فوکو و روح جهان بی‌روح

حمید ملک‌زاده: هر سال با نزدیک‌ شدن به میانه‌های بهمن‌ماه، بحث و گفت‌وگو درباره انقلاب اسلامی ایران شدت می‌گیرد؛ گفت‌وگوهایی که در قالب مستندهای خبری، یادداشت‌های روزنامه‌ای، مصاحبه و نشست‌های عمومی یا تخصصی در اختیار مخاطبان مختلف قرار می‌گیرد. در حالی ‌که به نظر می‌رسد موضوع انقلاب اسلامی ایران باید به ‌عنوان نقطه عطف و عزیمت بخشی از تاریخ سیاسی معاصر ایران، در سطح عمومی، به موضوعی برای پاسداشت قدرت تأسیس مردم در نظر گرفته شده و پاس داشته شود، بعضاً در محافل مختلف رسانه‌ای یا تخصصی، اصل تأسیس سیاسی صورت ‌گرفته در جریان انقلاب سال 1357 را به چالش کشیده و طوری درباره آن صحبت می‌کنند که گویی با یک ‌جور پدیده عرضی در سیاست معاصر ایران سر و کار دارند. این رویکرد از جهتی ناشی از رقابت‌های سیاسی مخالفان رسانه‌ای و سیاسی جمهوری اسلامی ایران است؛ مخالفانی که یا به نحوی با بازماندگان سیاسی رژیم پهلوی در ارتباط بوده و دل در گروی سلطنت خاندان پهلوی دارند یا به دلایل مختلف هویت سیاسی خود را در مخالفت با جمهوری اسلامی ایران تعریف می‌کنند. این گروه دوم تلاش می‌کنند با زیر سوال بردن اصل دقیقه تأسیس، از جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان نظام سیاسی برآمده از انقلاب اسلامی ایران اعتبار‌زدایی کنند. بحث درباره این 2 گروه از مخالفان انقلاب مردم ایران در سال 57 را باید به طور مفصل و در جای دیگری مطرح کرد. من در این یادداشت تلاش می‌کنم به برخی تردیدهای ناشی از مواجهه نظری با انقلاب اسلامی ایران بپردازم.

* انقلاب اسلامی ایران؛ روح جهان بی‌روح

این عبارات تقریباً برای هر کسی که به نحوی با مواجهه اذهان غیرایرانی با انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 سر و کار داشته، آشناست. برای فهمیدن این عبارات قبل از هر چیز باید به فضایی در محیط بین‌الملل بازگردیم که انقلاب ایران در آن اتفاق افتاده بود: امکان واقعی جنگ هسته‌ای آخرالزمانی در جنگ سرد. 

جنگ سرد را از جنبه‌های زیادی می‌توان مورد مطالعه قرار داد. در روایت‌های مختلفی که از این پدیده تاریخی در محیط بین‌الملل ارائه می‌شود، عموماً عنصر تخاصم حل ناشدنی میان بلوک‌های شرق و غرب، برجستگی قابل‌توجهی دارند. با وجود این چیزی در پس این تخاصم واقعی وجود دارد که هنوز و تا حد زیادی مغفول مانده است: جنگ سرد نزاع 2 قطب رادیکال چپ و راست از یک ادعای تمدنی واحد بود. یعنی برخلاف آنچه ممکن است در ظاهر امر به نظر بیاید، جنگ سرد بر 2 بنیان متفاوت استوار نشده بود، بلکه نزاعی بود که میان 2 سر از یک هیولای واحد درگرفته بود. یکی از سرها بر شانه راست و سر دیگر بر شانه چپ هیولای مادی‌گرایی خامی قرار گرفته بودند که از علم‌باوری مادی‌گرای دولت - پایه نیرو می‌گرفت. این هیولای چند سر و تک پیکر با ظهور باورهای علم‌گرایانه و تسلط آنها بر همه ساحت‌های زندگی بشر ظهور پیدا کرد. فاشیسم و نازیسم نتایج منطقی دنبال ‌کردن دعاوی بنیادین آن بودند و لیبرالیسم و کمونیسم شوروی صورت‌های وساطت‌شده‌تر آن به‌ حساب می‌آمدند. در جهانی که روح از آن رخت بربسته بود، پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، ر ابتدای امر به‌ عنوان بازگشت روح به سیاست در نظر گرفته شده بود؛ شورشی علیه دعاوی موجود از انسان و نهادهای کنترل‌گری که به اعتبار آن ساخته شده بودند.

