محمدصادق حاج‌صمدی: در گفتار پیشین نگاهی اجمالی به نقش اشعث در فتنه‌های زمان امیرالمومنین(ع) داشتیم و بیان شد او و همدستانش کار را تا بدانجا بر نظام سخت کردند که امیرالمومنین(ع) مجبور شد از او که به‌واسطه فسادش عزل شده بود دلجویی کند و وی را به فرماندهی نیمی از لشکر بگمارد. و پس از آن نیز حکمیت را بر امام تحمیل کرد و معاویه را نجات داد و جنگ را مغلوبه کرد و در شهادت حضرت توطئه کرد و دخترش را به عقد امام حسن(ع) درآورد. به‌عبارت دیگر شخصیتی که امیرالمومنین(ع) او را در مسجد، «منافق بن کافر» خطاب و از ولایت عزل کرد، چنان نفوذی در میان عرب داشت که ایشان در مواجهه با او به‌واسطه مصلحت ناتوان بود و یک‌تنه کار نظام را فشل کرده بود. دوران حکومت امیرالمومنین(ع) را به واسطه خواص متنفذ منافق می‌توان براحتی «دوران تحمیل‌ها» نام گذاشت.  پرداخت به برخی شخصیت‌ها در این دوران نیز دستاویزی برای مقایسه با امروز است که برخی از خواص تا کجا می‌توانند حتی تیغ امیرالمومنین(ع) را کند کنند و رای ایشان را برگردانند و موجب شوند مردم نیز امامی را که با وی بیعت کرده بودند رها کنند. بویژه وقتی برای یک عده، عمامه مانع فریب باشد در حالتی که ابوموسی اشعری عمامه‌دار حافظ قرآن راوی حدیث، فریب پسر نابغه بدکاره را بخورد. ابوموسی اشعری که در جریان حکمیت مورد قبول معاویه و اشعث بن‌ قیس و در عمل، پذیرفته کوفیان و شامیان بود از جمله افرادی است که پا پس کشیدن او اهل جمل را جرأت داد و ورود او کار صفین را یکسره کرد. «ابوموسی عبدالله بن ‌قیس اشعری» در زبید یمن و در قبیله اشعر به دنیا آمد که از قحطانیان یمن و از قدیمی‌ترین اعراب بودند و در غارات ثقفی نقل است که مادرش ظبیه به دزدی معروف بود و در تاریخ مسلمان شدنش اختلاف است اما قول غالب این است که پس از سقوط خیبر مسلمان شد و دیگرانی گفتند که او در مکه و به همراه سعید بن عاص که از بنی‌امیه بود اسلام آورده بود و نقل دیگری نیز هست که او همزمان با جعفر بن ابی‌طالب به مدینه وارد شد و اسلام آورد. گفته‌اند در فتح مکه در زمره سپاه اسلام بود و در حنین و تبوک نیز با پیامبر شمشیر زده بود و شخصی بود در تیراندازی ماهر و صدایی خوش در قرائت قرآن داشت و پیامبر در سال دهم پس از هجرت و پیش از حج آخر او را به فرمانداری زبید و ولایت عدن گمارد و در یمن عنوان قضاوت یافت. چون پیامبر رحلت کرد خلیفه اول او را در یمن باقی گذاشت و این تا 2 سال ادامه یافت تا پسر ابی‌قحافه درگذشت و در مدینه با خلیفه دوم بیعت کرد. پس خلیفه دوم مغیره بن ‌شعبه را از حکومت بصره عزل کرد و ابوموسی را بر بصره ولایت داد. نقل است او در فتح اهواز و حران و نصیبین فرمانده سپاه مسلمین بود و یک سال شوشتر را محاصره کرد و آن را به سال بیستم پس از هجرت گشود و 12 سال والی بصره و به تبع آن خوزستان و عراقین بود. یعقوبی نقل می‌کند ابوموسی با پسر خطاب رابطه‌ای نزدیک داشت و اولین کسی بود که به خلیفه دوم لقب امیرالمومنین(ع) داد و او را در نامه‌ها چنین خطاب کرد و چنین معمول شد و پس از آن بود که بر وی این لقب ماندگار شد. چون در مدینه حکم شد که نقل حدیث از پیامبر(ص) ممنوع