محمدصادق حاج‌صمدی:  پایان یافتن دوره اول حکومت آل‌سعود که در شماره‌های قبل به آن پرداخته شد و با سفک دم و تجاوز و غارت همراه بود همزمان است با شدت گرفتن تحرکات انگلستان در خلیج‌فارس و رقابت آن با امپراتوری عثمانی. در نتیجه تحرکات داخلی عربستان و نحوه تعامل ترکان با این قضیه مورد توجه دولت انگلیس قرار گرفت که به همین واسطه می‌توان آل‌سعود را مولود نامشروع انگلستان در عربستان نامید.
بعد از سقوط درعیه به دست ابراهیم‌پاشا و فرار جمع زیادی‏ از وهابیون، با مرگ ابراهیم پاشا، فراری‏ها به شهر بازگشتند. از جمله کسانی‏ که دوباره به شهر آمدند، عمر بن عبدالعزیز بن سعود بن محمد بن‌سعود، ترکی‏ برادرزاده عبدالعزیز و مشاری‏ بن‌سعود بودند.
این افراد دست به تعمیر خرابی‌های شهر زدند و بدین ترتیب بسیاری‏ از اهالی‏ آن دوباره بازگشتند. مصری‏ها از سلطه دوباره وهابی‏ها نگران شدند؛ از این رو لشکری‏ به فرماندهی‏ حسین بیگ ترتیب دادند و به درعیه هجوم آوردند و حاکم آن را که مشاری‏ بود، دستگیر کرده، او را تحت‌الحفظ به مصر فرستادند اما وی‏ در میان راه از دنیا رفت و بقیه افرادش گریختند و به قلعه ریاض پناه بردند. حسین بیگ 3 روز آنجا را محاصره کرد. از طرفی‏ چون آذوقه‏شان تمام شده بود، از حسین بیگ امان خواستند. حسین بیگ به آنها امان داد، در نتیجه همگی‏، غیر از ترکی‏ که شبانه از قلعه فرار کرد، خارج شدند و دست بسته به مصر رفتند.
ترکی مدتی‏ طولانی‏ در مناطق جنوب، مخفیانه زندگی‏ می‏کرد و هرازگاهی‏ به صحرای نجد می‏رفت و اعراب بادیه‏نشین را به آیین وهابیت فرا می‌خواند. وی‏ با زنی‏ از خاندان تدمر ازدواج کرد که ثمره این ازدواج فرزند‏ پسری به نام جلوی‏ شد.
ترکی30 تن از بزرگان اعراب بادیه را پیرامون خود گرد آورد و بدین وسیله سایر قبایل را نیز مطیع خود کرد. در جریان قیام مردم قصیم بر ضد مصری‌ها که مجبور شدند از حجاز به تدریج خارج شوند، ترکی‏ از این فرصت استفاده کرد. در منطقه ریاض بر لشکر مصری تاخت و آنجا را به تصرف خود درآورد. از همانجا بود که به توسعه حکومت خود پرداخت و به مناطق دیگر دست‏‌اندازی‏ کرد. بعد از آنکه مصری‌ها منطقه نجد را ترک کردند، بعضی‏ از مناطق قصیم هم به حکم ترکی، ضمیمه حکومت وی‏ شد. لذا می‏توان گفت که او اولین امیر وهابی‏ سعودی‏ در دوره دوم حکومت بود که به واسطه او، امارت از فرزندان عبدالعزیز بن‌سعود بن محمد بن‌سعود به فرزندان عبدالله ‏بن‌سعود رسید اما مشاری ‏بن عبدالرحمان‏ بن مشاری‏ بن‌سعود، به همراه یارانش که از قبیله قحطان بودند، دست به شورش و مخالفت با امیر ترکی‏ زدند و از اینکه حکومت از نسل عبدالعزیز خارج شود، ناراضی بودند. بنابراین مشاری‏ به حیله‌‏ای، ترکی‏ را به قتل رساند و خود، حکومت را به دست گرفت.
شامیه می‏نویسد: با کشته شدن ترکی‏ بن عبدالله، ‏ توسط پسر عمه‏‌اش، مشاری‏ بن عبدالرحمن، حکومت او نیز به آخر رسید و مشاری‏ با غلبه بر دیگران، حاکم ششم گردید. حکومت مشاری‏ 40 روز بیشتر طول نکشید، چرا که فیصل فرزند ترکی‏ با لشکری‏ مجهز و با کمک عبدالله و عبیدالله، که از آل‌رشید و از شیوخ حائل محسوب می‌شدند، با سرعت به طرف ریاض حرکت کرد. سپس بر مدینه مستولی‏ شد و مشاری‏ را دستگیر و اعدام نمود. بعد از این جریان، فیصل حاکم هفتم سعودی‏ها گردید. وی‏ بعد از پدرش حاکم گردید، لیکن محمدعلی‏ پاشا به وی‏ فرصت حکومت کردن نداد، چون پاشا لشکری‏ را به نجد فرستاد و در میان لشکر، خالدبن‌سعود که از جمله تبعیدشدگان به مصر بود، قرار داشت. لشکر بر پایتخت مسلط گردید و فیصل مجبور به فرار شد اما فرارش فایده نداشت و سرانجام دستگیر و به مصر تبعید گردید، مصری‌ها هم به جای‏ فیصل، خالد بن‌سعود را بر حکومت ریاض و مناطق اطراف منصوب کردند. وی‏ در قاهره محاکمه شد اما محمدعلی‏ پاشا او را تبرئه کرد و به جای‏ خود در جزیره..‌العرب منصوب نمود. خالد یارانی‏ داشت که می‏گفتند نباید حکومت از اولاد سعود کبیر به اولاد عبدالله ‏بن محمد برسد. در این عقیده بسیاری‏ از قبایل ریاض نظر موافق داشتند بدین ترتیب حکومت به فرزندان سعود کبیر رسید و خالدبن‌سعود، هشتمین حاکم آنان گردید که امارتش 2 سال دوام یافت اما عبدالله ‏بن ثنیان با سپاهی ‏که نجدی‏ بودند، به خالد بن‌سعود حمله کرد. خالد توان مقابله با سپاه او را نیافت و ناگزیر به مکه گریخت و در همان جا درگذشت. وقتی‏ خبر این جریان به فیصل- که در مصر محبوس بود ـ رسید و دانست که عبدالله قدرت را به دست گرفته و خالد نیز فرار کرده، از مصر گریخت و خود را به قصیم رساند و جمع بسیاری‏ هم او را یاری‏ کردند. با کمک‏های‏ اهالی‏ عنیزه توانست ابن ثنیان را در ریاض شکست دهد و وی‏ را دستگیر و حبس کند. سرانجام نیز او را در سال 1258هـ.‌ق به قتل رسانید. فیصل‏ بن ترکی حدود20 سال حکومت کرد. لیکن دولت عثمانی‏ تصمیم به جنگ با فیصل، امیر ریاض گرفت. دولت مرکزی‏ عثمانی‏ لشکری‏ را به فرماندهی شریف محمدبن عون، امیر مکه به قصیم فرستاد و اهالی‏ قصیم را به اطاعت دولت مرکزی‏ درآورد. سرانجام کار، این شد که صلحی‏ با اهالی‏ قصیم منعقد شد که در مقابل، قصیمی‏ها باید 10 هزار ریال پرداخت نمایند. بدین ترتیب شریف با لشکر خود به قرارگاه برگشت و فیصل هم به تعهد خود عمل کرد و هر سال 10 هزار ریال طبق عهدنامه پرداخت می‏کرد. این امر همچنان ادامه داشت تا اینکه فیصل فلج و کور گردید. او با همین مرض در سال 1282هـ .‌ق درگذشت و به جای‏ خود عبدالله را از میان 4 فرزندش به حکومت منصوب نمود که همین امر باعث درگیری‏ میان برادران گردید و درگیری بین عبدالله و برادرش سعود به ضعف آل‌سعود ختم شد تا اینکه ترک‏ها بر احسا و قطیف مسلط شدند.
عبدالله با پشتیبانی‏ ترک‏ها، مناطقی‏ را اشغال نمود و سعود را از ریاض راند و خود در سال 1282هـ. ق به ریاض بازگشت. این بازگشت زمانی‏ اتفاق افتاد که مردم در قحطی‏ شدید به سر می‏بردند و حتی‏ مردار الاغ را می‏خوردند و پوست‏های‏ بزغاله را آتش می‏زدند و برای‏ خوردن می‏ساییدند و نیز استخوان‏های‏ حیوانات را می‏شکستند و آرد کرده، می‏خوردند. اگر چه این مردمان با جنگ و خونریزی‏ نمردند ولی گرسنگی‏ آنها را از بین برد. (تاریخ نجدالحدیث، ص 99). در جدال بین دو برادر یعنی‏ عبدالله و سعود، افراد زیادی ‏کشته شدند. عبدالله از طرف ترک‌ها حمایت می‏شد و سعود هم از‏ انگلیسی‏ها مواد غذایی‏ می‌گرفت و این کمک‏ها حتی‏ بعد از پیروزی‏ سعود، از سوی‏ انگلیسی‏ها ادامه داشت و سرانجام او در سال 1290هـ.‌ق وارد ریاض شد و در سال 1291
هـ‌.‌ق درگذشت. اما عبدالله و برادرش محمد، ریاض را ترک کردند و در نزدیکی‏ کویت در صحرای‏ قحطان ساکن شدند و تا مدت‏ها در امور حکومت دخالت نکردند. با این حال شاید بتوان این را اولین دخالت مستقیم دولت انگلیس در امور شبه جزیره و حمایت از بخشی از آل‌سعود نامید.
بعد از سعود، امر حکومت به دست برادرش عبدالرحمان افتاد. او با برادرش سعود، میانه خوبی‏ داشت اما با برادر دیگرش یعنی محمد، درگیری‏ داشت و محمد نیز با عبدالله روابط حسنه‏‌ای برقرار کرده بود. این دو برادر توافق کردند حکومت را از دست عبدالرحمان بگیرند و هر کدام از محمد و عبدالله ـ که بزرگ‌ترند ـ امر حکومت را به دست گیرند و چون عبدالله بزرگ‌تر بود، طبیعی بود که حکومت را او در اختیار بگیرد. به همین منظور، عبدالله که در صحرای‏ قحطان ساکن بود، از سال 1293 تا 1305هـ.‌ق به تدریج بازگشت اما دیگر، فرزندان سعود رضایت نداشتند تا عموی‏ بزرگشان عبدالله، حکومت را در دست بگیرد. بنابراین به عنوان اعتراض از ریاض خارج و در منطقه‏ای‏ به نام خرج مستقر شدند و برادران- محمد، عبدالله و عبدالرحمان- جبهه‏‌ای واحد به رهبری‏ عبدالله ضد فرزندان سعود تشکیل دادند. فرزندان سعود چند هفته مقاومت کردند اما با حمله عبدالله، همگی‏ گریختند و بار دیگر عبدالله وارد ریاض شد و در آنجا ماند. او در سال 1305هـ.‌ق از دنیا رفت.
