شروین طاهری:  فیدل کاسترو 8 ماه پیش در آخرین سخنرانی‌اش در کنگره حزب کمونیست کوبا در حالی که گرمکن ورزشی بر تن داشت گفت: «بزودی من 90 ساله خواهم شد. سرنوشت من هم مثل بقیه خواهد بود. زمان مرگ برای همه ما فرا خواهد رسید... شاید این آخرین باری باشد که من در این محل سخنرانی می‌کنم. ما باید به برادران‌مان در آمریکای لاتین و جهان بگوییم که مردم کوبا پیروز خواهند شد».
رهبر انقلاب کوبا یک دهه پس از کناره‌گیری از قدرت، سرانجام ساعت 7 جمعه‌شب به وقت هاوانا از دنیا رفت. دیروز بنا به وصیت خودش، پیکرش پس از تشییع سوزانده شد اما هنوز باید امیدوار بود که میراث او در جزیره انقلاب قاره آمریکا بیخ گوش آمریکای امپریالیست نسوزد و نیست و نابود نشود.
شاید برای او 25 نوامبر، روز مرگش تنها به معنای لحظه گذر از خط پایان رقابتی بوده باشد که بدون شک چریک «فیدل» با همه فرتوتی‌اش در آخرین مراحل آن و با وجود آشتی کوبا و خصم دیرینش آمریکا در آخرین روزهای عمرش که برخی آن را تعبیر به عقبگرد از انقلاب کردند، باز هم قهرمان بزرگ و تاثیرگذارش محسوب می‌شد. قهرمانی نه به بزرگی دوستش «چه»- یا ارنستو چه‌گوآرا- اما چه‌بسا موثر‌تر از او.
رفیق فیدل مرد رکوردها بود. انقلابی که او رهبری‌اش می‌کرد 10 رئیس‌جمهور آمریکا را به‌رغم بیش از 5 دهه تحریم پشت سر گذاشت. همچنین با  46 سال زمامداری، پس از ملکه الیزابت انگلیس و پادشاه تایلند بیشترین دوران حکمرانی را به خود اختصاص داد. کاسترو رکورددار طولانی‌ترین سخنرانی‌ها نیز بود. براساس اطلاعات مندرج در تارنمای سازمان ملل، در 26 سپتامبر 1960 به مدت 4 ساعت و 29 دقیقه در مجمع عمومی سخنرانی کرد. سپس در تاریخ 24 فوریه 1998 در جلسه تمدید دوران ریاست‌جمهوری‌اش در مجلس ملی کوبا به مدت 7 ساعت و 30 دقیقه به سخنرانی پرداخت.
7 سال قبل پیش‌بینی کرده بود پایان دوران اوباما را نخواهد دید و اگرچه واقعا به شکستن رکوردی دیگر نزدیک شد اما پیرمرد به قولش عمل کرد و 50 روز پیش از آنکه اوباما کاخ سفید را ترک کند، دنیا را ترک کرد. گویی تنها مرگ، حریف کاستروی انقلابی شد. انقلابی که او  و همرزمانش در 1953 آغاز کردند و در 1959 با پیروزی بر دیکتاتور دست‌نشانده واشنگتن، فولخنسیو باتیستا به تشکیل یک دولت سوسیالیستی ضدسلطه در کوتاه‌ترین فاصله ممکن از سواحل شرقی ایالات متحده انجامید. دولتی که تا زمان فروپاشی شوروی خود را واحدی از بلوک شرق در نیمکره غربی می‌دانست و حتی در 1962 تا آستانه تهدید هسته‌ای آمریکا با کلاهک‌های اتمی شوروی هم رفت. به مدت نیم قرن آمریکایی‌ها انواع و اقسام توطئه‌ها، سوءقصد‌ها و حتی حملات نظامی را برای سرنگونی یا ترور او تدارک دیدند اما تا سال 2006 به رهبری کوبای انقلابی ادامه داد تا آنکه به‌خاطر بیماری و کهولت سن، جایش را به عنوان رئیس حزب کمونیست و رئیس‌جمهور کوبا به برادرش رائول سپرد. اما حتی مرگ هم کاسترو را غافلگیر نکرد. او همیشه انتظار مرگ و مرگ همیشه انتظار او را می‌کشید. او فقط نه یک فرمانده که خود یک چریک بود؛ از همان زمان که در 24 سالگی به گروه چریک‌های ضد رافائل تروخیو پیوست تا زمانی که پس از شکست انقلاب اول با تبعید به مکزیک از اعدام گریخت. کاسترو 6 سال بعد سوار بر قایقی کوچک به نام گرانما به همراه 81 چریک دیگر قیام مسلحانه را از سر گرفت و سرانجام  در کنار مبارزان قهاری چون چه‌گوآرا، کامیلو سی ینفوئگوس و حایمه وگا، به پیروزی تاریخی بر قوای باتیستا در سانتاکلارا دست یافت. طبق گزارش «سازمان ملی اطلاعات» کوبا که هنوز هم قدرتمند‌ترین سازمان اطلاعاتی هماورد سیا در نیمکره غربی محسوب می‌شود، او طی 5 دهه حکمرانی بر کوبا به عنوان خاری در چشم آمریکا، دست‌کم 638 بار هدف طرح‌های ترور سیا و مزدوران کوبایی‌اش قرار گرفت و از آنها جان سالم به در برد؛ طرح ترورهایی شامل قرص‌های سمی، سیگار برگ زهرآلود، حلزون انفجاری و لباس شنای آغشته به مواد شیمیایی. این جز عملیات نظامی پنتاگون برای سرنگونی‌اش بود که به افتضاح خلیج خوک‌ها ختم شد.