است؛ ابوموسی امر کرد تا احادیثی که از پیامبر(ص) نقل کرده بود را گرد آوردند و آتش زدند. پس از آن خلیفه دوم او را جایگزین عمار یاسر در کوفه کرد لکن مردم کوفه بر او متفق نشدند و اعتراض کردند، پس او مجددا به بصره بازگشت ولی همچنان قاضی کوفه بود. چون کار بر عثمان قرار گرفت بنا بر وصیت خلیفه پیشین، ابوموسی تا 4 سال بر بصره حاکم بود. و عثمان 2 سال دیگر بر آن افزود لکن به سال بیست و نهم مردم بصره از او شکایت کردند و عثمان او را از حکومت عزل و پسردایی خود عبدالله بن‌ عامر را به بصره فرستاد و ابوموسی از جمله نخستین والیان بود که با یکی از بنی امیه جایگزین شد. با این حال عثمان برای او هدایا فرستاد تا از او دلجویی کند لکن ابوموسی نپذیرفت و در کوفه ساکن شد تا سال سی‌وچهارم که مردم کوفه بر سعید بن‌ عاص شوریدند و خواستند عثمان را از خلافت عزل کنند و ابوموسی را بر کوفه امارت دهند لکن شرط کرد که پذیرش حکومت کوفه را می‌پذیرد در حالتی که با عثمان بیعت کنند و نیز کار را بر مخالفان عثمان سخت گرفت و تا قتل او در کوفه حاکم بود. چون عثمان کشته شد و کار بر امیرالمومنین(ع) قرار گرفت، عبدالله بن قیس از بیعت با امام امتناع کرد و کوفیان را نیز بازداشت و در جواب سوال ایشان که چرا با امام بیعت نمی‌کند، گفت: «در این معنى توقف می‌کنم و می‌نگرم تا بعد از این چه شود» و در این هنگام امام(ع) در مدینه بود و تا جمل مرکز خلافت در حجاز بود. پس هاشم بن ‌عتبه بن أبى‌وقاص به او گفت: «... مهاجر و انصار و خاص و عام با امیرالمؤمنین على(ع) بیعت کرده‌اند. می‌ترسى اگر با على(ع) بیعت کنى، عثمان از آن جهان باز آید؟» پس چون هاشم بن ‌عتبه با امام بیعت کرد، ابوموسی نیز پذیرفت. با این حال امام عماره بن شهاب را به ولایت کوفه فرستاد لکن او را در راه طلیحه بن‌ خویلد به مرگ تهدید کرد و از میانه راه بازگشت. پس مالک اشتر نخعی امام را به ابقای ابوموسی بر امارت کوفه توصیه کرد که غالب مردم کوفه از یمنند و عبدالله قیس نیز از اهل یمن است و کار در کوفه بر وی قرار دارد. پس امام پذیرفت لکن چون فتنه شتر سرخ‌مو را طلحه و برادرش و جناب عایشه علم کردند و بر بصره قرار گرفتند و والی امام را بیرون کردند، جناب عایشه نامه‌ای به بزرگان کوفه و ابوموسی نوشت و ایشان را از پیروزی خود مطلع کرد و به مقابله با امام خواند. ابوموسی نیز بر منبر رفت و کوفیان را بر آن داشت تا کناره گیرند و در جنگی که از آن به‌عنوان نزاع میان قریش یاد کرده بود شرکت نکنند و گفت: «شمشیرها را غلاف کنید و سرنیزه‌ها را جدا سازید و زه‌ها را ببرید و ستمدیده و بی‌چاره را پناه دهید تا اینکه این کار هموار شود و این فتنه از میان برخیزد». پس از آن امام، هاشم بن‌ عتبه را به کوفه فرستاد و به ابوموسی فرمود: «مردم را به حال خود رها کن، زیرا من تو را ولایت ندادم جز آنکه بحق مرا یاوری کنی» و از نامه‌های آن حضرت است به ابوموسی که: «از بنده خدا علی امیر مومنان به عبدالله بن قیس. پس از ستایش پروردگار و درود! سخنی از تو به من رسید که هم به سود، و هم به زیان تو است، چون فرستاده من پیش تو آید، دامن همت کمر زن، کمرت را برای جنگ محکم ببند، و از سوراخ بیرون آی، و مردم را برای جنگ بسیج کن، اگر حق را در من دیدی بپذیر، و اگر دودل ماندی کناره‌ گیر، به خدا سوگند هرجا که باشی تو را بیاورند و به ‌حال خویش رها نکنند، تا گوشت و استخوان و ‌تر و خشکت در هم ریزد، و در کنار زدنت از حکومت شتاب کنند، چنانکه از پیش روی خود همانگونه بترسی که از پشت سرت هراسناکی. حوادث جاری کشور آنچنان آسان نیست که تو فکر می‌کنی، بلکه حادثه بسیار بزرگی است که باید بر مرکبش سوار شد، و سختی‌های آن را هموار کرد، و پیمودن راه‌های سخت و کوهستانی آن را آسان کرد، پس فکرت را به‌کار گیر، و مالک کار خویش باش، و سهم و بهره‌ات را بردار، اگر همراهی با ما را خوش نداری کناره‌ گیر، بی‌آنکه مورد ستایش قرارگیری یا رستگار شوی، که سزاوار است تو در خواب باشی و دیگران مسؤولیت‌های تو را برآورند، و از تو نپرسند که کجا هستی؟ و به کجا رفته‌ای؟ به خدا سوگند! این راه حق است و به دست مرد حق انجام می‌گیرد، و باکی ندارم که خداشناسان چه می‌کنند! والسلام». لکن ابوموسی نپذیرفت و هاشم را نیز به زندان و قتل تهدید کرد. پس هاشم به امام(ع) نوشت: «بر مردی وارد شدم، خودخواه و ستیزه‌جو که دشمنی‌اش علنی و آشکار است». پس امام محمد بن ابی‌بکر و محمد بن ‌جعفر را به کوفه فرستاد تا ابوموسی را به راه آورند. لکن در جواب ایشان گفت: «به خدا قسم که بیعت عثمان در گردن من و گردن صاحب شما دو تن است. و اگر چاره‌ای جز مبارزه نباشد، ما با کسی جنگ نمی‌کنیم مگر پس از انجام پیکار با قاتلان عثمان در هر کجا که باشند». نقل است عبد خیر حیوانی از ابوموسی پرسید: آیا این دو نفر (طلحه و زبیر) از جمله بیعت‌کنندگان با علی بودند؟ گفت: آری. پس پرسید: آیا از علی عملی سر زده است تا موجب نقض بیعت او شود؟ جواب داد: نمی‌دانم. عبد خیر به او گفت: اکنون که تو ندانستی، پس تو را به حال خود می‌گذارم تا بدانی...».
چون خبر سرکشی ابوموسی به امیرالمومنین(ع) رسید این‌بار امام سبط اکبر را به همراه عمار یاسر و قرظه بن‌کعب به‌عنوان فرماندار کوفه فرستاد و نامه‌ای به او داد که «همانا من حسن(ع) و عمار را فرستادم تا از مردم کمک بخواهند و قرظه بن‌کعب را نیز به عنوان والی کوفه فرستادم، اعمال تو نکوهیده و مطرود است، از کار ما کناره بگیر! و اگر نرفتی به او دستور داده‌ام تا با تو آشکارا مبارزه کند و اگر با تو مبارزه کند و بر تو چیره شود بند از بندت جدا کند». پس ابوموسی کنار رفت و اهل کوفه به یاری امام بسیج شدند. و در روایت دیگر است که ابوموسی سر باز زد و کناره نگرفت تا اینکه مالک اشتر به خواست خویش به امام حسن(ع) و عمار پیوست در حالی که خود را مسؤول باقی ماندن ابوموسی بر ولایت کوفه می‌دید. پس به امام عرض کرد: «... اگر صلاح می‌دانی- خدا تو را گرامی دارد ‌ای امیرمؤمنان- مرا به دنبال آن دو بفرست، زیرا مردم آن شهر، بیش از هرکس از من فرمان می‌برند، اگر بروم امیدوارم کسی از ایشان با من مخالفت نورزد. پس امام او را نیز اجازه داد و چون اشتر وارد کوفه شد، به هیچ قبیله گذر نمی‌کرد که میان آن قبیله عده‌ای را در انجمنی یا مسجدی ببیند مگر اینکه ایشان را با خود همراه می‌کرد».