بعد از درگذشت عبدالله، نزاع میان عبدالرحمان و فرزندان سعود بار دیگر آغاز شد و از سویی‏ قبایل نجد به رهبری‏ محمدبن رشید- که وهابی‏ نبودند و با عثمانی‏های حنفی‏ پیمان داشتندـ به موفقیت‏هایی‏ دست یافتند. فرزندان سعود از ناحیه قبایل حمایت مالی‏ و نظامی‏ می‏شدند و بدین ترتیب عبدالرحمان مجبور به فرار از نجد شد و به احسا و سپس به کویت و از آنجا نزد قبایل‏ بنی‏ مره، در نزدیکی‏ منطقه ربع‏الخالی‏ رفت. بعد از درنگی‏ اندک، راهی‏ قطر شد و از آنجا به کویت رفت و در آنجا رحل اقامت گزید. امیر کویت، شیخ محمدبن صباح، برای‏ عبدالرحمان حقوق ماهانه قرار داد و بعد از آن دولت عثمانی، ماهانه60 لیره عثمانی به او اختصاص داد اما چندی‏ نگذشت که دولت کویت حقوق ماهانه را قطع کرد و از آن پس، عبدالرحمان در سختی‏ و فقر زیست تا اینکه دوران دوم حکومت وهابی‏ با مرگ وی‏ پایان یافت (العلاقات بین نجد و الکویت). پس از عبدالرحمن، فرزندش عبدالعزیز (پدر ملک عبدالله) در سن 20 سالگی از مبارک امیر کویت درخواست کمک کرد تا امارت پدر را باز پس بگیرد. پس مبارک به او 200 ریال و 30 تفنگ و 40 شتر داد و عبدالعزیز با 40 تن از برادران و پسرعموهای خود شبانه وارد ریاض شد و در عملیاتی شبیه به کودتا، عجلان حاکم ریاض و 80 نفران محافظان او را کشت و در 1319 هـ.ق برابر با دوازدهم ژانویه 1902 در ریاض اعلام امارت کرد. اهل ریاض وقتی خبر کودتا را شنیدند تسلیم شدند و همگی به امر عبدالعزیز درآمدند. عبدالعزیز از امیر کویت تقاضای کمک کرد و بادیه‌نشینان وهابی را نیز به سوی خود خواند.
در چنین شرایطی انگلستان که مترصد فرصت برای ضربه زدن به عثمانی بود سر ویلیام شکسپیر را به ریاض و سر توماس ادوارد لارنس را به مکه و اردوگاه شریف حسین فرستاد تا اعراب را  علیه عثمانی بشوراند و تا مشخص شدن اوضاع یکی از هاشمیان یا آل‌سعود را برای حکومت در شبه جزیره برتری دهد. در نتیجه پیمانی بین عبدالعزیز و شکسپیر به نمایندگی از انگلستان منعقد گردید به نام درین (نام جزیره‌ای در خلیج‌فارس) که به‌موجب آن انگلستان باید از دخالت در شئون داخلی‏ شبه جزیره عربستان بپرهیزد و عبدالعزیز هم متعهد گردید در صورتی‏که قصد حمله به شهرهای‏ دیگر را داشته باشد، قبل از آن، با ملکه انگلستان، مشورت نماید و هر چه آنان دستور دادند، عمل کند. همچنین سعود ملزم گردید که از هرگونه تماس یا اتحاد‏ یا معاهده‏ای‏ با هر حکومت یا دولتی‏ غیر از دولت انگستان، خودداری‏ کند و امیر نجد نباید در این امر کوتاهی‏ از خود نشان دهد و حق ندارد عقد اجاره یا رهنی‏ یا مثل آن با دولت‏های‏ دیگر ببندد. و نیز حق ندارد هیچگونه امتیازی‏ از طرف خود به دولتی‏ از دولت‌های اجنبی یا سران دولت اجنبی، بدون موافقت با حکومت بریتانیا بدهد. (کشف‏الارتیاب، ص48)
ابن‌سعود مثل پدرش متعهد شد از هرگونه تجاوز و حمله به اراضی‏ کویت و بحرین و اراضی‏ شیوخ قطر، عمان و سواحل آن خودداری‏ کند، چرا که تمام این شیوخ تحت حمایت دولت انگلستان می‏باشند و با دولت انگلستان معاهده دارند و جالب اینکه در هیچ جایی‏ از این معاهده مشخص نشده که حدود عربی‏ نجد کجاست. بالاخره با این معاهده، نجد و توابع آن تحت‌الحمایه انگلیس خوانده شد و این خود سیاستی‏ بود از سوی‏ دولت استعمارگر انگلستان تا بر بخش اعظم خاورمیانه تسلط پیدا کند و در این امر هم موفق گردید، به طوری ‏که بعد از جنگ جهانی‏ اول بر جزیره..‌العرب مستولی‏ شد. در قبال تعهد سعود، بریتانیا در سال 1332هـ. ق متعهد شد ماهانه مبلغ 5 هزار استرلینگ به همراه ادواتی‏ مانند مسلسل و تفنگ به سعود تحویل دهد.
وی‏ در سال 1362هـ‌.‌ق ضمن خطبه‏‌ای که در مکه خواند و گفت: نباید فراموش کرد که هرکس در قبال عملی که بندگان انجام می‏دهند، از آنها سپاسگزاری‏ ننماید، در حقیقت خداوند را شکر ننموده است.
سپس شروع کرد به تمجید از انگلستان به خاطر کمک‏هایی‏ که به او کرده است و نیز به خاطر ایجاد امنیت راه‏ها که سفر حجاج برای‏ انجام فریضه حج و نیز از اینکه اسباب معیشت را برای‏ مردمان فراهم نموده و مردم در رفاه قرار گرفته‌اند، قدردانی‏ نمود و در پایان گفت: به یقین برخورد بریتانیا با ما، از گذشته تا حال، برخوردی‏ پاک و شایسته بوده است.
با این حال زمانی که عبدالعزیز با انگلیسی‏ها روابط حسنه برقرار کرد، تغییر و تحولات اوضاع جهانی‏ به نفع وی‏ تمام شد، چرا که بعد از پایان جنگ جهانی‏ اول و تسلیم ترکان عثمانی‏ و تقسیم آلمان، نقش ترکان در جزیره..‌العرب پایان و از آن پس دولت انگلستان تمام امور شبه جزیره را در اختیار گرفت.