اسطوره واقع‌گرایی
«اسطوره واقع‌گرایی» شاید بهترین تعریفی باشد که می‌توان از رفیق فیدل کرد. با آنکه بسیاری از دوستداران کاسترو او را اسطوره‌ای جاودانه می‌خوانند اما خود هرگز نگاهی اساطیری به زندگی و مبارزه نداشت و  حتی به عنوان یک انقلابی کمونیست هم با واقع‌بینی عمل کرد. این چریک پیر به‌رغم عقل سرخش گاهی بیش از اندازه عاقل بود و پرهیز از عوام‌فریبی شاید بزرگ‌ترین میراثش برای کوبا باشد. خود می‌گفت: «من مرتکب اشتباهاتی شده‌ام ولی هیچیک از آنها استراتژیک نبوده‌اند. همه آنها تاکتیکی بوده است. انسان به‌خاطر خیلی چیزها تأسف می‌خورد، حتی به‌خاطر بعضی سخنان... اما من، درباره آنچه ما در کشور خویش انجام دادیم و آنطور که جامعه خود را سازمان دادیم، ذره‌ای پشیمان نیستم».
حتی دشمنان کاسترو هم به دستاوردهای عدالت اجتماعی انقلاب کوبا اذعان دارند. روزنامه انگلیسی تلگراف پس از مرگش نوشت: «او کاپیتالیسم را از خانه جارو کرد ولی با مدارس و بیمارستان‌ها[ی رایگان] دل فقرا را به دست آورد». در دوران او کوبا املاک بزرگ، صنایع و تجارت را  ملی‌‌ کرد و اغلب خدمات عمومی به طور نسبتا مساوی بین همه آحاد جامعه تقسیم شد.  اوج واقع‌گرایی کاسترو را در رویکرد عاشقانه اما عاقلانه‌اش نسبت به سیگارهای برگ معروف کشورش شاهد بودیم. وقتی در 1985 اعلام کرد دخانیات را ترک کرده با اشاره  به مضرات استعمال دخانیات گفت: «بهترین کاری که می‌شود با یک جعبه سیگار برگ انجام داد این است که آن را به دشمن‌تان بدهید.» و فیدل سیگار برگ را به یکی از بزرگ‌ترین اقلام صادراتی کوبا به جهان سرمایه‌داری بدل کرد. او 5 بار ازدواج کرد که حاصل آن 9 فرزند بود. «فیدل کاسترو دیاز بالارت» بزرگ‌ترین پسر و فرزندش که به فیدلیتو مشهور است 67 سال دارد و دانش‌آموخته هسته‌ای از شوروی سابق است. آلینا فرناندس یکی از دختران کاسترو که بیش از 60 سال عمر دارد، در سال 1993 و در پوشش یک توریست از کشور خارج شد و  هنوز یکی از منتقدان حکومتش به شمار می‌رود. دیروز جوئل گارسیا لئون، سرمقاله‌نویس روزنامه «تراباخودرس» یا «کارگران»- یکی از روزنامه‌های اصلی کوبا- در یادداشتی احساسی با عنوان «پدرفیدل مرد» به نامه خداحافظی چه‌گوآرا اشاره کرد و نوشت: «در انقلابی‌گری، پیروزی و مرگ اهدافی به یک اندازه اصولی‌اند».