پس با گروهی از مردم به کاخ رسید و در حالی وارد شد که ابوموسی در مسجد مشغول سخنرانی برای مردم بود و آنان را به نقل روایتی سرگرم کرده بود که می‌گفت از پیامبر(ص) درباره فتنه شنیده است، و شخص بی‌طرف بهتر است از کسی که وارد در آن فتنه شود. عمار یاسر در جواب او گفت: براستی که پیامبر(ص) تنها به تو گفته است؛ قعود تو بهتر است از قیام تو، و بعد گفت: خداوند بر کسی که بخواهد بر او چیره شود و او را انکار کند غالب و پیروز است.
غلامان ابوموسی وارد مسجد شدند در حالی که می‌گفتند:‌ ای ابوموسی! این اشتر است که داخل قصر شد و ما را کتک زد و از آنجا بیرون کرد. پس از منبر فرود آمد و وارد کاخ شد، لکن اشتر به او پرخاش کرد که «ای بی‌مادر از کاخ ما بیرون شو! خدا تو را بکشد! به خدا سوگند تو از اول جزو منافقان بودی». ابوموسی گفت: یک امشب را مهلت بده. اشتر گفت: مهلت داری اما نباید امشب را در کاخ بمانی. مردم شروع به غارت اموال ابوموسی کردند ولی اشتر جلوی آنان را گرفت و از کاخ بیرونشان کرد، و گفت: من او را پناه داده‌ام، و نگذاشت دست مردم به او برسد. با این حال عیان است که ابوموسی هم‌رای با اهل جمل بود و به‌رغم ادعایش از بی‌طرفان نبود چرا که جنایات‌شان در بصره و بغی ایشان بر امیرالمومنین(ع) به شهادت ابوموسی واضح بود. با این حال از کوفه تنها 12 هزار تن به امام پیوستند و این در حالی است که باقی کوفیان به رای ابوموسی از شرکت در جنگ امتناع کردند و جمعیت کوفه را در آن دوران تا 180 هزار تن نوشته‌اند.
پس از آن ابوموسی به عرض رفت که بین تدمر و رصافه بود در شام و تا صفین در آنجا ماند و در صفین نیز مردم را به بی‌طرفی دعوت کرد و خود نیز در جنگ دخالت نکرد تا آنکه کار در کارزار به خیانت اشعث بن ‌قیس رسید و پسر نابغه خدعه کرد و اشعث حکمیت را به امیرالمومنین(ع) تحمیل کرد. و در خطبه امام است به اهل کوفه درباره حکمیت که «شامیان درشت‌خویانى پست و بردگانى فرومایه‏‌اند که از هر گوشه‏‌اى گرد آمده، و از گروه‏هاى مختلفى ترکیب یافته‏‌اند، مردمى که سزاوار بودند احکام دین را بیاموزند، و تربیت شوند، و دانش فراگیرند، و کارآزموده شوند، و سرپرست داشته باشند، و دستگیرشان کنند، و آنها را به کار مفید وادارند. آنان نه از مهاجرانند و نه از انصار، و نه آنان که خانه و زندگى خود را براى مهاجران آماده کرده، و از جان و دل ایمان آوردند.
