الف- مزیت‌های ترانزیتی بنادر تجاری جنوب ایران

بندر شهید رجایی: بندر شهید رجایی با واقع شدن در شمال جزیره قشم و تنگه هرمز، در مرکز کریدور ترانزیتی جنوب به شمال، یکی از مهم‌ترین کریدورهای ترانزیتی بین‌المللی قرار دارد و مطمئن‌ترین، مناسب‌ترین و کوتاه‌ترین پل ارتباطی با آسیای میانه است. این بندر با توجه به ارتباطش با 80 بندر معروف جهان، حدود نیمی از تجارت ایران را بر عهده دارد. 

دسترسی به آب‌های آزاد جهان از طریق خلیج‌فارس، اتصال به شبکه بین‌المللی راه‌آهن و جاده ابریشم، نزدیکی به مناطق آزاد کیش و قشم و بنادر حوزه خلیج‌فارس، برخورداری از اراضی پشتیبانی جهت واگذاری به سرمایه‌گذاران، وجود 50 کیلومتر خط ریل متصل به شبکه بین‌المللی راه‌آهن، کنترل ترافیکی دریایی و هدایت کشتی‌ها با برج مراقبت و تجهیزات پیشرفته در توسعه ترانزیت دریایی کشور، از طریق بندر شهید رجایی میسر است.

ظرفیت تخلیه و بارگیری تا 50 میلیون تن انواع کالای وارداتی، صادراتی و ترانزیتی، امکان ورود تجهیزات و ماشین‌آلات برای بهره‌برداری خارج از تشریفات گمرکی، وجود ترمینال‌های اختصاصی، کانتینری، عمومی، فرآورده‌های نفتی و مواد معدنی، عقد قرارداد خواهرخواندگی با شش بندر دنیا و وجود شبکه‌های بانکی، اعتباری، بیمه‌ای، گمرک و سایر موسسات خدماتی مرتبط، از دیگر مزایای ترانزیتی بندر شهید رجایی است.

بندر امام خمینی: بندر امام خمینی در ماهشهر، بستر مطمئن برای تردد کشتی‌های تجاری و نفتکش از مسیر خلیج‌فارس، تنگه هرمز، دریای عمان و اقیانوس هند به سایر نقاط دنیاست. این بندر به 70درصد مراکز مهم صنعتی و جمعیتی کشور نزدیک است و از تسهیلات همجواری با منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی بندر امام نیز برخوردار است. 

قرار گرفتن در مسیر کریدورهای بین‌المللی شمال - جنوب و شرق - غرب، واقع شدن در کوتاه‌ترین و مطمئن‌ترین مسیر زمینی حمل کالا از عراق، ترکیه، قفقاز و آسیای میانه به کشورهای جنوب شرق آسیا، سابقه 90 ساله در ارائه خدمات بندری به اقتصاد ملی و تجارت خارجی، توان ارائه خدمات به انواع کالاها اعم از کانتینری، غلات، فله، کیسه‌ای، متفرقه، مواد نفتی، روغن مایع، مواد معدنی و ساختمانی، پودرهای صنعتی و...، این بندر را به دومین بندر تجاری مهم، بعد از بندر شهید رجایی تبدیل کرده است.  

همچنین مناسب‌ترین بندر برای ترانشیپ کالا به کشورهای شمال خلیج‌فارس، اتصال به شبکه راه‌های اصلی ترانزیتی و راه‌آهن سراسری ایران، بزرگ‌ترین بندر کشور از نظر توان ذخیره‌سازی انواع کالاها مانند محمولات فله خشک و مایع، نزدیکی به منطقه آزاد تجاری اروند، قابلیت تخلیه و بارگیری کشتی‌های کانتینری پست پاناماکس (نسل چهارم) با ظرفیت 150 هزار تن، وجود ترمینال‌های اختصاصی کانتینری، عمومی، فرآورده‌های نفتی و مواد معدنی، برخورداری از پایین‌ترین نرخ تمام‌شده کالاهای وارداتی و صادراتی در بین بنادر کشور، از مزیت‌های ارزشمند بندر امام خمینی محسوب می‌شود.