کوبا پس از کاسترو؛ مذاکره فرسایشی به مثابه مبارزه
او تنها 2 روز مانده به آغاز پروازهای خطوط هوایی آمریکا به کوبا درگذشت و این را شاید برخی نشانه‌ای از پایان انقلاب کوبا پس از فیدل در نظر گیرند. با این وجود نباید فراموش کرد که ذهنیت آزاده فیدل و شعارش مبنی بر «جنگ بدون آتش‌بس» هنوز در بخش مهمی از حاکمیت کوبا تداوم دارد. او حضور اوباما در هاوانا را در اثر دومینوی سیاسی نولیبرالیسم جهانی می‌دید. از این رو پس از 17 سال غیبت، در سال 2014 در کنگره حزب کمونیست کوبا حاضر شد تا وصیتی انقلابی برای ملتش کند، مردمی که هنوز هم بسیاری از آنها بر این باورند که فیدل کشورشان را به آنها بازگرداند و تبدیل به ملت‌شان کرد. او مصادف با پنجاه و پنجمین سال شکست آمریکا در خلیج‌خوک‌ها گفت: «ایده‌های کمونیستی کوبا در این سیاره پایدار خواهد ماند و دستاوردهای‌شان ادامه پیدا می‌کند.» و در ادامه افراد حاضر را که 3 نسل حاکمیت را تشکیل می‌دادند به «مبارزه بدون آتش‌بس» فراخواند.
این فراخوان ما را به ربع قرن پیش از آن می‌برد. زمانی که او کمی پیش از فروپاشی به جمهوری‌های شوروی توصیه کرد فریب غرب را نخورند و گورباچف را یک خائن خواند. البته تئوریسین فروپاشی بلوک شرق هم با قطع کمک‌های مسکو به هاوانا پاسخی تلخ به رفیق سابقش داد. گورباچف متلکی تاریخی هم به کاسترو انداخت: «چقدر زشت است که بعضی‌ها بخواهند با پول ما کمونیست بمانند».
اما کوبا بدون روبل‌های کرملین هم به انقلابش ادامه داد هر چند نه مقتدرانه اما عاقلانه. پاسخ تاریخی کاسترو به گورباچف پشیمان، احترامی بود که پوتین به عنوان سلف پولیتبورو برایش قائل بود. در واقع شاید کوبا و کاستروها به یک آشتی ناگزیر از سر همسایگی با یانکی‌ها تن داده باشند اما دست کم خود را یک باره به وعده‌های غرب نفروختند و ابتکار عمل درباره آینده را به دست گرفتند. کاسترو بهار سال گذشته با آنکه در یکی از آخرین مقاله‌هایش از لفظ «برادر اوباما» استفاده کرد اما در ادامه حرف‌های رئیس‌جمهور آمریکا خطاب به کوبایی‌ها مبنی بر فراموش کردن گذشته را طوری به سخره گرفت که به نظر می‌رسید برادر خطاب کردن طرف مقابل هم نوعی مضحکه بوده است. امروز با گذشت 2 سال از احیای روابط سیاسی واشنگتن- هاوانا، گشایش سفارتخانه، کاهش محدودیت‌های مسافرتی، آغاز پروازهای تجاری و انعقاد چند توافقنامه از طریق مذاکره، کماکان تحریم‌های شدید آمریکا علیه کوبا پابرجاست و البته به نظر نمی‌رسد در آینده این وضعیت تغییر کند. برادر و جانشینش رائول 84 ساله شاید به اندازه فیدل انقلابی و واقع‌گرا نباشد اما او هم بخوبی می‌داند بازی رفع تحریم‌ها از سوی واشنگتن در ادامه خود تحریم‌ها و یک بازی فرسایشی است. دیپلمات‌های کوبایی نیز به شما خواهند گفت که مذاکرات امروز در تداوم مبارزات دیروز است. فراموش نکنیم که هنوز هم دولت‌های سوسیالیست آمریکای‌جنوبی یک خط مستقیم به کوبا دارند تا در مواقع لزوم از اتاق فکر میدان انقلاب هاوانا کمک بگیرند. با وجود جوانگرایی‌های اخیر در هیأت‌رئیسه تنها حزب کشور، رائول علاوه  بر مقام ریاست جمهوری همچنان دبیر اول حزب کمونیست خواهد بود و خوزه رامون ماچادو ونتورای 85 ساله نیز دیگر مقامی است که از نسل اول انقلاب به عنوان دبیر دوم حزب او را همراهی می‌کند. این به معنی گذار آرام و سنجیده حاکمیت از نسلی به نسل دیگر است.