آگاه باشید که شامیان در انتخاب حکم، نزدیک‏ترین فردى را که دوست داشتند برگزیدند، و شما فردى را که از همه به ناخشنودى نزدیک‏تر بود انتخاب کردید،  همانا سر و کار شما با عبدالله پسر قیس است که مى‏‌گفت: «جنگ فتنه است! بند کمان‏ها را ببرید و شمشیرها را در نیام کنید» اگر راست مى‏گفت پس چرا بدون اجبار در جنگ شرکت کرده و اگر دروغ مى‏‌گفت پس متهم است براى داورى. عبدالله بن عباس را رو در روى عمروعاص قرار دهید، و از فرصت مناسب استفاده کنید، و مرزهاى دوردست کشور اسلامى را در دست خود نگه دارید، آیا نمى‏بینید که شهرهاى شما میدان نبرد شده و خانه‏‌هاى شما هدف تیرهاى دشمنان قرار گرفته است».
با این حال نقل است که چون کار حکمیت با حکومت معاویه پایان یافت، ابوموسی عمروعاص را لعنت کرد و از بیم نکوهش مردم به مکه گریخت. با این حال پس از آن از او نقل مهم دیگری در تاریخ نیست جز اینکه با معاویه بیعت کرد به خلافت و مرگ او را بین سال‌های 42 تا 53 هجری قمری نوشته‌اند.
ابوموسی تنها یکی از خواصی است که در دوران حکومت امیرالمومنین(ع) نقاب نفاق بر چهره داشت و در جمل مردم را از یاری امام بازداشت و در صفین رای به خلافت عبدالله بن عمر داشت و وجهه‌اش نزد مردم باعث شد تا معاویه در وی طمع کرد و فعل او کار امام را با شکست پایان داد. داستان او و امثال اشعث به‌روشنی نشانگر آن است که اگر حاکم یک نظام اسلامی شخصی مانند امام علی(ع) نیز باشد؛ همچنان کار به کارگزاران و خواص قرار می‌گیرد و رای ایشان و خیانت و وفاداری‌شان تا چه اندازه می‌تواند وزنه حق و باطل را جابه‌جا کند.

محمد مهاجری*: یکی از موضوعات مهم در نظام حقوقی- سیاسی هر کشور وجود مردمسالاری (دموکراسی) است. هر چند گرایش سنتی دموکراسی ریشه در یونان باستان دارد؛ لیکن دموکراسی امروزی و دموکراسی غربی که از سده‌های‌ هفدهم و هجدهم به صورت مدرن آغاز و به همه‌ کشورها صادر شد، با مفهوم دموکراسی یونانی تفاوت‌های عمیقی دارد. در حقیقت دموکراسی به معنای دخالت مستقیم مردم در سرنوشت سیاسی خود است که در مرحله‌ اول به صورت دموکراسی مستقیم اجرایی می‌شد و سپس با شکل‌گیری نظریه‌ نمایندگی
(Representation Theory) به صورت دموکراسی غیرمستقیم شکل گرفت. به این معنا که مردم به معنای «ملت» باید سرنوشت سیاسی خود را تعیین کنند و از طریق نمایندگان خود، این حق مهم را عملی کنند. پس از این همه‌گیری نظام‌های دموکراسی در نظام‌های حقوقی کشورهای مختلف، به مرور غالب کشورهای دنیا به صورت «جمهوری» درآمدند و از اینجا پرسشی به میان می‌آید و آن این است که آیا جمهوری‌ شدن شکل حکومت‌ها به معنای وجود دموکراسی در این نظام‌های حقوقی است؟ باید گفت پاسخ این پرسش منفی است و به صورت کلی امروز نظام‌های حقوقی به سه شکل جمهوری، پادشاهی مشروطه و شورایی وجود دارند که با سنجش معیارهای واقعی دموکراسی نمی‌توان به صرف شکل حکومت‌های سیاسی اکتفا کرد و باید علاوه بر این معیار شکلی و صوری، معیارهای ماهوی و محتوایی را نیز در نظر گرفت.  