نوآوری تربیتی در اندیشه رهبر انقلاب؛ فعال، نه گلخانه‌ای
درک نوآوری در اندیشه تربیتی مقام معظم رهبری نیازمند رویکردی جامع، تحلیلی و تطبیقی به مجموعه آثار و بیانات ایشان است. با این حال، انتخاب کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» نه به‌معنای منحصر شدن نوآوری‌ها به این کتاب، بلکه به دلیل ظرفیت بالای آن در ارائه سرنخ‌های مفهومی، راهبردی و زیربنایی در حوزه تربیت است. این کتاب، به‌گونه‌ای لایه‌مند، امکان تبیین یک دستگاه فکری تربیتی را فراهم می‌کند که در آن می‌توان خطوط کلی نظریه تربیتی مقام معظم رهبری را شناسایی و صورت‌بندی کرد.
کشف نوآوری از مسیر تطبیق
در هر پژوهش نظری، فهم نوآوری مستلزم مقایسه دقیق اندیشه مورد نظر با سایر دیدگاه‌های رایج است. از این منظر، آنچه در طرح کلی ارائه شده، با سه خوانش از اسلام مواجه می‌شود: اسلام لیبرال یا آمریکایی که معرف نوعی اسلام فردگرا، منفعل و بریده از ساختار اجتماعی و سیاسی است؛ اسلام سنتی یا متحجر که به شعائر فردی و ظاهرگرایی دینی بسنده می‌کند؛ اسلام ناب که نماینده نگاه فعال، جامع‌نگر، مسئولیت‌محور و تمدن‌ساز به دین است.
از این رو، اگر در مقام کشف نوآوری تربیتی باشیم، باید این سه پارادایم را در نسبت با مفاهیم کلیدی تربیت مانند ایمان، تقوا، مسئولیت‌پذیری، عدالت‌خواهی و غیره بررسی کنیم تا تفاوت مفهومی و ساختاری اسلام ناب روشن شود.
لایه‌بندی نظام تربیتی در اندیشه رهبری
یکی از ابتکارات نظری مقام معظم رهبری، تفکیک و تعامل لایه‌های مختلف تربیت است که می‌توان آن را به سه سطح تحلیل تقسیم کرد: سطح بنیادین شامل مبانی هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و انسان‌شناختی تربیت؛ سطح سیاست‌گذاری و ساختاری شامل طراحی نظام‌ها، تدوین اسناد تحولی، تعریف الگوهای تربیتی و هدایت نظام تعلیم و تربیت رسمی؛ سطح تکنیکی و روشی ناظر به شیوه‌های اجرای تربیت، مدیریت کلاس، تولید محتوا، نقش معلم و مربی.
خوانش مقام معظم رهبری از اسلام و تربیت در طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، عمدتاً در لایه بنیادین و سیاست‌گذاری قرار دارد و از این حیث می‌تواند به‌عنوان نقشه راه کلان برای مهندسی نظام تربیتی اسلامی تلقی شود.
نوآوری اول: بازتعریف «ایمان» در منظومه تربیتی اسلام ناب
در تفکر رایج سنتی، ایمان تنها به مفاهیمی نظیر باور قلبی، محبت یا یقین تقلیل پیدا می‌کند. رهبر انقلاب با استناد به شواهد تاریخی و تحلیل‌های معرفتی، نشان می‌دهند که محبت به اولیای الهی می‌تواند با قرار گرفتن در جبهه دشمنان آنان هم‌زیستی داشته باشد. همچنین یقین، لزوماً منجر به ایمان نمی‌شود، چنان‌که در مورد شیطان این اتفاق افتاد. از سوی دیگر باور قلبی نیز کفایت نمی‌کند مگر آنکه با عمل فردی و عمل اجتماعی همراه باشد.
درواقع ایمان در دستگاه اسلام ناب، مفهومی ترکیبی است شامل باور قلبی به همراه عمل فردی (مناسک) و عمل اجتماعی (مسئولیت‌پذیری اجتماعی و سیاسی).
این بازتعریف، پیامدهای عمیقی برای طراحی برنامه‌های تربیتی دارد، چراکه نظام آموزشی را از تربیت فردیِ ایزوله به سمت تربیت کنشگرِ اجتماعی سوق می‌دهد.
نوآوری دوم: بازتعریف «تقوا» به مثابه سازوکار حضور فعال در میدان
در ادبیات رایج دینی، تقوا غالباً به معنای پرهیز از گناه یا خروج از محیط‌های آلوده معرفی می‌شود. اما مقام معظم رهبری با بهره‌گیری از استعاره «زره»، تقوا را امری دفاعی در میدان عمل اجتماعی می‌دانند، نه انزوا از آن. نوجوان متقی کسی نیست که در گلخانه محفوظ بماند، بلکه کسی است که در میدان بایستد، بجنگد و آسیب نبیند.
این خوانش، تربیت گلخانه‌ای را نفی و الگوی تربیت میدانی، مقاومتی و مسئولیت‌پذیر را جایگزین می‌کند. چنین نگاهی در تضاد با رویکردهایی است که تقوا را در دوری از خطر و حذف مخاطرات تعریف می‌کنند.
البته خوانش اسلام ناب برای اسناد بالادستی پیامدهای تربیتی هم دارد. با توجه به سه‌گانه ایمان، تقوا و مسئولیت اجتماعی مشخص می‌شود که دستگاه معرفتی طرح کلی، می‌تواند چارچوبی برای تفسیر مجدد اسناد تربیتی موجود مانند سند تحول بنیادین آموزش و پرورش باشد.
اگر خوانش اسلام ناب مبنا قرار گیرد، آنگاه تربیت تنها به معنویت فردی و اخلاق شخصی محدود نمی‌ماند. مفاهیمی چون عدالت‌خواهی، ولایت‌پذیری، استکبارستیزی و فعالیت اجتماعی در شمار مؤلفه‌های اصلی تربیت قرار می‌گیرند و شاخص‌های ارزشیابی تربیتی نیز دگرگون می‌شوند و تنها به عملکردهای صوری اکتفا نمی‌شود.
در نتیجه به ضرورت استخراج الگوی تربیتی از دل منظومه فکری رهبری می‌رسیم. آنچه در این یادداشت ارائه شد، تنها گام نخست در کشف نوآوری‌های تربیتی اندیشه مقام معظم رهبری است. این نوآوری‌ها به‌صورت صریح در برخی متون و به‌صورت ضمنی و فراتحلیلی در «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» وجود دارند و پژوهشگر تربیتی باید با رویکردی بین‌سطحی (از نظریه تا تکنیک)، این اندیشه‌ها را استخراج و صورت‌بندی کند.
درواقع اندیشه تربیتی مقام معظم رهبری، در سه سطح بنیادین، ساختاری و تکنیکی دارای نوآوری است و این نوآوری‌ها در پرتو تمایز میان سه پارادایم اسلامی، برجسته می‌شوند. مفاهیمی مانند ایمان و تقوا، نیازمند بازتعریف در چارچوب اسلام ناب هستند تا بتوانند تربیت تمدنی و انقلابی را رقم بزنند.
انتهای پیام/