 

وداع با فیدل
با درگذشت رهبر انقلابی کوبا، ۹ روز عزای عمومی اعلام شد. جنازه فیدل کاسترو دیروز سوزانده شد و قرار است خاکسترش یکشنبه آینده (چهارم دسامبر) در گورستان قربانیان جنگ استقلال در شهر سانتیاگو د کوبا، دومین شهر بزرگ کشور به خاک سپرده شود. شورای دولتی کوبا با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد: «مردم کوبا روز سه‌شنبه (نهم آذر) با تجمع در میدان انقلاب شهر هاوانا برای آخرین‌بار با فیدل کاسترو وداع می‌کنند.» بخشی از خاکستر فیدل نیز به «کاروان آزادی»؛ مسیری که او و همرزمانش در جریان انقلاب کوبا طی کردند، منتقل می‌شود. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه در پیام تسلیتی با مردم و دولت کوبا ابراز همدردی کرد. پوتین گفت: «مرگ رهبر انقلابی و برادر شما فیدل کاسترو را تسلیت می‌گویم. نام این سیاستمدار قاطع، در تاریخ مدرن جهان به صورت یک نماد باقی خواهد ماند. کوبای مستقل و آزاد به دست او و همکاران او ساخته شد و این کشور به عضوی بانفوذ در جامعه جهانی تبدیل شد و نمونه‌ای الهام‌بخش برای بسیاری از کشورها و مردم است». میخائیل گورباچف، آخرین رئیس اتحاد جماهیر شوروی نیز در پیامی مقاومت فیدل کاسترو زیر «تحریم‌های سخت آمریکا» را ستود. شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین هم در پیامی توئیتری نوشت: «کاسترو تا ابد زنده است». جاکوب زوما، رئیس‌جمهوری آفریقای جنوبی اعلام کرد: «رئیس‌جمهور کاسترو با تلاش‌های ما علیه آپارتاید شناخته شد و مردم کوبا را ترغیب کرد در این راه به ما بپیوندند.» در همین حال بنیاد نلسون ماندلا، رهبر ضدآپارتاید آفریقای‌جنوبی پیام تسلیتی به مردم و دولت کوبا ارسال کرد. در هند خانواده گاندی و حزب کنگره مرگ او را تسلیت گفتند. اغلب رهبران آمریکای لاتین نیز در پیام‌های تسلیت‌شان از کاسترو به بزرگی یاد کردند بویژه رؤسای جمهور چپگرای ونزوئلا، اکوادور، بولیوی، شیلی و اروگوئه. نیکولاس مادورو، رئیس‌جمهور ونزوئلا نخستین کسی بود که به رائول کاسترو و کوبایی‌ها تسلیت گفت و نقش فیدل را به عنوان الگویی برای ملت‌های مستقل ستود. مادورو گفت: «او با روشن کردن راه کرامت برای مردم جهان تاریخ‌سازی کرد... او در تاریخ در کنار آزادی‌خواهانی چون بولیوار و مارتی می‌ایستد...  بخشی از مشروعیت ملت‌های آمریکای لاتین را مدیون او هستیم». پنیا نیه‌تو، رئیس‌جمهور مکزیک نیز از شخصیت بزرگ او یاد کرد. در آرژانتین به‌رغم واکنش سرد دولت آمریکایی ماکری، رسانه‌ها یاد کاستروی فقید را گرامی داشتند. در اروپا اغلب رسانه‌های ایتالیا و اسپانیا عناوین نخست خود را به مرگ کاسترو اختصاص دادند. در فرانسه روزنامه راستگرای لوفیگارو «مرگ فرمانده» را تیتر یک کرد و روزنامه چپگرای لوموند در یادداشتی از ارتباطات وسیع او با تاثیرگذارترین روشنفکران، نویسندگان و هنرمندان قرن بیستم تمجید کرد. فرانسوا اولاند، رئیس‌جمهور فرانسه در پیامی درگذشت کاسترو را تسلیت گفت: «او تجلی انقلاب کوبا هم در امیدی بود که بیدار کرده بود و هم در ناامیدی. او نمادی در دوران جنگ سرد بود که منجر به سقوط اتحاد جماهیر شوروی شد. او به کوبایی‌ها فرصت داد که به آزادی از سلطه خارجی‌ها مفتخر باشند... من به رائول کاسترو، خانواده او و ملت کوبا تسلیت می‌گویم.» اما مرگ این رهبر انقلابی واکنش‌های متفاوتی را در آمریکا در مقایسه با سایر کشورهای جهان برانگیخت. ده‌ها کوبایی‌تبار نیمه‌شب جمعه با شنیدن خبر فوت او به خیابان‌های فلوریدا ریخته و پایکوبی کردند. از طرف دیگر هنوز ساعتی از انتشار خبر درگذشت او نگذشته بود که 2 عضو کنگره آمریکا در واکنش به این خبر، اظهارنظر تند و زننده‌ای مطرح کردند. «کارلوس کوربلو» عضو  جوان جمهوری‌خواه مجلس نمایندگان آمریکا از ایالت فلوریدا از «مرگ دیکتاتور» صحبت کرد. همچنین «النا روس لتینن» عضو دیگر جمهوری‌خواه مجلس نمایندگان مدعی شد که «روزی که مردم در داخل و خارج کوبا برای آن انتظار می‌کشیدند، فرا رسید». این واکنش‌های خصمانه ثابت کرد حاکمیت آمریکا در پس چهره آشتی‌جویانه‌اش چه نگاهی به کوبا دارد.