در نظام حقوقی ایران و در اصل اول قانون اساسی به نوع نظام جمهوری اسلامی اشاره شده است. حال این سوال به میان می‌آید: آیا نظام جمهوری اسلامی با پذیرش جمهوریت نظام سیاسی، نظامی بر پایه‌ دموکراسی است یا پذیرش جمهوریت ملازمه‌ای با پذیرش دموکراسی ندارد؟ به صورت کلی باید گفت جمهوریت نظام یک اصل شکلی است که با رعایت چند عنصر شکلی محقق می‌شود و حال آنکه اصول دموکراسی اصولی محتوایی و ماهوی است و به صرف وجود رژیم جمهوری نمی‌توان نظام دموکراسی را مفروض دانست. نظام جمهوری، نظامی است که در آن حاکمان انتخابی باشند و جایگزینی آنها موروثی نباشد و در تصدی پست‌های حکومتی نیز محدویت وجود داشته باشد و در این ساختار مقامات سیاسی از طریق انتخابات برگزیده می‌شوند و معمولاً نیز شخصی به عنوان رئیس جمهور در این نظام‌ها وجود دارد. اما در نظام‌های دموکراسی، برابری (Equality) از اصول اولیه است و همه افراد اعم از زن و مرد و شخص مسلمان و غیرمسلمان با یکدیگر برابر و مساوی در حقوق هستند و هرگونه تفاوت میان آنها تبعیض ناروا به حساب می‌آید. همان‌طور که مشخص شد نظام جمهوری اساساً شکل نظام است و با محتوای یک نظام حقوقی ارتباطی ندارد، بنابراین مانعی وجود ندارد که نظام اسلامی به صورت جمهوری درآید. اما همان‌طور که از توضیحات یادشده‌ برمی‌آید، اساساً نظام اسلامی و مقررات اسلامی با مفهوم دموکراسی با قرائت غربی آن جمع نخواهد شد یا حداقل به سختی با قرائت شیعی رایج قابل جمع خواهند بود. به این جهت که در نظام اسلامی تفاوت میان حقوق زنان و مردان پذیرفته شده است و حقوق اشخاص مسلمان یا دیندار با اشخاص غیرمسلمان و غیردیندار متفاوت است؛ رویکردهای روشنفکران دینی دیدگاه‌هایی درباره تغییر احکام اجتماعی اسلام مانند تفاوت دیه زن و مرد و تفاوت حقوق میان مسلمان و غیرمسلمان دارند که به صورت رایج و از طریق احکام مجتهدان برجسته، درنیامده است. بنابراین باید دقت کرد که پذیرش نظام جمهوری به معنای پذیرش دموکراسی نیست و در نظام اسلامی امکان تحقق دموکراسی اسلامی یا مردمسالاری دینی وجود دارد. در ساختار مردمسالاری دینی اساساً مردم نقش مقبولیت‌دهنده به نظام سیاسی را دارند و مشروعیت نظام از اصول اسلامی نشأت می‌گیرد. در حالی که در نظام دموکراسی اساساً مردم تعیین‌کننده‌ مشروعیت نظام حقوقی هستند و چنانچه مانند زمانی در ایالات متحده‌ آمریکا تصمیم اکثریت بر آن باشد که استفاده از مشروبات الکلی ممنوع است، هزاران بشکه از این مشروبات به آتش کشیده خواهد شد و چنانچه مانند دوران کنونی استفاده مشروبات الکلی به موجب رویکرد اکثریت، مجاز باشد، استفاده‌ از این نوع مشروبات در این کشور آزاد خواهد بود و مثال‌های فراوانی که در این باره می‌توان بیان کرد از جمله درباره موضوع همجنس‌بازی که در نظام‌های غربی می‌تواند در زمان‌های مختلف و بسته به دیدگاه اکثریت، مجاز یا ممنوع باشد. بنابراین اگر اکثریت مردم یا نمایندگان آنها در اکثریت کشورهای غربی همجنس‌بازی و ازدواج میان همجنس‌بازان را تجویز کنند، این امر مجاز است و چنانچه در آینده همین قانونگذاران همجنس‌بازی را ممنوع کنند و برای آن مجازات اعدام نیز وضع کنند، همجنس‌بازی ممنوع خواهد