پیام نوروزی رهبر انقلاب اسلامی به مناسبت حلول سال جدید

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیامی به مناسبت آغاز سال ۱۴۰۳ ضمن تبریک عید نوروز به ملت ایران بویژه خانواده‌های ایثارگران و همه ملت‌هایی که نوروز را گرامی می‌دارند، سال جدید را سال «جهش تولید با مشارکت مردم» نامگذاری کردند. رهبر انقلاب اسلامی با گرامیداشت یاد و نام شهیدان و امام شهیدان و آرزوی بهره‌مندی ملت ایران از 2 بهار طبیعت و معنویت، نگاهی گذرا به شیرینی‌ها و تلخی‌های سال ۱۴۰۲ داشتند و گفتند: از جمله شیرینی‌ها و خبرهای خوش سال گذشته، پیشرفت‌های چشمگیر علمی و فناوری، تولیدات زیربنایی، حضور حماسی مردم در اجتماعات مختلف بویژه روز قدس و روز ۲۲ بهمن، برگزاری امن و سالم انتخابات اسفندماه و تحرک بین‌المللی دولت در عرصه‌های گوناگون اقتصادی و سیاسی بود. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم را از جمله خبرهای تلخ سال ۱۴۰۲ خواندند و افزودند: حادثه تلخ کرمان در سالگرد شهید سلیمانی، سیل بلوچستان و حوادثی که برای ماموران حافظ امنیت در ماه‌های اخیر اتفاق افتاد، از دیگر حوادث تلخ سال گذشته بود اما حادثه غزه را باید تلخ‌ترین حادثه به شمار آورد.

رهبر انقلاب اسلامی با اشاره به شعار سال گذشته، کارهای انجام شده در زمینه مهار تورم و رشد تولید را خوب اما نه به قدر مطلوب ارزیابی کردند و با تاکید بر اینکه نباید توقع داشت چنین موضوع مهمی در مدت زمان یک سال تحقق کامل یابد، گفتند: در سال جدید نیز مساله عمده کشور همچنان «اقتصاد» است، زیرا نقطه ضعف اساسی کشور در این حوزه است و باید در این زمینه فعال عمل شود. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تاکید کردند: جمع‌بندی نظرات کارشناسان اقتصادی ما را به این نتیجه می‌رساند که کلید حل مشکلات اقتصادی کشور از جمله «تورم»، «اشتغال» و «ارزش پول ملی» مساله «تولید» است و به ‌همین دلیل در چند سال گذشته بر موضوع تولید تکیه شده است. ایشان افزودند: بر همین اساس در سال جدید نیز تکیه بر مساله تولید است و انتظار داریم در موضوع تولید یک جهش روی دهد. رهبر انقلاب اسلامی با تاکید بر اینکه جهش در تولید بدون حضور مردم در اقتصاد و عرصه تولید امکان‌پذیر نیست، خاطرنشان کردند: باید موانع حضور مردم در بخش تولید برطرف شود و ظرفیت‌های بزرگ مردمی فعال شوند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای گفتند: با توجه به این موضوع، شعار سال ۱۴۰۳ «جهش تولید با مشارکت مردم» قرار داده شده است و امیدواریم با برنامه‌ریزی مناسب برنامه‌ریزان کشور و همکاری صاحب‌نظران و مشارکت عملی فعالان اقتصادی، زمینه تحقق این شعار به بهترین وجه فراهم شود. ایشان همچنین ضمن عرض سلام خاضعانه به پیشگاه حضرت بقیه‌الله(عج)، از خداوند متعال توفیق ملت بزرگ و عزیز ایران را مسألت کردند.