بندر شهید باهنر: بندر شهید باهنر، قدیمی‌ترین بندر چندمنظوره کشور، با موقعیت ممتاز جغرافیایی در مسیر کریدور شمال - جنوب و دسترسی به آب‌های آزاد از طریق خلیج‌فارس است. این بندر، جزو چند بندر مهم صادراتی و ترانزیتی کشور در حوزه کالای غیرنفتی و حمل‌و‌نقل کالا و مسافر، اعم از داخلی و بین‌المللی محسوب می‌شود. 

اتصال به راه‌های بین‌المللی، نزدیکی به مناطق آزاد قشم و جزایر تفریحی و بنادر تجاری خلیج‌فارس، بزرگ‌ترین بندر در زمینه صادرات مواد یخچالی و میوه و تره‌بار، دسترسی آسان به مراکز خرید، مراکز درمانی، فرودگاه و راه‌آهن، از مزیت‌های این بندر ترانزیتی کشور است. 

بندر بوشهر: بندر بوشهر از بنادر مهم در زمینه حمل کالای تجاری با توانایی خدماتی مانند فله، کانتینر، عمومی، مواد نفتی، نگهداری و پردازش کالا، محصولات سردخانه‌ای و حمل‌ونقل مسافری است. نزدیک‌ترین بندر جنوبی به کشورهای حوزه خلیج‌فارس (قطر، بحرین، کویت و عربستان)، وجود صنایع کشتی‌سازی و صنایع فراساحل، از مزیت‌های موثر این بندر در حوزه ترانزیت است.

بندر آبادان: بندر آبادان با واقع شدن در مرکز شهر آبادان به بزرگراه اهواز - آبادان نیز دسترسی دارد. نزدیکی به کشورهای عراق و کویت برای مبادلات تجاری، نزدیکی به بندر امام برای ترانزیت یا ترانشیب کالا، وجود پایانه و سایت مسافری کویت به آبادان، اسکله سوخت، همجواری با پالایشگاه و تسهیل صادرات نفت، واقع شدن در منطقه آزاد تجاری صنعتی اروند، وجود جاذبه‌های توریستی و گردشگری، دسترسی به منابع آب شیرین، نزدیک‌ترین بندر جنوبی به مرکز کشور خصوصا استان‌های غربی، وجود نهرهای متعدد برای ایجاد لنگرگاه داخلی و پهلوگیری شناور از مزیت‌های بندر آبادان است.

بندر خرمشهر: بندر خرمشهر با بهره‌مندی از زیرساخت‌های مناسب بازرگانی برای مبادلات کالا، یکی از بنادر کانتینری کشور در خلیج‌فارس به شمار می‌رود. قرار گرفتن در کنار رود اروند، پایانه مناسب برای ایران، عراق و کویت در مبادلات تجاری، همجواری با پالایشگاه آبادان و صنایع فولاد خوزستان، موقعیت مناسبی را برای ترانزیت دریایی این بندر فراهم کرده است. 

همچنین عنوان مناسب‌ترین بندر برای ترانزیت زمینی و دریایی کالا به عراق، دارای خطوط منظم فیدری از امارات و کثرت شناورهای بومی برای حمل آسان کالا به کویت، عراق و سایر کشورهای حوزه خلیج‌فارس، نزدیک‌ترین منطقه آزاد تجاری- صنعتی جنوب عراق، کویت و آسیای میانه، باصرفه‌ترین راه تزانزیتی کشور، اسکله اختصاصی برای پهلودهی کشتی‌های رو- رو (ویژه حمل وسایل نقلیه باری)، بزرگ‌ترین پایانه مسافری دریایی خاورمیانه و برخورداری از امکانات لازم برای استقرار مراکز لجستیکی نفتی دریایی، از مزایای بندر خرمشهر است.

بندر لنگه: بندر لنگه در استان هرمزگان، ایستگاه ترانزیتی بار و مسافر و نیز بهترین پایانه لجستیکی برای جزایر بوموسی، تنب بزرگ و کوچک و جزیره فارسی است. فاصله حداقلی و حمل نزدیک با شیخ‌نشین‌های امارات از جمله دوبی، ابوظبی و شارجه، پتانسیل اقتصادی از نظر معادن فراوان، سابقه طولانی در ترانزیت مسافر و کالا به قطر، بحرین و کویت، از برترین بنادر در حوزه خدمات ترانزیتی به کالاهای غیرنفتی، اتصال ۳ طرفه به شبکه جاده‌ای کشور و قرار گرفتن در مسیر استراتژیک بندرعباس- عسلویه، از مزایای ترانزیتی بندر لنگه است. 