در1341 هـ. ق عمال آل‌سعود با گروهی‏ از حجاج یمنی‏ برخورد کردند. از آنجا که این حجاج همگی‏ مسلح بودند، وهابی‌ها به دروغ به آنها امان دادند و همه را خلع سلاح کرده، در راه حجاج را همراهی‏ نمودند. لیکن هنگامی که به دامنه کوه رسیدند، سپاه وهابی‏ به بالای‏ کوه رفت و در حالی که حجاج یمنی‏ در زیر کوه مستقر بودند، به ناگاه بر آنان تاختند و بر سرشان سنگ ریختند و با گلوله‌‌های‏ آتشین همگی‏ را- که 1000 نفر بودند- به قتل رساندند و در این میان فقط 2 نفر زنده ماندند که فرار کرده و ماجرا را گزارش دادند. (کشف الارتیاب، ص 54)
 آل‌سعود در سال 1342 مجددا به حجاز حمله کردند و شهر طائف را محاصره نموده، وارد شهر شدند و به قتل‌عام مردان و زنان و کودکان پرداختند. سفاکان وهابی‏ حدود 2000 نفر از اهالی‏ طائف را که در میان آنها علما و صلحا نیز بودند، به قتل رساندند و اموال این مردم مسلمان را به غارت بردند. شرح وقایع و جنایاتی‏ که آنها در این شهر مرتکب شده‏‌اند، آنقدر هولناک است که تن آدمی‏ را می‌لرزاند اما وقتی‏ این فجایع را برای‏ عبدالعزیز بن‌سعود بازگو کردند، او وقوع چنین حادثه‏ای‏ را تقبیح نکرد بلکه فقط این سخن پیامبر گرامی را
- که در مورد عمل زشت خالد بن ولید در روز فتح مکه فرموده بود- به عنوان عذر بیان کرد: «اللهم إنی أبرأ إلیک مما صنع خالد» (همان، ص52)
پس از آنکه عبدالعزیز، بر طائف چیره شد، دیگر در مناطق حجاز مشکلی‏ نمی‏دید اما در حمله نظامی‏ به مکه، از خود تعلل نشان داد و منتظر نظر انگلیسی‏ها بود که او را از ادامه حملات نظامی‏اش منع می‏کردند اما سیاست بریتانیا ناگهان تغییر کرد و درصدد برآمدند که ملک حسین و فرزندان او را کنار بگذارند. به همین خاطر حاکم نجد وسیله‏‌ای برای‏ اجرای‏ سیاست‏های‏ انگلستان گردید و انگلستان با ادامه عملیات او موافقت نمود.
سال بعد آل‌سعود به شرق اردن حمله کردند و در ام‏العمد و نواحی‏ آن بسیاری‏ را به قتل رسانده، اموالشان را تاراج کردند اما چندان نتوانستند دوام بیاورند و با تلفاتی‏ که داده بودند، برگشتند اما تجهیزات و هواپیما‏هایی که انگلیسی‏ها در اختیار عبدالعزیز قرار داده بودند و خودشان هم در جنگ، با نفراتشان او را یاری‏ می‏دادند، موجب شد به معرکه برگردند و در حالی‏که در حمله اول 300 تن از یاران خود را از دست داده بودند به قتل و کشتار پرداختند.
در همین سال مکه به‌دست آل‌سعود افتاد. اما گمان ملک حسین این بود که بزودی‏ انگلیسی‏ها برای‏ نجات مکه از دست وهابیون وارد این شهر می‏شوند. به همین دلیل نامه‏‌ای به کنسولگری‏ بریتانیا در جده نوشت و یادآوری‏ کرد که در مکه حالت هرج و مرج وجود دارد. کنسولگری‏ بریتانیا بعد از هماهنگی‏ با دولت مرکزی‏ خود، در جواب نوشت: حکومت بریتانیا سیاستی‏ مبنی‏ بر عدم دخالت در امور دینیه اتخاذ نموده است، لذا از ما نخواهید در هر نزاعی که مربوط به اماکن‏ مذهبی‏ اسلام است مداخله نماییم.
ناجی‏ الأصیل، نماینده ملک حسین در لندن نامه‏‌ای به وزارت خارجه بریتانیا نوشت و در آن نامه بیان کرد طبق معاهده، لازم است بریتانیا در وضعیت هرج و مرجی که وهابیون در اماکن مقدس به بار آورده‏‌اند، دخالت و آنها را از مناطقی‏ چون طائف اخراج کند. جوابی‏ که به این نماینده داده شد این بود که بریتانیا نمی‏خواهد خود را در زدوخوردهایی‏ که بین امیران مستقل عرب در املاک مقدس اسلامی‏ رخ می‏دهد، ورود کند.
بریتانیا همچنین کمک‌های مالی خود به ملک حسین و خاندان هاشمی را قطع کرد تا جایی که خاندان وی‏ از پرداخت ماهانه لشکریان نیز عاجز ماندند و وضعیت طوری‏ شد که ملک حسین نتوانست تحمل نماید؛ از این رو بزرگان حجاز از جمله اشراف مکه و علمای دین و نیز بزرگان تجار را در جده جمع کرد. آنها قرار بر این گذاشتند که برای خوشایند عبدالعزیز، ملک حسین از حکومت خلع گردد و بالاخره او راضی ‏شد به نفع فرزندش در سال 1343 قمری از سلطنت کناره‌گیری کند و حکومت را به فرزندش بسپارد. پس از 3 روز، وی با اموالش به جده فرستاده شده اما بریتانیا بر حضورش در جده سخت گرفت و به او نامه نوشت و در ضمن به او هشدار داد تا شهر را ترک کرده، از دستورهای عبدالعزیز سرپیچی‏ نکند. لذا با اجبار به مدینه منوره، مسافرت نمود و اندکی‏ بعد، آن شهر را ترک و به طرف قبرس حرکت کرد و در همان جا ماند تا اینکه در سال 1931م درگذشت. جنازه وی‏ به اردن منتقل و در مسجدی‏ که الأقصی‏ نام داشت، دفن شد. (آل‌سعود ماضیهم و مستقبلهم، ص135)
 بعد از آنکه ملک حسین و فرزندش از مکه خارج شدند و به جده رفتند، آل‌سعود بدون هیچ‌گونه جنگ و خونریزی، وارد مکه شدند و خانه ملک حسین را غارت کرده، بر تمام اموال و دارایی‏ وی‏ مسلط شدند.