* روح در زندان زمانه

ذهن آشفته از ملال ناشی از تسلط هیولای مادی‌گرایی بر ساحت‌های مختلف از زندگی انسان غربی وقتی با شکوه انقلابی مردمی در ایران روبه‌رو شد به استقبال آن رفت؛ باوجود این بعد از به ‌پایان ‌رسیدن دوران حیرت نتوانست به طور کامل با آن همراهی کند. انسان غربی در انقلاب ایران چیزی را دنبال می‌کرد که پیش‌تر در جهان خود کشته بود، و با صدای بلند، در حالی ‌که فانوسی کم‌رمق در دست داشت، مرگ آن را فریاد کشیده بود. شاید به همین دلیل بود که نمی‌توانست خروش انقلابی آن را تحمل کند. اتفاقی در ایران افتاده بود که به شکل بنیادینی با همه آنچه جهان غرب را ساخته و اداره می‌کرد متفاوت بود. مردمی بی‌سلاح در مقابل گلوله ارتشی مسلح قرار گرفته بودند که یا آنها را سرکوب شده می‌خواست یا مرده؛ و حاضر بود به ‌سادگی برای به‌سامان کردن «جزیره ثبات» جهان غربی در منطقه غرب آسیا هزاران نفر را به مسلخ بفرستد. این تقابل، نیروی ویرانگری را علیه نظام سرکوب و دستگاه کشتار تولید کرده بود که نمی‌شد انتظار داشت به ‌آسانی مهار شود. یعنی بنا نبود به‌ سادگی آن را در اختیار گرفت. در کنار همه اینها، نفرت انباشت شده در طول سال‌های سرکوب و استبداد در برخی نقاط مربوط به جغرافیای انقلاب در فردای پیروزی علیه عاملان و آمران سرکوب و استبداد فعال شده بود و این چیزی بود که ذهن ترسان غربی نمی‌توانست آن را به‌خوبی فهم کند؛ انسان غربی بر این باور بود که دوره انقلاب‌های بزرگ به پایان رسیده است و شاید فکر نمی‌کرد مردمی از شرق «حق داشته باشد» عصیان عمومی علیه زنجیرهایی تاریخی را به نمایش دربیاورد. این رویکرد دوگانه یکی از قابل ‌تأمل‌ترین مواجهه‌های ذهن غربی با انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 بود؛ انقلابی که در مرحله اول از نگاه اندیشمندانی مانند میشل فوکو می‌شد به استقبال آن رفت اما نمی‌شد نتایج منطقی آن را پذیرفت؛ مواجهه‌ای که انگار تنها تا جایی می‌توانست با موضوع خشونت انقلابی همراهی کند که مانند اسباب آتش‌بازی چینی‌ها آسمان تاریک انسان غربی را روشن کند. یعنی از پیش حدی داشته باشد؛ حدی که از جایی بیرون از تاریخ و توسط عاملانی غیر از کسانی که در میدان مبارزه حاضر بودند تعیین می‌شد، حدی که در حصار تنگ نوعی مقاومت محلی با قدرتی محلی تعیین شده بود و انگار وقتی بنا داشت چیزی فراتر از این تنگنای پوچ‌انگارانه ناشی از ناامیدی ذهن نظریه‌پرداز غربی را محقق کند، به چیزی ترسناک تبدیل می‌شد.

***