هر ساله روز اول فروردین‌ رهبر معظم انقلاب طی دیداری عمومی به بیان راهبرد‌های کلان کشور، ترسیم افق‌های پیش‌رو و عوامل تهدیدزای رشد و اعتلای کشور می‌پردازند. سال ۱۴۰۳ نیز بر همین منوال دنبال شد و ایشان در سخنرانی روز اول فروردین‌شان، مساله «اتحاد دل‌های مردم» و وحدت ملی را از منظر منافع ملی طرح کردند. در همین راستا با دکتر سیدحسین شرف‌الدین، جامعه‌شناس و عضو هیات علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به گفت‌وگو پرداختیم تا پیرامون عوامل و تهدیدات اتحاد ملت ایران بحث و تبادل نظر کنیم.

* طرح وحدت بدون لحاظ ملاک و محور چندان قابل تصور نیست. به نحو تاریخی جوامع و ملت‌ها بر چه اساسی به خود انسجام می‌بخشیدند؟ امروز این وضعیت دچار چه تطوراتی شده است؟

برای پاسخ به این سوال ابتدا مقدماتی را طی ‌کنم تا پرسش را به صورت مبنایی پاسخ دهم. اساسا شکل‌گیری یک جمع انسانی در هر مقیاس ممکن، بدون فرض وجود دست‌کم یک عنصر مشترک و مورد وفاق برای ایجاد وحدت، همدلی و انسجام‌بخشی به ایده‌ها، امیال،  اهداف، اراده‌ها و کنش‌های آنها غیرممکن است. به بیان دیگر، وجود یک عنصر کانونی مورد وفاق، شرط لازم برای شکل‌گیری و تداوم یک تشکل انسانی با اهداف و کارکردهای مورد انتظار شمرده می‌شود. این عنصر مشترک که بیشتر کارکرد وحدت‌بخش، یکپارچه‌ساز و انسجام‌آفرین آن مورد نظر بود، هرچیزی (حقیقی، اعتباری، ادعایی، برساختی) می‌تواند باشد. مطالعات تاریخی و مردم‌شناختی نیز نشان می‌دهد جوامع انسانی همواره برای تامین این مهم و نیاز اجتماعی اجتناب‌ناپذیر، به سیاست‌ها، ابزارها و شگردهای مختلفی حسب ظرفیت‌ها و امکانات محیطی خود توسل جسته‌اند. به بیان تمثیلی، نقش وجود عنصر وحدت‌آفرین در جامعه، مشابه نقش نخ تسبیح برای ایجاد هویت اتصالی و پیوستاری میان مهره‌های مختلف آن است. 