بعد از به دست گرفتن امور مکه، جنگی‏ میان وهابیون و ملک علی‏- که در جده متحصن شده بود- درگرفت و به خاطر همین جنگ، آن سال مراسم حج تعطیل گردید. وهابیون خالد بن لوی‏ را به عنوان حاکم مکه برگزیدند و سپس اهالی‏ مکه را مجبور کردند که در هر روز نماز را در پنج وقت به جماعت برگزار کنند؛ مردم را از استعمال دخانیات منع کردند و نیز مردم را از برگزاری جشنی که در سالروز ولادت برپا می‏کردند، ممنوع کرده، از زیارت قبور، جلوگیری می‏کردند و هر کس برخلاف دستورات آنها عمل می‏کرد، به زندان افتاده و باید جریمه‏ می‌پرداخت.
عبدالعزیز پس از استقرار در مکه شروع به تخریب آثار اسلامی‏ در مکه و جده و مدینه نمود؛ به طوری‏ که در مکه، گنبد عبدالمطلب و ابوطالب و حضرت خدیجه و نیز محل تولد پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله و سلم) و حضرت فاطمه زهرا(س) را که در این سال‌ها بازسازی شده بود ویران نمود و وقتی‏ وارد شهر جده شد، گنبدی‏ که روی‏ قبر حوا قرار داشت، خراب کرد. او حتی‏ در تمام شهرهای‏ حجاز که روی‏ قبرها بناهای‏ گنبدی‏ شکل داشت، همین اعمال را انجام داد. و در زمانی‏ که مدینه را محاصره نمود، مسجد حمزه را با خاک یکسان کرد.
یک سال بعد انگلستان، اردن و حوالی آن را به هاشمیان داد و به اصرار سر جان فیلبی پیمانی در ۱۳۴۵ میان انگلستان و بن‌سعود به امضا رسید که طی آن انگلستان استقلال کامل و مطلق بن‌سعود را به رسمیت می‌شناخت و دست او را برای بیرون راندن علی، پسر شریف حسین از حجاز باز می‌گذاشت. بن‌سعود در برابر، به تشکیل امیرنشین اردن تن در داد و از دشتی که نجد و سوریه را به یکدیگر می‌پیوندد چشم پوشید و آن را به اردن شرقی واگذاشت. (خاورمیانه، نفت و قدرت‌های بزرگ، ج۱- عربستان سعودی، ج۱)
عبدالعزیز همچنین پس از اعلامیه بالفور و حکومت انگلیس بر فلسطین در تلگرامی به سر وینگت ورود انگلیسی‌ها به بیت‌المقدس را تبریک گفت. وی فرزندش فیصل را به لندن فرستاد تا پیروزی نیروهای انگلیسی در بیت‌المقدس را به پادشاه انگلیس تبریک بگوید و این اطمینان را به آنها بدهد که حکومت آل‌سعود هیچ‌گونه مخالفتی با تلاش‌های دولت انگلیس در راستای ایجاد یک وطن قومی برای یهودیان در فلسطین نشان نخواهد داد. خیانت آل‌سعود در مساله فلسطین نیازمند پرداختی جداگانه است که به آن پرداخته خواهد شد اما نامه عبدالعزیز به نماینده انگلیس در این باره نمود بارزی از آن است:
«من سلطان عبدالعزیز عبد الرحمن آل فیصل آل‌سعود نزد سر پرسی کوکس نماینده بریتانیای کبیر، هزار بار اقرار و اعتراف می‌کنم که از نظر من هیچ مانعی برای بخشیدن فلسطین به فقرای یهود یا غیر آنان بدان گونه که بریتانیا صلاح می‌داند وجود ندارد و من هرگز تا روز قیامت از رأی بریتانیا تخلف نخواهم کرد».
عبدالعزیز در 77 سالگی در حالی که بیش از 300 فرزند و نوه داشت مُرد و حکومت را به فرزندان خود سپرد با این شرط که مادامی که برادران زنده‌اند حکومت به فرزندان نرسد...

امیرحسین صفایی:‌ در ادامه سلسله نوشتارهای هفتگی ستون «ماجرا»، اینک در بخش چهارم معاهده «ارزنه..‌الروم» را به مطالعه و بررسی می‌نشینیم. در بخش‌های پیشین نگاهی مختصر به عهدنامه‌های «گلستان» و «ترکمانچای» داشتیم و شرایط و زمینه‌های تاریخی، سیاسی و اجتماعی انعقاد آن دو معاهده را از نظر گذراندیم. همچنین ضمن معرفی میرزا ابوالحسن ایلچی به عنوان نماینده ایران در مذاکرات آن دو قرارداد، برخی گرایشات و اعتقادات غربگرایانه این رجل سیاسی را مختصراً از خلال سرگذشت و سفرهای خارجی او و سفرنامه مهم «حیرت‌نامه سفرا» مرور کردیم.
عهدنامه «ارزنه..‌الروم» با عثمانی از دو منظر عمده دارای اهمیت، در نقطه مقابل «گلستان» و «ترکمنچای» می‌نشیند؛ نخست از نظر تأمین حداکثری منافع ملی ایران در محتوای مذاکرات و قرارداد و دیگر از نگاه تیم مذاکره‌کننده. هر چند به سبب دشمنی طرف‌های مذاکره با ایران و همدستی جهت تضییع حقوق ایرانیان شباهتی عجیب از نقطه‌نظر شرایط سیاسی و پیرامونی مذاکرات به دو معاهده پیشین می‌برد.