امیر  استکی: چند وقت پیش مشغول مطالعه اتوبیوگرافی یکی از فعالان ضدسرمایه‌داری آمریکا در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بودم. یک جایی اوایل کتاب نویسنده از کار کردنش در یک کارخانه تولیدی لباس صحبت می‌کند و از اینکه دستمزد هفتگی‌اش 2/1دلار بوده است. دستمزدی که فقط و فقط هزینه گذران حداقل زندگی یک نفر را تامین می‌کرده است. نویسنده از تصمیمش برای صحبت با رئیس کارخانه و درخواست افزایش دستمزد سخن می‌گوید و چیزهایی تعریف و وضعیتی را در برخوردش با مالک کارخانه توصیف می‌کند که بسیار به کار فهم چرایی رهاشدگی مردم توسط مسؤولان دولت کنونی در ایران می‌آید. او می‌گوید وقتی وارد اتاق رئیس کارخانه شدم اولین چیزی که توجهم را به خود جلب کرد بوی بسیار خوش گل رز بود. بویی که از یک گلدان بزرگ پر شده با ده‌ها گل رز خوشبو به مشام می‌رسید. گل‌هایی که قیمت هر شاخه آنها برابر با دستمزد یک هفته او بوده است و خب! نتیجه درخواست او هم چیزی جز شنیدن یک نه بزرگ نبوده است. همه مساله اما در همان گلدان پر از شاخه‌های گل رز پنهان شده است. جامعه‌ای که در آن می‌شود حقوق ده‌ها هفته یک کارگر را فقط به مصرف پر کردن یک گلدان برای یک روز درآورد، جامعه‌ای است رهاشده در کام مناسبات وحشیانه بازار. در این جامعه درصد بسیار زیادی از مردم به کار تولید و چرخاندن چرخ انباشت سرمایه مشغولند و چون مسائل اساسی یک جامعه مسائلی است که مناسبات زندگی اکثریت جامعه پدید می‌آورد، لذا بار کاستی‌ها و ناراستی‌ها و شرایط بد زندگی نیز بر دوش همین اکثریت است. در این جامعه، اکثریت درآمد‌های ناچیز دارند و فقر و فاقه و بیماری و آلودگی و هزار نارسایی اجتماعی دیگر که معلول ناتوانی در تامین استانداردهای مطلوب زندگی است، در یک رابطه علت و معلولی به آن (درآمد ناچیز) وابسته است و هر اتفاقی هم بیفتد؛ از جنگ گرفته تا قحطی و بیماری و فساد، همواره آن درصد بسیار ناچیز دارندگان و برخورداران می‌توانند مطمئن باشند که گزندی نخواهند دید.
امروز در جامعه ما بویژه در کلانشهرها الزامات همین درآمد ناچیز است که ملت را به اسکان در خانه‌های کوچک در محله‌های پرتراکم و شلوغ واداشته است. الزام همین درآمد ناچیز است که آنها را مجبور به استفاده از خودروهای بی‌کیفیت می‌کند و در تحلیل نهایی همین درآمد ناچیز است که شهرهای بزرگ را متراکم و آلوده و پرتنش کرده و همانگونه که گفتیم بار این همه دشواری فقط بر گردن همان اکثریتی است که درآمد ناچیز دارند. مسائلی که گفتیم مسائل همین اکثریت است و معلول همان جریان ناعادلانه توزیع منافعی که متاسفانه در کشور ما به‌وجود آمده است. این قشر ناچیز انگاشته‌شده‌ای که تقریبا همه جامعه شهری ما را شامل می‌شود، همان‌هایی هستند که آمار مرگ‌ومیرشان در روزهای آلوده سرسام‌آور می‌شود. این قشر همان‌هایی هستند که مشتری شیرهای فرآوری شده با پالم و چربی‌های گیاهی‌اند. همان‌هایی هستند که مجبور به مصرف برنج‌های وارداتی هستند. همان‌هایی هستند که روزنامه‌های زنجیره‌ای قابلمه به‌دست می‌نامندشان و همان‌هایی هستند که بار تامین نیروی انسانی دفاع از مملکت را بر دوش کشیدند. اینها در روزهای آلوده تهران تنها می‌توانند به حاشیه شهر بگریزند و در نهایت سوار بر پرایدها و پیکان‌ها و پژوهای نامرغوب وطنی سری به شمال بزنند و 3-2 روزی را در جنگل و در کنار دریا در چادر‌های برزنتی به تقلای بلعیدن هوای پاک مشغول شوند. آن هم اگر آن درصد کم دارندگان و برخورداران و تصمیم‌گیرندگان صلاح بدانند که چرخ تولید ثروت شهر‌های کلان بویژه تهران را کمی آهسته‌تر بچرخانند و 3-2 روزی شهر را تعطیل کنند. در تحلیل نهایی آنهایی که ماهانه ده‌ها میلیون دستمزد و پاداش‌های کلان می‌گیرند و وام‌های درست و حسابی با بهره‌های ناچیز عایدشان می‌شود و در قسمت‌های ایده‌آل شهر زندگی می‌کنند، هیچ وقت ضروری نمی‌بینند شرایط را تغییر دهند. تهرانی که آنها در آن زیست می‌کنند شهر مطلوبی است و اگر هم روزهایی بشدت آلوده می‌شود می‌توانند بدون اینکه بخواهند روند امور را مختل کنند یک چند روزی ایران را به مقصد یک جای خوش آب‌وهوا در آن سوی مرزها ترک کنند. پس چه لزومی دارد سختی حل مشکل را به دوش بکشند وقتی عوارض هر نوع نابسامانی گردنگیرشان نمی‌شود. یک سفر خارجی زاهدانه! یک هفته‌ای هم حداقل 40-30 میلیون تومان آب می‌خورد یعنی چیزی نزدیک به 40-30 ماه حقوق یک کارگر و البته کمی کمتر از دستمزد یک ماه یک مدیر میان‌رده و ببینید این چقدر شبیه همان داستان گلدان خوشبوی گل‌های رز است.
