیه با ارز خارجی ایجاد می‌کند. طبق این طرح، تعهدات به روبل پرداخت می‌شود. 

با این حال وزارت خزانه‌داری آمریکا همچنان با کمیته تعیین مشتقات اعتباری درگیر است. تصمیم نهایی درباره درخواست بانک‌های آمریکایی برای کار کردن با روسیه ممکن است پس از پایان اجلاس سران گروه هفت گرفته شود، که این هفته با حضور بایدن در آلمان برگزار می‌شود.

***

تضعیف مصنوعی روبل، کار غربی‌ها بود