زمینه‌های عهدنامه «ارزنه..‌الروم»
درگیری‌های سیاسی و نظامی با عثمانی را دست‌کم از دوران صفویه می‌توان مستنداً پیگیری کرد. جهت تنویر ذهن خواننده محترم لازم به ذکر است امپراتوری عثمانی نزدیک به 6 قرن تا سال 1922 میلادی بر قلمرویی گسترده از منطقه غرب آسیا و مدیترانه حکومت می‌کرده و در دوران مورد بحث ما همه همسایگان غربی و جنوبی حال حاضر ایران تحت حکومت عثمانی قرار داشته‌اند. در عصر صفویه چند جنگ میان دو کشور رخ داد و مناطق غربی ایران بارها مورد هجوم ارتش عثمانی قرار گرفت. آذربایجان و کردستان چند بار توسط عثمانی‌ها تصرف شد و سپس مجدداً به دست ایران افتاد. این اختلافات و درگیری‌ها در دوران نادرشاه نیز ادامه یافت. نادرشاه در چند جنگ مقابل عثمانی‌ها به پیروزی دست یافت تا آنجا که در پاسخ به خوی کشورگشایی عثمانی، شهرهای مهمی در سرزمین عراق نظیر کربلا، نجف، سامرا، حله و اربیل را تصرف کرد و حتی حاکم موصل را بدون تصرف این شهر به اطاعت حکومت ایران درآورد. در این مرحله نادر به عثمانی‌ها پیشنهاد صلح داد و برای اثبات حسن‌نیت خود خاک عراق را از ارتش ایران خالی کرد اما عثمانی‌ها با پیشنهاد صلح مخالفت کردند و همین مسأله جنگ‌های شدیدی را میان دو کشور در سال 1158 هـ.ق در پی داشت که همگی با غلبه کامل ایران همراه شد.
به سبب شکست، حکومت عثمانی سرانجام تن به مصالحه داد اما این مصالحه نیز اختلافات ریشه‌ای دو کشور را درمان نکرد و در دوران قاجار نیز مرز ایران و عثمانی شاهد جنگ‌ها و تنش‌های مکرر بود. در سال 1236 هـ.ق در عصر حکومت فتحعلی‌شاه درگیری وسیعی در مناطق غرب و شمال‌غرب میان سپاهیان دو کشور رخ داد که به پیشروی عمیق نیروهای ایران تحت امر عباس‌میرزا در داخل خاک عراق انجامید. در این مرحله دولت ایران تقاضای صلح عثمانی را پذیرفت و عهدنامه ارزنه..‌الروم اول در سال 1239 هـ.ق میان دو کشور به امضا رسید. نماینده ایران در مذاکرات این قرارداد میرزاتقی‌خان فراهانی (امیرکبیر) بود. بر اساس بندهای قرارداد «ارزنه..‌الروم اول» مقرر شد ایران مناطق تصرف شده را به عثمانی بازگرداند. همچنین دولت عثمانی متعهد شد رفتار همیشگی خود در آزار زوار و حجاج ایرانی را اصلاح کند. 2 کشور همچنین توافق کردند ضمن استقرار سفیر در پایتخت یکدیگر، تعاملات اقتصادی دوستانه‌ای با یکدیگر داشته باشند اما خطوط مرزی همچنان مبهم باقی ماند. در سال 1253 هـ.ق والی بغداد با سوءاستفاده از درگیری ایران در مسأله هرات به خرمشهر حمله برد و ضمن تخریب بخش وسیعی از منطقه، آن را به اشغال حکومت عثمانی درآورد.
نظامیان عثمانی خرمشهر (محمره) را غارت کرده و عده بسیاری از مردم را به قتل رساندند. این رخداد در دوران پادشاهی محمدشاه در ایران رقم خورد و تلاش چند ساله سیاسی او برای بازپس‌گیری خرمشهر و عذرخواهی عثمانی بی‌ثمر ماند. در این برهه محمدشاه تصمیم گرفت مسأله را از طریق نظامی علاج کند و آماده حمله به عراق شد. سپاه عثمانی در این زمان در مصر شکست سختی متحمل شده بود و حمله ایران در صورت عملی شدن نتیجه‌ای جز پیروزی قطعی در بر نداشت. سفرای انگلیس و روسیه که چنین پیروزی را برای ایران به صلاح نمی‌دانستند، موفق شدند با فشار بر دربار، تهاجم ایران را متوقف کنند و چنین کردند. روایات تاریخی نقش حاجی‌میرزا آقاسی، صدراعظم محمدشاه را در این مسأله بسیار برجسته می‌دانند. بسیار مشهور است که آقاسی در مقابل بیگانگان دچار نوعی خودکم‌بینی بوده است به طوری که هر نامه‌ای که به زیردستانش می‌نوشته و به مسائل داخلی ایران مرتبط بوده است، یک نسخه از آن را نیز به سفارتخانه‌های انگلستان و روسیه ارسال می‌کرده است! این «خودکم‌بینی»، «وادادگی» و «اعتمادسازی» موجب شده بود انگلستان و روسیه در مقاطع حساس از او در پیشبرد مقاصد خویش نهایت بهره را ببرند. در آن برهه مسأله حمله ایران به عثمانی که بی‌تردید می‌توانست به سادگی امتیازات فراوانی را نصیب ایران کند و حتی شاید جغرافیای متفاوتی را برای مناطق غربی ایران رقم بزند با دسیسه بیگانگان متوقف شد. جالب است که آقاسی سال‌ها بعد به سبب همین سابقه بی‌کفایتی و خیانت توسط امیرکبیر به کربلا تبعید شد و در همان شهر درگذشت. سرانجام روس و انگلیس که فتح بزرگ ایران را ناکام گذاشته بودند، موافقت شاه ایران را برای تشکیل کمیسیون حل اختلافات ایران و عثمانی کسب کردند. این کمیسیون شامل نمایندگان ایران، عثمانی، روس و انگلیس بود و در سال 1259 هـ.ق در شهر ارزروم آغاز به کار کرد. نماینده ایران در این مذاکرات وزیرنظام میرزاتقی‌خان امیرکبیر بود؛ فردی که نامش در تاریخ ایران بحق با دیانت، ‌کفایت، استقلال و پیشرفت همراه است.