مساله به‌سادگی مغایرت مسائل مسؤولان دولتی مملکت با مسائل اکثریت مردم است. آنجا که همه هم‌وغم و توش‌وتوان دولت مصروف زدودن موانع بر سر راه سرمایه‌داری مالی و تجاری می‌شود دیگر نمی‌توان انتظار این را داشت که سهم مشکله آلودگی هوای تهران و کلانشهرهای دیگر چیزی جز شعار باشد. شعارهایی هم که بیشتر کارکرد انتخاباتی داشتند و وقتی خیال آن خانم مدیر راحت شد که دیگر پتروشیمی‌های کشور بنزین تولید نمی‌کنند و همسر عالیقدرشان می‌تواند با خیال آسوده به کار واردات بنزین بپردازد، به گوشه‌ای پرتاب شدند و دیگر خبری از جار و جنجال و آه و افغان روزنامه‌های زنجیره‌ای هم نیست و سیل گسترش سرطانی که می‌گفتند و می‌نوشتند هم لابد مهار شده است و مهار هم که نشده باشد مساله همان کسانی است که در معرضش هستند نه مساله مدیران کشور!
در مملکتی که رهبر آن در منطقه‌ای از تهران ساکن است که جزو آلوده‌ترین و پرتراکم و پرترددترین نقاط شهر محسوب می‌شود و با وجود توانایی تغییر مکان برای ایشان، هنوز هم برای اینکه مساله ایشان مساله مردم است، در همان محل باقی مانده‌اند، دیگر چه جایی برای فکری جز انحراف نخبگان از آرمان‌های مردم و انقلاب باقی خواهد ماند؟ از دید بسیاری از این تکنوکرات‌های یقه بسته هنوز هم همان نسخه کرباسچی راه‌حل نهایی تهران و ایران است؛ خروج ندارها!

محمد  زعیم‌زاده: 1- در سال پایانی دولت جناب روحانی دیگر نه فقط برای اهل فن بلکه حتی برای عامه مردم هم دلایل واکنش‌های هیستریکی چون نامه مایه شرمساری برای لغو یک سخنرانی و اقداماتی از این دست تقریبا روشن است؛ تاکتیکی که دولت به سفارش برخی مشاوران از سال نخست و برای به حاشیه بردن مسائل اصلی کشور کم و بیش از آن استفاده کرده و بنا به ظرفیت‌های رسانه‌ای سعی کرده است فراواقعیتی مهم‌تر از واقعیت‌ها بسازد و به خورد خلق‌الله بدهد و البته عده‌ای هم گویا خواسته یا ناخواسته در تکمیل این پازل، کمک‌رسان بدنه ملول و خسته دولت بوده‌اند اما همان طور که قبلا هم گفته شد جناب روحانی و مشاورانش یک بدبیاری بزرگ دارند و آن هم این است که واقعیتی هم وجود دارد که دور از صفحات روزنامه‌های زنجیره‌ای و سایت‌های یارانه‌ای در صحنه واقعی زندگی مردم جاری می‌شود و در سال پایانی دولت بدجور هم پرده برانداخته است. امروز درباره عملکرد دولت یازدهم حتی بین همپیمانان دولت هم اجماع کاملی وجود دارد که در بر پاشنه کارآمدی و امید نمی‌چرخد. مثلا محمدرضا تاجیک درباره عملکرد دولت و اوضاع اجتماعی آن می‌گوید: «بی‌تردید آنچه به‌ نام جریان اعتدالگرا مطرح شد نه دارای پایگاه گفتمان و نه دارای گفتمانی بود هر چند به‌ صورت تساهل و تسامح اسمش را می‌گذارند گفتمان اعتدالگرا اما هیچ‌چیز از این گفتمان بهره نبرده است و هنوز نتوانسته خودش را در قامت گفتمان عرضه کند و هیچ گرانیگاه و خاستگاه وسیع طبقاتی نداشت. اگر بخواهم صریح بگویم تنها شانس آقای روحانی در انتخابات آتی فقدان آلترناتیو است. آقای روحانی نه اینکه آلترناتیو