نیازی به ذکر نیست که وجود انسانیت مشترک (هویت انسانی) و انتساب همه نفوس انسانی به حضرت آدم و حوا(ع) به دلیل اینکه همواره تحت‌الشعاع عوامل ثانوی بوده و همچنین به دلیل میدان‌داری و نقش‌آفرینی عوامل روبنایی در ایجاد وحدت و تفرقه میان تجمعات انسانی، قادر به ایفای نقش وحدت‌آفرین مورد انتظار نبوده است. امروزه حتی سازمان‌های حقوق بشری نیز نمی‌توانند نسبت به هاله‌ها و حباب‌های روبنایی مثل قومیت، ملیت، نژاد، جنسیت، فرهنگ، دین، زبان و تاثیرات تمایزبخش آن بی‌توجه باشند. از این رو برای ایجاد وحدت و انسجام میان ابنای بشر و اعضای خانواده حضرت آدم، نمی‌توان به عنصر انسانیت مشترک توسل جست و ایفای کارکردهای لازم را از آن انتظار داشت. اما درباره پرسش شما باید گفت عناصر موثر در ایجاد وحدت و همدلی میان گروه‌ها و جوامع انسانی که غالبا به صورت موردی و بعضا ترکیبی  بدان‌ها استناد می‌شود،  از این قرار است: ۱- داشتن نیا و دودمان مشترک حقیقی یعنی وجود پیوند خونی و نسبی میان یک جمع؛ عنصری که در اجتماعات کوچک سنتی، برخی اقوام، خویشان و خانواده‌های گسترده را به هم متصل می‌ساخت و اتحادی عمیق و گسست‌ناپذیر میان آنها برقرار می‌کرد؛ 2- داشتن نیای ساختگی، اسطوره‌ای و تخیلی. ادعای برخی اقوام و قبایل بزرگ از جمله برخی اقوام ایرانی مبنی بر داشتن اجداد و نیای مشترک که عملا اثبات آن به لحاظ تاریخی و نسب‌شناسی غیرممکن است. مردم‌شناسان این نوع دعاوی را صرفا ترفندی برای ایجاد وحدت و یکپارچگی در میان افراد و خانواده‌های مختلف ساکن در یک قلمروی مسکون می‌دانند. به بیان دیگر، آنچه مجوز طرح این پندار و انگاره شده، تامین ملزومات زیرساختی برای تحقق یک ضرورت سیاسی - اجتماعی یعنی وحدت و پیوستگی میان یک جمع مستعد تفرق و تقابل بوده است و اصل و نسب تاریخی نمی‌توان برای آن قائل شد؛ ۳ - داشتن توتم مشترک یا اعتقاد یک گروه به خاستگاه مشترک روحانی و تلقی خود به مثابه اعضای یک خانواده که حتی ازدواج درون‌گروهی با یکدیگر را نیز غیرمجاز می‌شمردند مولفه سوم است. طبق ادعای برخی جامعه‌شناسان (از جمله دورکیم، جامعه‌شناس فرانسوی)، این مرجعیت روحانی و قدسی، همواره با میانجی یک حیوان (یا گیاه یا پدیده طبیعی) که روح مشترک نیاکانی آنها را نمایندگی می‌کند، تبلور خارجی می‌یافت. توتم عامل پیوند میان برخی اقوام ابتدایی بوده است. دکتر علی شریعتی، وجود برخی اقوام ایرانی دارای نام‌های خانوادگی یا پیشوند حیوانی مثل سگوند، شغال‌وند و... را از بقایای تفکر توتمی ارزیابی می‌کنند؛ ۴ - فرهنگ مشترک که عبارت است از توافق نسبی یک جمع در مجموعه‌ای از بینش‌ها، ارزش‌ها، نگرش‌ها، آرمان‌ها، اهداف، هنجارها، روابط مناسک، آیین‌ها، سبک‌ها، نمادها، اسطوره‌ها، هنر و ادبیات؛ ۵ - دین یا نظام اعتقادی مشترک نیز گاه به صورت مستقل و گاه به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های فرهنگ حاکم به عنوان یکی از بنیادی‌ترین عناصر وحدت‌آفرین میان جمع معتقدان و موالیان یک دین ذکر شده است. گفتنی است اخوت دینی علاوه بر ضرورت‌های سیاسی - اجتماعی، منشأ و خاستگاه اعتقادی و ایمانی، صبغه و سیاق قدسی و الهی نیز دارد. برخی جامعه‌شناسان مهم‌ترین و برجسته‌ترین کارکرد اجتماعی دین را ایجاد همبستگی ذکر کرده‌اند؛ 6- نهادها و ساختارهای مشترک که در واقع محصول و نتیجه عناصر فوق و برآمده از زیست تاریخی طولانی‌مدت یک جمع با تجربه‌ها و تعاملات فرهنگی اجتماعی مشترک و متنوع است.

از عوامل دیگری نیز هرچند با اهمیت و نقش کارکردی محدودتر، به عنوان عناصر وحدت‌آفرین و انسجام‌بخش در مقیاس کلان نام برده شده است: سرزمین و قلمرو جغرافیایی مشترک مسکون، تاریخ و پیشینه تاریخی مشترک، نژاد مشترک، زبان مشترک، مشاهیر و چهره‌های برجسته و دارای وجهه و اعتبار قومی یا ملی و... از آن جمله‌اند. در شرایطی نیز وجود دشمن مشترک و تهدیدکننده کیان و منافع جمعی، بالقوه می‌تواند در کنار سایر عوامل، عامل انسجام درونی موقت یک جمع باشد. گفتنی است که حصول انسجام اجتماعی، همواره امری غالب و برساختی است؛ چه به‌ندرت می‌توان در میان آحاد مختلف یک جامعه اشتراک کامل در همه امور فوق را انتظار داشت. 