مذاکره سخت، مذاکره‌کننده  سخت
مذاکرات ارزنه..‌الروم را می‌توان نخستین کنفرانس بین‌المللی بین ایران و چند کشور خارجی دانست که از قضا و برخلاف عادت مألوف قاجاریه این بار فرد مناسبی ایران را نمایندگی می‌کرد. اگر خواننده محترم مباحث پیشین را به یاد بیاورد، مذاکره‌کننده ایران در «گلستان» و «ترکمانچای» میرزا ابوالحسن‌خان ایلچی، یک یهودی جدیدالاسلام سست ایمان بود که در لندن به تشکیلات فراماسونری پیوسته بود و در مذاکرات بخش وسیعی از شمال ایران را به تحریک انگلیس، به روس‌ها بخشید و اساساً و از ابتدا با مشورت سرگور اوزلی انگلیسی به قصد خیانت به عنوان مذاکره‌کننده ایران انتخاب شد. این بار اما میرزاتقی‌خان و تیم مذاکره‌کننده از میان جناح مؤمن مردمی و معتقد به مقاومت در برابر بیگانه انتخاب شده بودند. امیرکبیر برجسته‌ترین شاگرد قائم‌مقام فراهانی بود و در جریانی رشد یافته بود که در همان جنگ‌های ایران و روس نیز راهکار را در بسیج مردم با فتوای مرجعیت دینی جست‌وجو و بارها نیز ضربات کاری به دشمن وارد کردند. جریان مقاومت دینی به دنبال استقلال و پیشرفت با استفاده از نیروی ملت بود اما در مقابل شاهان قاجار و دیپلمات‌های مایل به بیگانه به دنبال جلب حمایت قدرت‌ها می‌رفتند و دست استمداد به سوی آنان دراز می‌کردند. هر چند همواره این دست خالی بازمی‌گشت. گویی این سنتی تاریخی است که تا امروز نیز بدون تغییر باقی مانده است. شاید اگر در جنگ‌های ایران و روس نیز جریان وابسته و واداده، توطئه نمی‌کردند، مقاومت مردم به نتیجه می‌رسید و اساساً کار به مذاکره منتهی نمی‌شد یا مذاکرات نتایجی چنین خفت‌بار به بار نمی‌آورد.
به هر حال میرزاتقی‌خان در همین شرایط به ارزروم اعزام شد و در مذاکرات چنان سخت به مطالبه حقوق و منافع ایران همت گماشت که این گفت‌وگوها بیش از 4 سال به درازا کشید. این اقامت و مذاکرات طولانی نتایج ارزشمندی برای ایران داشت و پافشاری و هوشیاری امیرکبیر موجب شد تمام مسائل موجود میان 2 کشور حل و فصل شده و حقوق سیاسی و مرزی ایران تماماً به رسمیت شناخته شود.
پس از 4 سال و نیم مذاکره، عزم پولادین امیر، نمایندگان عثمانی، روس و انگلیس را به زانو درآورد. در قرارداد ارزنه..‌الروم، خرمشهر و آبادان تحت حاکمیت ایران شناخته شد. همچنین به حاکمیت ایران بر ساحل شرقی اروندرود (شط‌العرب) و حق ایران مبنی بر کشتیرانی در اروندرود اقرار شد. در این عهدنامه همچنین حدود مرزی ایران و عثمانی (مرزهای کنونی با ترکیه و عراق) به طور دقیق مشخص و مکتوب شد. این حدود مرزی تا به امروز در مرزهای غربی رسمیت دارد.
این پیروزی سیاسی در شرایطی به دست آمد که حداقل حمایت منطقی از میرزاتقی‌خان به عمل نمی‌آمد و حتی به عکس هرازچندی با فشار انگلیس و روسیه بر دربار، نامه‌هایی برای وی به ارزروم ارسال می‌شد که کار او را در پیگیری مصرانه حقوق ملت ایران دشوارتر می‌ساخت. نامه‌هایی که در رفتاری شگفت پیش از آنکه به دست او برسد، به رؤیت نمایندگان و سفرای انگلیس و روسیه می‌رسید. میرزاتقی‌خان با وجود این شرایط داخلی و منطقه‌ای مذاکره‌ای به غایت سخت را اداره کرد و با این حال هیچ مساله‌ای را لاینحل باقی نگذاشت.
رفتار مذاکراتی میرزاتقی‌خان
هرچند اسناد و صورتجلسه‌های مذاکرات ارزنه..‌الروم به دلایل نامعلومی موجود نیست اما از خلال برخی گزارش‌ها و روایت‌های نمایندگان طرف‌های مذاکره‌کننده می‌توان به اسلوبی مشخص از روش و منش سیاسی و مذاکراتی امیرکبیر دست یافت. رفتاری که او بعدها در سمت صدراعظمی نیز شجاعانه از خود به نمایش گذاشت.
1- متانت و قاطعیت: رابرت کرزن، منشی مخصوص سفیر انگلیس که خود در مذاکرات ارزنه..‌الروم حاضر بوده است، درباره شخصیت میرزاتقی‌خان می‌نویسد: «این شخص از تمام ماموران عثمانی، ایران، روسیه و بریتانیای کبیر که در آن وقت در ارزنه..‌الروم حضور داشتند، جالب توجه‌تر بود و با هیچ‌یک از آنان قابل مقایسه نبود». (تاریخ ادبیات ایران، ادوارد براون)
آنگونه که سفیر انگلیس در استانبول و نماینده آن کشور در مذاکرات روایت کرده‌اند: «وزیرنظام موقع‌شناس بود و بسیار سنجیده سخن می‌گفت و در مذاکرات شیوه بسیار ماهرانه‌ای داشت. می‌دانست کجا باید دست بالا را بگیرد و کجا کوتاه بیاید. کجا استوار باشد و تندی نماید و کجا گذشت کند و نرمی به خرج دهد. پی برده بود در چه اموری روس و انگلیس با هم سازش کرده‌اند و در چه مواردی سیاست‌شان همسان نیست. او در محیط مذاکرات و در شهر بسیار سنگین و متین رفتار می‌کرد به حدی که دوست و دشمن را به خود جلب کرده بود». (فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران)
او اگرچه چهره‌ای متبسم داشت اما نه در خنده افراط می‌کرد و نه بیجا خشم می‌گرفت.