برتر جامعه باشد و نه اینکه تنها بازیگر مقبول کشور در عرصه سیاست باشد اما چون بازیگر دیگری نیست، با کارت دیگری نمی‌شود بازی کرد. فرض من این است که در شرایط عادی همین اتفاق خواهد افتاد، البته نه به علت اینکه دولت کنونی دولت موفقی در عرصه‌های اقتصادی و سیاسی و فرهنگی بوده است». یا صادق زیباکلام در اظهار نظراتی صریح‌تر می‌گوید: «دولت آقای روحانی خسرالدنیا والآخره شده است؛ دولت در زمینه مسائلی که مردم متوجه آن بشوند و با گوشت، پوست و استخوان خود آن را لمس کنند همچون کاهش رکود یا بیکاری عملا کاری نکرد و در زمینه جذب سرمایه‌گذاری خارجی که موجب رونق در کشور شود نیز موفق نبود. روحانی در حالی دائما از اقتصاد صحبت می‌کند که خیلی کارنامه موفقی در این حوزه نداشته». یا ابراهیم اصغرزاده یک گام جلوتر می‌آید و درباره تصویری که از دولت در ذهن مردم در حال شکل‌گیری است توضیح می‌دهد: «دولت در این زمینه گرفتار است. دولتی که به مردم می‌گوید ٤٥ هزار تومان یارانه نگیرید تا بتوانیم برنامه‌های توسعه را پیش ببریم از آن سو نمی‌تواند به مدیرانش بگوید شما هم باید فداکاری کنید؛ اینجاست که فاقد صلاحیت اخلاقی می‌شود. آن‌وقت دولتی می‌شود که از طبقه خاص و منافع طبقه خاصی حمایت می‌کند اما منافع توده‌های مردم را نمی‌تواند بفهمد. دولت دائما ناله می‌کند که من مجبورم هر ماه یارانه بپردازم اما هیچ حواسش نیست چه مقدار حقوق‌های آنچنانی دارد حیف و میل می‌شود... می‌خواهم بگویم آقای روحانی باید متوجه باشد که درباره دولت ایشان تصویری از یک دولت فشل، ضعیف و امامزاده‌ای که اصلا معجزه نمی‌کند در ذهن مردم دارد شکل می‌گیرد».
2- این جمع‌بندی آقایان از اوضاع اقتصادی و به تبع آن اجتماعی دولت احتمالا مبتنی بر برخی داده‌های آماری هم هست. حقیقت ماجرا این است که اوضاع دولت در 2 حیطه تولید و توزیع در امر اقتصاد بشدت دراماتیک است؛ گزارش جدید بانک مرکزی درباره نابرابری درآمدی در سال 94 نشان می‌دهد اختلاف و شکاف طبقاتی در 3 سال اول دولت روحانی بشدت افزایش یافته است. براساس گزارش رسمی بانک مرکزی، ضریب جینی به 37/0 و سهم 10 درصد ثروتمند جامعه به 10 درصد فقیر جامعه از 23/8 در سال 92 به 72/9 در سال 94 افزایش یافته است، همچنین افزایش ضریب جینی به رقم ۳۹۹/ ۰ در سال ۹5 بالاترین رکورد شکاف طبقاتی در سال‌های اخیر محسوب می‌شود. این در حالی است که در سال‌های اوج تحریم یعنی در سال‌های پایانی دولت دهم هم هیچگاه ضریب جینی از میزان ۳۸۳/0 بالاتر نرفت اما در دولت جناب روحانی و لابد با رفع بالمره تحریم‌ها میانگین ضریب جینی به ۳۹9/0 افزایش یافته است.
همچنین نرخ بیکاری هم در این دولت برای نخستین‌بار بعد از 4 سال از 12 درصد عبور کرده است. طبق اعلام مرکز آمار نرخ بیکاری تابستان امسال به 7/12 درصد رسیده که در 17 فصل گذشته بی‌سابقه بوده است. طبق آمارها یک‌میلیون نفر در دولت یازدهم شغل خود را از دست داده‌اند و نرخ بیکاری در 22 استان دو رقمی شده است.