گفتنی است متعاقب شکل‌گیری پدیده نوظهور و بی‌سابقه موسوم به «دولت - ملت» (Nation-state) ابتدا در برخی جوامع اروپایی (از نیمه دوم قرن هفدهم به این طرف) و سپس در سایر کشورهای جهان از جمله کشور ما (عمدتا در قرن بیستم)، ضرورت توجه به عناصر اشتراکی وحدت‌آفرین و بالاتر از آن، ملت‌آفرین، به غایت فزونی یافت. ظهور پدیده دولت - ملت یعنی شکل‌گیری مجموعه‌ای از واحدها و تشکلات سیاسی - اجتماعی بود تفکیک‌شده و متمایز (در مقیاس ملی) که شاخصه بارز و خصیصه غالب آنها برخورداری از یک حاکمیت سیاسی مستقل و مقتدر با همه اجزا و ارکان ساختاری، نهادی و سازمانی آن در مقیاس کلان و تشکیل یک جامعه مستقل با محوریت و مرجعیت یک حاکمیت سیاسی دارای پیوند ارگانیک یا کلیت نظام اجتماعی بود که علی‌الفرض همه تنوعات و تکثرات درونی را نمایندگی می‌کرد. از این رو وجود یک عنصر کانونی یا مجموعه‌ای از عناصر معنایی مورد وفاق برای ایجاد وحدت و یکپارچگی میان همه گروه‌های متعدد و متکثری که به‌رغم تمایزات قومی، نژادی، زبانی، مذهبی، فرقه‌ای، ایدئولوژیکی و صنفی مختلف در چارچوب یک واحد سیاسی - اجتماعی نوپدید تحت عنوان کشور، ملت، جامعه و... تجمع یافته بودند، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر یافت.  

طرح ایده نه‌چندان روشن ملت و ملیت (نیشن) با پژواک‌های ایدئولوژیکی خاص آن تحت عنوان ملت‌گرایی، میهن‌گرایی، وطن‌خواهی، وطن‌دوستی، وطن‌پرستی و... عمدتا با همین هدف یعنی تامین یک عنصر هویتی انسجام‌بخش در فراسوی عناصر وحدت‌بخش پیشین، موضوعیت بلامنازع یافت.  

به بیان دیگر، هدف اصلی از ساخت و برساخت اسطوره ملت و میهن، ایجاد مرجعیتی پنداری و تخیلی برای ادغام همه خودهای متنوع و متکثر در یک خود بزرگ و ملی بود. بی‌شک ضرورت طرح این ایدئولوژی در جوامعی که دین در آنها به حاشیه رانده شده و کارکردهای اجتماعی آن از جمله هویت‌بخشی و وحدت‌آفرینی تحت تاثیر غلبه سکولاریسم بشدت تضعیف شده بود، ضرورت افزون‌تری یافت. 

