دلایل نمادین و راهبردی دوری جمهوری آذربایجان از روسیه
غیبت «الهام علی‌اف» رئیس‌جمهور آذربایجان، در مراسم رژه 9 مه (روز پیروزی) در مسکو، به یکی از بحث‌برانگیزترین رویدادهای دیپلماتیک اخیر تبدیل شده و گمانه‌زنی‌ها درباره سردی روابط میان باکو و مسکو را تشدید کرده است.
در حالی که تانک‌ها و ادوات زرهی در میدان سرخ به نمایش درآمده و شبکه‌های تلویزیونی روسیه مشغول تکرار روایت‌های نمادین از «عملیات ویژه» بودند، جای خالی رئیس‌جمهور آذربایجان در میان میهمانان برجسته، کاملاً محسوس بود.
مقامات رسمی در باکو، علت این غیبت را همزمانی با برگزاری مراسم یادبود یکصد و دومین سالگرد تولد حیدر علی‌اف، رئیس‌جمهور فقید آذربایجان، اعلام کردند. اما در محافل دیپلماتیک و تحلیلی، دلایل عمیق‌تری برای این تصمیم جستجو می‌شود که مهم‌ترین آن، به فاجعه سرنگونی هواپیمای مسافربری آزال در دسامبر 2024 و نحوه مدیریت پیامدهای آن از سوی مسکو بازمی‌گردد.
فاجعه سقوط هواپیما: نقطه عطف در روابط؟
در 25 دسامبر 2024، یک فروند هواپیمای امبرائر 190 متعلق به شرکت هواپیمایی آذربایجان (آزال) که از باکو عازم گروزنی (پایتخت چچن) بود، بر فراز قزاقستان و در نزدیکی سواحل آکتائو سقوط کرد و از 67 سرنشین آن، 38 نفر جان باختند.
به سرعت گزارش‌هایی منتشر شد مبنی بر اینکه این هواپیما «به اشتباه» توسط یک سامانه پدافند هوایی روسی، به‌ویژه سامانه «پانتسیر-اس1»، هدف قرار گرفته است؛ ادعایی که توسط برخی کارشناسان بین‌المللی و حتی مقامات آمریکایی نیز مورد تأیید قرار گرفت.
واکنش اولیه مسکو به این فاجعه، تنها یک عذرخواهی از سوی ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، در 28 دسامبر برای این «حادثه غم‌انگیز» بود، بدون آنکه مسئولیت رسمی این اقدام پذیرفته شود.
در مقابل، الهام علی‌اف در 29 دسامبر به صراحت اعلام کرد که هواپیما با موشک روسی سرنگون شده و خواستار شناسایی و مجازات عاملان و همچنین پرداخت غرامت شد.
وی در 6 ژانویه 2025 نیز روسیه را به «تلاش برای لاپوشانی» این حادثه متهم کرد.
به باور بسیاری از تحلیلگران، این حادثه و نحوه برخورد مسکو با آن، توازن و اعتماد چندین ساله در روابط آذربایجان و روسیه را به شدت خدشه‌دار کرده و روابط دو کشور را وارد مرحله جدیدی از «فاصله احتیاط‌آمیز» و «عمل‌گرایی مبتنی بر ضرورت» کرده است.
تحلیل کارشناسان: از «خنثی کردن خطر» تا «نه به نماد تجاوزگری»
زردشت علیزاده، تحلیلگر سیاسی مستقل، معتقد است باکو در حال حاضر نه به دنبال دشمنی با روسیه است و نه تسلیم آن، بلکه به دنبال حفظ «توازن و امنیت» است.
به گفته وی، «از زمان حیدر علی‌اف، سیاست عمل‌گرایانه و تلاش برای همزیستی با روسیه در دستور کار بوده و الهام علی‌اف نیز همین رویه را ادامه می‌دهد. آذربایجان با روسیه در زمینه‌هایی که به نفعش باشد، مانند کریدور شمال-جنوب یا ترانزیت گاز، همکاری می‌کند، اما هرگز اجازه نمی‌دهد هیچ قدرت خارجی، از جمله روسیه، در امور داخلی آن دخالت کند یا بر آن مسلط شود. رئیس‌جمهور نشان می‌دهد که پوتین در اینجا مهمان است و صاحب این خانه ما هستیم.»
علیزاده عدم حضور علی‌اف در رژه را نیز در همین چارچوب عمل‌گرایانه و با هدف «دور ایستادن بدون اعلام مخالفت آشکار» ارزیابی می‌کند.
الخان شاهین‌اوغلو، تحلیلگر سیاسی نزدیک به دولت آذربایجان، تحریم رژه توسط علی‌اف را «تصمیمی درست و استراتژیک» می‌خواند و استدلال اصلی خود را بر نمادها و پیام‌های سیاسی متمرکز می‌کند.
به گفته وی، «روبان سنت جورج که در این رژه به طور گسترده استفاده می‌شود، به نمادی از تجاوزگری روسیه، به‌ویژه در جنگ‌های علیه اوکراین و گرجستان، تبدیل شده است و رئیس‌جمهور آذربایجان هرگز چنین نمادی را به سینه خود نخواهد زد.»
شاهین‌اوغلو همچنین از تبدیل شدن رژه 9 مه به یک «پلتفرم ایدئولوژیک» برای توجیه «عملیات ویژه» روسیه در اوکراین انتقاد کرده و آن را با مواضع سیاست خارجی آذربایجان ناسازگار می‌داند.
واکنش روسیه و پاسخ باکو
غیبت علی‌اف با واکنش‌های تندی در رسانه‌های رسمی و غیررسمی روسیه مواجه شد و برخی آن را به «دستور واشنگتن» نسبت دادند. اما مقامات آذربایجانی بارها دلایل نارضایتی خود را، از جمله عدم پیشرفت در تحقیقات مربوط به سقوط هواپیما، حملات سایبری به رسانه‌های آذربایجانی و بازداشت برخی اتباع خود در روسیه، به عنوان عوامل تنش‌زا اعلام کرده‌اند.
روابط متغیر و مرحله جدید: عمل‌گرایی به جای اعتماد
به نظر می‌رسد روابط آذربایجان و روسیه دوران «مشارکت باثبات و دوستانه» را پشت سر گذاشته و وارد مرحله‌ای جدید شده که بیشتر بر «عمل‌گرایی ناشی از ضرورت» استوار است.
هر دو کشور به یکدیگر نیاز دارند، اما این نیاز دیگر نه بر پایه اعتماد، بلکه بر حفظ توازن و منافع متقابل تعریف می‌شود. همانطور که الخان شاهین‌اوغلو می‌گوید: «علی‌اف تصمیم استراتژیکی گرفت و این تصمیم، خطوط حاکمیت آذربایجان را ضخیم‌تر کرد.»
انتهای پیام/