شد و مجازات آن نیز باید اعمال شود. بنابراین با توجه به مثال‌هایی که بیان شد، باید توجه کرد در نظام دموکراسی حاکمان پیرو نظر اکثریت هستند و هر چیزی را که اکثریت، حق تشخیص بدهند، باید همان در جامعه عملی شود. بنابراین در نظام دموکراسی حق‌ها نسبی و متغیر خواهند بود و ممکن است عملی در برهه‌ای مجاز و در برهه‌ای قبیح و ممنوع باشد. در حالی که در نظام اسلامی رهبر جامعه و امام جامعه باید پیشرو باشد و جامعه را به سمت و سوی عدالت و احکام و موازین الهی سوق دهد. بنابراین در نظام اسلامی اگر مردم نخواهند احکام اسلامی اجرا شود و اکثریت قاطع مردم با داشتن حکومت اسلامی مخالف باشند، تحقق حکومت اسلامی و اجرایی شدن قوانین آن شدنی نیست و این همان مردمسالاری دینی است. اما باید دقت کرد حاکم اسلامی همواره پیرو نظر اکثریت نخواهد بود؛ بلکه حاکم اسلامی پیشرو است و چنانچه قرار باشد اکثریت مردم بر خلاف موازین و قوانین اسلامی خواسته‌ای داشته‌ باشند از اینجا به بعد حاکم اسلامی و رهبر جامعه نمی‌تواند به خاطر اینکه اکثریت مردم اجرای خلاف اسلام را خواهان هستند، قوانین خلاف اسلام را در جامعه اجرایی کند. بنابراین باید دقت کرد حاکم در نظام اسلامی می‌تواند مقبول باشد اما مشروع ‌بودن حکومت وی و اجرای قوانین اسلامی بسته به نظر اکثریت ندارد و اگر این چنین بود قواعد اسلامی مانند دموکراسی متغیر ‌می‌شد. امروز مردمسالاری گفتمان غالبی است که باید در همه‌ نظام‌های سیاسی به دنبال این مفهوم بود و البته انکار نقش و جایگاه مردم در تصمیمات سیاسی نیز نتیجه‌ای جز سقوط و نابودی یک نظام سیاسی نخواهد داشت. در نظام‌های جمهوری و نظام‌های اسلامی می‌توان ابزارها و رویکردهایی را یافت که در راستای تقویت نقش مردم و حقوق شهروندی باشد و در نتیجه رضایت عمومی شهروندان را نیز تحصیل نمود که تضمینی مهم برای ادامه‌ راه هر نظام سیاسی خواهد بود.
*مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوقی

عاملان حمله در تماس تلفنی با استفاده از رمزهای مخابراتی محرمانه چه گفتند و چه شنیدند؟ مقامات آمریکایی ترجیح می‌دهند درباره محتوای این مکالمه یا بهتر بگوییم مذاکره! سکوت کنند، و حتی از 2 طرف مذاکره فقط یک طرف آن که عاملان حمله باشند، آشکار شده و هنوز از طرف دیگر مذاکره اطلاعاتی منتشر نشده است. استفاده عاملان حمله از رمز مخابراتی رئیس‌جمهوری جهت تماس با سرویس مخفی آمریکا به منظور مذاکره‌ای خطیر و در سطوح بالای مقامات دولتی صورت گرفته و در این مذاکره عاملان حمله تقاضایی مشخص و از پیش تعیین شده داشته‌اند؛ تقاضاهایی توام با تهدید و ضرب‌الاجل. مرحله بحرانی یازدهم سپتامبر چند ساعتی بیشتر طول نکشید و در همان روز کم‌کم تهدیدها برطرف شد و نمایندگان مجلس سنا و مقامات ارشد با بازگشت رئیس‌جمهور به کاخ سفید از پناهگاه‌ها بیرون آمدند. بعد از عادی شدن اوضاع و برقراری آرامش، تماس تلفنی دیگری از سوی عاملان حمله گزارش نشد. ظاهرا مذاکرات عاملان حمله با بالاترین مقام دولتی یعنی رئیس‌جمهور با تسلیم جورج بوش در مقابل درخواست‌های آنان به پایان می‌رسد.