ناسیونالیسم عمدتا با توسل به مولفه‌هایی که مدعی اشتراک آنها در میان آحاد و گروه‌های مختلف یک ملت بود، نقش وحدت‌بخش خود را به انجام رساند. عناصری همچون سرزمین و جغرافیای مشترک با مرزهای سیاسی معین و قلمرو حاکمیتی محدد و مشخص، میراث تاریخی مشترک، میراث فرهنگی مشترک (با مولفه‌های فوق‌الذکر)، میراث تمدنی مشترک مثل ابنیه تاریخی، صنایع و تکنولوژی‌ها و... ، همچنین مشاهیر تمدن‌ساز و مورد احترام یک جامعه از این جمله‌اند. گفتنی است که جوامع انسانی در ادامه مسیر ملیت‌گرایانه و استقلال‌طلبانه خود و تحت تاثیر برخی ضرورت‌ها و اقتضائات جامعه جهانی، رفته رفته به عناصر دیگری نیز به عنوان عناصر ملی یا نمادهای معرف ملیت رو آورند. ملیت هر جامعه، هم اینک به فهرست بلندی از عناصر ملیت‌آفرین در ادامه عناصر رکنی فوق هرچند به صورت مکمل استناد داده می‌شود؛ برای نمونه مرزهای ملی (ترسیم‌کننده گستره جغرافیایی و قلمرو نفوذ حاکمیت سیاسی یک ملت)،  حاکمیت سیاسی ملی (با قوای مختلف)، قانون اساسی (و مجموعه قوانین مکمل و مشتق)، پرچم ملی، سرود ملی، واحد پول ملی، زبان یا زبان‌های رسمی، دین یا ادیان رسمی (پذیرفته‌شده در قانون اساسی)، اسناد هویتی معرف ملیت اشخاص (شناسنامه، کارت ملی و گذرنامه)، لباس ملی (که تنها در برخی کشورها مورد توجه قرار گرفته است)، رسانه ملی، بانک ملی، تیم ملی، خودرو ملی، احزاب ملی، عضویت در سازمان ملل و جامعه جهانی به عنوان یک ملت شناسنامه‌دار و...  

* حالا اگر بخواهیم به کشور خود بپردازیم؛ ایران امروز بر چه اساس و مولفه‌هایی توان انسجام‌بخشی به خود را دارد؟

خوشبختانه در کشور ما همه عناصر بنیادین (جغرافیایی، تاریخی، فرهنگی، مذهبی، تمدنی، ساختاری، زبانی) برای ایجاد وحدت، همدلی، اتحاد و یکپارچگی در مقیاس ملی وجود دارد و در مقایسه با برخی جوامع عناصر مکمل و زمینه‌هایی نیز برای تقویت مستمر این بنیان‌ها تعبیه شده که همواره می‌تواند در تشدید و تقویت وحدت ملی موثر واقع شود. انطباق و همسویی نسبتا کامل میان 2 هویت ملی و مذهبی، انسجام و یکپارچگی را در کشور، در بالاترین سطح ممکن مستقر ساخته است. این همسویی خود را در وحدت، همدلی و قیام یکپارچه ملت برای تحقق انقلاب اسلامی در سال ۵۷ متبلور ساخت.  فرهنگ ملی نیز که برخی از جریانات ملی‌گرا و باستان‌گرا در یک قرن گذشته همواره از تقابل آن با فرهنگ دینی سخن می‌گفتند، به مرور زمان و بویژه تحت تاثیر انقلاب اسلامی، به نفع فرهنگ مذهبی تعدیل شد و در مسیر همسویی هرچه بیشتر با آن قرار گرفته است.  تقابلات موضعی بین فرهنگ دینی منبعث از مذهب شیعه و خرده‌فرهنگ منبعث از مذهب سنی نیز به رغم تلاش برخی جریانات تجزیه‌طلب بهانه مناسبی برای اختلاف‌افکنی و ایجاد اختلال در همبستگی و یکپارچگی ملی تلقی نشد.  

در کنار بنیادهای هویتی مشترک فوق‌الذکر می‌توان از عوامل دیگری نیز که در ایجاد و تقویت یکپارچگی ملی همواره موثر بوده‌اند، نام برد: تقارب اعتقادی شیعه و سنی در طول تاریخ به دلیل مجاورت و همنشینی و مشارکت جمعی در عرصه‌های مختلف ملی، مرجعیت الگویی بلامنازع شخصیت‌هایی مثل حضرت علی (ع) که مورد احترام قاطع فریقین قرار دارند،