3- حال مساله این است که با این اوضاع اقتصادی مشاوران جناب روحانی آیا باور دارند ساختن مسائلی از جنس مساله علی مطهری همچنان می‌تواند راه‌حل نهایی برون‌رفت دولت از این شرایط باشد؟ جالب اینجاست که بیشتر مدیران دولت روحانی که در دوره اصلاحات هم مدیر بوده‌اند نتیجه چنین رویکردی را در پای صندوق‌های رای از انتخابات شورای شهر دوم به بعد دیده‌اند و خوب می‌دانند در حالی که مساله اصلی مردم معیشت و اقتصاد است سخن از آزادی بیان گفتن و تلاش پشت پرده برای بستن دهان منتقدان چه نتیجه‌ای به همراه دارد. واقعیت این است که دولت روحانی رانتی‌ترین دولت پس از پیروزی انقلاب است که در 3 سال اخیر حداقل از 2 موهبت بزرگ بهره‌مند شده است: اول همراهی کم‌سابقه اجزای مختلف حاکمیت در پروژه اصلی دولت یعنی برجام و دیگری برخورداری از امکان عدم حضور آلترناتیو‌های اصلی در فضای رقابت سیاسی.
2 امتیازی که به نظر می‌رسد به دولت داده شده تا با خیالی راحت و حداکثر توان دور از حاشیه‌سازی به مسائل اصلی کشور بپردازد و با دست فرمانی که خود می‌پسندد امر اقتصاد را ساماندهی کند تا شعار چرخ زندگی مردم بچرخد مایه شرمساری نشود اما به نظر می‌رسد با وجود همه این امتیاز‌ها نتایج رضایتبخش نیست و استراتژی مشاوران دولت دور کردن جناب رئیس‌جمهور از واقعیت‌هاست، استراتژی‌ای که می‌تواند مایه شرمساری ماندگار دولت شده و سبب شود دولت روحانی مسیر دولت اصلاحات را با سرعت بیشتری بپیماید.
4- بابک داد در سایت خود با مرور خاطرات خویش مربوط به دوران خبرنگاری می‌نویسد: بعد از انتخابات دوم خرداد، گهگاهی ضعف‏ها و کاستی‏ها را در قالب نامه به گوش آقای رئیس‌جمهور می‏رساندم اما به محض اینکه زبان قلمم طعم انتقاد یا سوال از اصلاحات گرفت، پروسه بایکوت شروع شد! در اولین مسافرتم در تیم همراه رئیس‌جمهور به استان زادگاه مادرم لرستان رفتیم. استانی فوق‌العاده غنی اما فوق‌العاده فقیر! بعد از بازگشت از سفر، اولین سفرنامه را نوشتم و خیلی اتفاقی، مستقیما به آقای رئیس‌جمهور تحویلش دادم! بلافاصله از سوی یکی از مسؤولان دفترشان بدرستی توبیخ شدم که چرا سلسله مراتب را رعایت نکرده‏ام و گزارش را به دفترشان نداده‏ام تا لابد سانسور شود شبیه موارد بعدی که سانسور هم شد! در آن سفرنامه یک صحنه را شرح دادم که درست زیر جایگاه سخنرانی دیده‏ بودم! هیات همراه و شخصیت‏ها و کارکنان نهاد ریاست‌جمهوری، زیر جایگاه در حال خوردن انواع شیرینی، میوه، آبمیوه و نوشابه بودند و آن سوی فنس‏های مستحکم، زنان و کودکان اهل دورود زیر آفتاب سوزان، گوش به سخنان خاتمی درباره عدالت و کرامت انسانی سپرده بودند و چشم‌شان هم به این بخور بخور بود!
گزارش توصیفی من از این وضع، مجوز ورود مرا برای همیشه لغو کرد. برنامه‏ها و جزئیات را از من پنهان می‏کردند تا جا بمانم. دیر به برنامه‌ها می‌رسیدم اما هنوز زیر جایگاه سخنرانی، پوست‏های موز و هسته‏های شلیل و قوطی‏های نوشابه بر جای بود. خبرنگار این چیزهای کوچک را دلیل اتفاقات بزرگ‌تر می‏داند. نگاهش شاید گاهی سمبلیک باشد اما واقعی است و او می‌بیند که مردم، چگونه بدبین و دلزده می‌شوند! چیزی که مسؤولان اصلاح‌طلب متوجه نشدند این حقیقت بود که آن پوست موزها، روزی زیر پای‌شان خواهد رفت که رفت و اصلاحات را هم عقیم خواهد کرد و بر زمین خواهد کوفت که کوفت! بهانه بایکوت‌شدنم از سوی برخی مسؤولان مدعی اصلاحات نداشتن تعامل مثبت بود، برخی از همین افراد که خیلی اهل تعامل مثبت بودند بعدها در پروژه‏های اقتصادی وسیعی مثل فرودگاه امام خمینی یا صنایع دیگر نشان دادند معنای واقعی تعامل یعنی چه! بعضی از همان اشخاص هم، امروز باز شده‏اند مدافعان آزادی بیان و رنج مردم! چیزی که آنها ندانستند این بود که هر خبرنگاری که بتواند آب دهان دخترک دورودی را ببیند، نمی‏تواند اهل چنین تعامل مثبتی بشود و نمی‏تواند گوشه‏ای بنشیند و بگوید؛ ما هیچ؛ ما نگاه...»