عاملان حمله با دراختیار داشتن رمزهای مخابراتی و خطوط تلفنی کاخ سفید و هواپیمای رئیس‌جمهور، توانستند برای مدت معینی تمام اختیارات رئیس‌جمهور را در دست بگیرند. آنها هر دستوری که به نیروهای مسلح می‌دادند باید فی‌الفور اجرا می‌شد، حتی شلیک موشک‌های حامل کلاهک هسته‌ای نیز کاملا در اختیار آنها بود. اگرچه مذاکرات بین عاملان حمله و رئیس‌جمهور به نتیجه دلخواه عاملان حمله رسیده بود، لیکن تا رسیدن رئیس‌جمهور به مقر فرماندهی واقع در پایگاه نظامی
Offutt، همه چیز در هاله‌ای از ابهام بود. با فرود هواپیمای مخصوص ریاست جمهوری موسوم به Air Force One بر باند فرودگاه نظامی Offutt اندکی از التهاب رئیس‌جمهور و همراهان او کاسته شد، همان‌طورکه گفته شد، Air force one مجبور شده بود تمام طول مسیر را در ارتفاع پایین و به صورت زیگزاگ پرواز کند تا از حملات موشکی عاملان حمله در امان بماند. در پایگاه نظامی نیز احتمال ترور رئیس‌جمهور توسط تک تیراندازان وجود داشت ولی با استفاده از حضور رئیس‌جمهور در مقر فرماندهی و صدور دستورات جدید، وی بار دیگر کنترل نیروهای نظامی و انتظامی را به دست گرفت. طبق قوانین و دستورالعمل‌های نظامی، فرمان‌ها و دستورهای صادره از مقر فرماندهی استراتژیک در صورتی معتبر خواهد بود که رئیس‌جمهور شخصا و به‌صورت فیزیکی در مقر حضور داشته و دستورات توسط وی صادر شود.  از یک سو، هواپیمای رئیس‌جمهور برای پرواز مستقیم از فلوریدا به پایگاه Offutt کافی نبود و شرایط پرواز در ارتفاع پایین مصرف سوخت را از میزان معمول بالاتر می‌برد.  
فصل دوم
از سوی دیگر سوختگیری در هوا از طریق هواپیماهای تانکر نیز به صلاح نبود، چراکه موقعیت هواپیما برای عاملان حمله آشکار می‌شد و احتمال داشت مورد حمله واقع شود. هواپیمای رئیس‌جمهور، با اینکه برای پرواز در ارتفاع پایین طراحی نشده بود، توانست با استفاده از ذخیره سوخت اضطراری خود را به پایگاه نظامی Barks dale برساند. این پایگاه یکی از 5 پایگاه پشتیبان مقر نظامی Offutt است. هواپیما پس از سوختگیری، Barks dale را به قصد
 Offutt ترک کرد. در گزارش‌های مقامات رسمی دولت، هیچ اشاره‌ای به موضوع سرقت رمزهای مخابراتی کاخ سفید نشد. نکته دیگر، گزارش شبکه ABC از آتش‌سوزی در کاخ سفید بود که آن هم تکرار و پیگیری نشد. روز حادثه، ساعت 9:42 صبح در گزارش خبری مستقیم و زنده از کاخ سفید، همراه با گزارش خبرنگار، تصویر ثابتی از ساختمان جانبی کاخ نشان داده شد که از آن دود و شعله زبانه می‌کشید. پس از آن گزارش، دیگر هیچ گزارش تکمیلی دیگری نه از ABC و نه از شبکه‌های دیگر در این باره شنیده نشد. هنوز هیچ‌گونه واکنشی علیه تروریست‌ها و هواپیماهای انتحاری از رسانه‌های خبری دیده و شنیده نمی‌شود! 15 دقیقه بعد از گزارش ABC یعنی حدود ساعت 10 صبح، ماموران امنیتی سراغ دیک چنی رفتند تا او را به محل امنی انتقال دهند و همزمان کاخ سفید به دستور ماموران از پرسنل تخلیه می‌شود.
تک تیراندازان برای حفاظت از کاخ در اطراف این منطقه مستقر می‌شوند و سکوهای متحرک موشک‌های ضدهوایی به آنها ملحق می‌شوند تا مجموعه کاخ را در مقابل حملات هوایی احتمالی حفاظت کنند.
ادامه دارد