 

مزیت‌ها و ظرفیت‌های ترانزیتی بنادر مهم تجاری ایران در شمال، جنوب و شرق که بیانگر وابستگی کشورهای آسیایی اعم از کشورهای حوزه CIS یا مستقل مشترک‌المنافع، کشورهای حوزه خلیج‌فارس، آسیای میانه، خاور دور، همسایگان شرقی مانند افغانستان و پاکستان و نیز همسایگان غربی از جمله عراق و ترکیه است، در قالب جدول شماره 2، خلاصه شده است. این مزایا و پتانسیل‌های ترانزیت دریایی در حوزه‌های انرژی (نفت و گاز)، گردشگری، کالاهای غیرنفتی اعم از مواد غذایی، محصولات کشاورزی و دامی، فلزات، کالاهای معدنی و ساختمانی، ماشین‌آلات و وسایل نقلیه، قطعات یدکی، مواد اولیه و کانتینری، قابل ارائه است. برخی از این ظرفیت‌ها حاصل موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیکی ایران در منطقه و برخی دیگر، نتیجه توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل دریایی، گسترش تعاملات و روابط سیاسی- اقتصادی ایران با کشورهای منطقه و نظایر آن است. 

 

* مزیت‌های ترانزیتی؛ از بنادر ایران تا رقبای منطقه‌ای

هر چند تخلیه و بارگیری 472 هزار و‌933 TEU کانتینر از ابتدای سال جاری تا اوایل تیر در بندر شهید رجایی به عنوان بزرگ‌ترین بندر کانتینری ایران و افزایش 12 درصدی آن، اتفاق مثبتی است اما 71 هزار و 101 TEU کانتینر مربوط به محموله‌های ترانزیتی، با ۲ درصد افزایش بوده است. تبدیل شدن ایران به چهارراه ترانزیت یا هاب منطقه و تحقق اقتصاد 20 میلیارد دلاری در طول یک سال، همچنان نیازمند رفع مشکلات موجود در عرصه حمل‌ونقل دریایی است. اکنون حدود 70 درصد مجموع ظرفیت بنادر تجاری ایران، واقع در سواحل دریای خزر بلااستفاده باقی مانده است. به گفته کارشناسان حوزه ترانزیت دریایی، مسائل مربوط به ناوگان، بازرگانی و تعامل با مشتریان در حوزه حمل‌ونقل در دریای خزر، از موانع موجود برای افزایش ظرفیت ترانزیت دریایی است. همچنین به دلیل مسائل فنی، زیرساختی و مشکلات نظارتی در بنادر شمالی، به جای توسعه دریامحور و استفاده از ظرفیت‌های بنادر و کشتیرانی دریای خزر، صف‌های طولانی کامیون‌های پلاک داخلی و خارجی، برای عبور از مرز زمینی و ریلی آستارا وجود دارد و بعضا حتی حمل 100 کامیون با کشتی رو- رو از مبدأ بندر انزلی، با مشکل مواجه می‌شود. در حال حاضر، بندر جبل‌علی (دوبی)، خلیفه (ابوظبی)، حمد (قطر)، صحار (عمان)، بندرعباس (ایران) و ام‌القصر (عراق)، با سرمایه‌گذاری گسترده در زیرساخت، روساخت، تجهیزات و مشارکت‌های بین‌المللی، فعال‌ترین بنادر کانتینری منطقه خلیج‌فارس و دریای عمان محسوب می‌شوند. در این میان، عملکرد بندر ام‌القصر عراق در سال 2020 حدود 10 برابر مجموع عملیات کانتینری بنادر امام خمینی و خرمشهر بوده است. از این رو، پتانسیل‌های موجود بنادر و موقعیت استثنایی ایران در حوزه ترانزیت دریایی، به تنهایی کافی نیست و برای ارتقای جایگاه کشور در مبادلات تجاری منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای از طریق اقتصاد دریامحور، رفتارشناسی بنادر منطقه و تحرکات تجاری آنها یک ضرورت است.