2- برخورد از موضع بالا: آنگونه که گزارش شده است امیر از توان استدلال بسیار بالایی برخوردار بوده است. وی در طول 4 سال هیچ‌گاه در تنگنایی منطقی گرفتار و مغلوب نشد. او همواره برگ برنده‌ای در آستین داشت تا به وسیله آن حریف را مغلوب کند و برخلاف برخی نگاه‌های کنونی مذاکره را بازی برد- برد نمی‌دانست بلکه سرسختانه و البته مستند و منطقی حقوق حداکثری ملت و کشورش را مطالبه می‌کرد و حرف خود را به کرسی می‌نشاند.
برای نمونه هنگامی که انور افندی، نماینده عثمانی بر سر بازگرداندن خرمشهر اشغال شده به ایران لجاجت می‌کرد و آن را جزئی از خاک عثمانی می‌دانست، امیرکبیر دست بالا را گرفت و بر اساس برخی مدارک تاریخی ادعا کرد بخش‌هایی از کردستان عراق نظیر سلیمانیه بخشی از قلمروی ایران بوده است و باید به ایران بازگردد.
او این دعاوی را در حالی مطرح کرد که می‌دانست عثمانی هیچ‌گاه این مناطق را به ایران نخواهد داد اما طرح آن، دعوا را به خاک رقیب منتقل می‌کرد. وقتی مشاجرات بالا گرفت، امیر نامه‌ای را از جیب خود خارج کرد که سلطان محمود ثانی خطاب به علیرضا پاشا، حاکم سابق بغداد نگاشته بود: «خرمشهر از آن ایران است، فورا آن را به آن دولت برگردانید و بعد از این سعی کنید چنین اموری که منافی عهدنامه و شروط موجود است، صورت نگیرد». این برخوردهای قاطع در کنار ترفندهای مذاکراتی در طول 4 سال بارها از میرزاتقی‌خان مشاهده شد تا سرانجام حاکمیت ایران بر خرمشهر و جزیره آبادان به رسمیت شناخته شد.
3- جلوگیری از اجمال و ابهام در اسناد عهدنامه: جاسازی عامدانه ابهام در قراردادها همواره شگرد کسانی بوده است که قصد داشته‌اند از زیر بار تعهد کامل به آن شانه خالی کنند. این مساله در قراردادها و معاهدات سیاسی و حقوقی بسیار دیده شده است که نمونه آن عهدنامه ارزنه..‌الروم اول است که به دلیل مسکوت باقی گذاشتن بسیاری از اختلافات مرزی، زمینه را برای تجاوز سپاه عثمانی فراهم کرده بود. نمونه این ابهام‌ها را در برخی توافقنامه‌های امروزی نیز می‌توان نشان داد. هوشمندی و هنر مذاکره و نیز دشمن‌شناسی امیر در اینجا نیز کارساز بود.
 نمایندگان عثمانی با پشتیبانی سفرای روس و انگلیس قصد داشتند بندی مبهم را به‌عنوان ماده دهم عهدنامه در آن گنجانده و به تصویب برسانند به این صورت که: «این معاهده حاضره اساس صلح گردیده به مراد قرار دادن تفرعات مندرجه آن و بعضی خصوصیاتی که تسویه آنها فیمابین دولتین لازم است، دولتین تعهد می‌کنند که بعد از تصدیق کردن این معاهده از طرف وکلا تعیین نمایند». این سیاه‌بازی طرف‌های مذاکره از چشم موشکاف میرزاتقی‌خان مخفی نماند. آنها تلاش داشتند با گنجاندن عبارات «تفرعات» و «بعضی خصوصیاتی که تسویه آنها... لازم است» مسائلی را که موفق به گنجاندن آنها در عهدنامه نشده بودند و در واقع از پس امیرکبیر برنیامده بودند در فرصتی دیگر مجددا مطرح کرده و با فشار روس و انگلیس به نفع خود فیصله دهند. او در این مسیر حتی توصیه صدراعظم بی‌کفایت ایران، حاجی‌میرزا آقاسی را که به طور مکتوب برای او نوشته بود نپذیرفت و با عزم پولادین در مقابل آن ایستاد تا اینکه موفق شد ماده دهم پیشنهادی را از متن عهدنامه حذف کند. او ایستاد تا حقوق ایران را استیفا کند و شاید اگر چنین نکرده بود ایرانیان تا امروز نیز در مرزهای غربی خود دچار مشکلات عدیده‌ای بودند. میرزاتقی‌خان به‌خوبی آگاه بود که باید از نقاط قوت کشور خود در مذاکره به تمام و کمال بهره گیرد و به‌رغم ضعف نفس حکام قاجار، برتری نظامی ایران را به‌عنوان یک برگ برنده روی میز مذاکره گذاشت.
میرزاتقی‌خان ستاره‌ای بود که در آسمان ظلمانی حکومت قاجار درخشید. او مدتی پس از ارزنه..‌الروم به مقام صدراعظمی رسید و در مدت کوتاهی منشأ خدماتی ماندگار در تاریخ ایران شد. هرچند به سبب بدگویی بدخواهان و بی‌کفایتی سلطان «فصاد دژخیم نهاد اجل به فصد یمین و یسارش پرداخته و به دیار عدمش روانه ساخت.»
اما از مهم‌ترین رفتارهایی که از او به کار امروز ما می‌آید منش شریف مذاکراتی او است. میرزاتقی‌خان ذره‌ای به دشمن اعتماد نکرد و در استیفای حقوق ملت خویش اندکی نیز کوتاه نیامد و به جای قاطعیت، نرم‌خویی و سستی ننمود. بیش از اندازه به دشمن لبخند نزد و داشته‌های ملی مردم خویش را برای خوشامد «دیگران» تحقیر نکرد. او چنانکه از استاد خود قائم‌مقام فراهانی آموخته بود، معتقد به مقاومت دینی و استفاده از ظرفیت‌ها و توانایی‌های داخلی بود؛ همچنان که پیشرفت و درمان عقب‌ماندگی تاریخی کشور خود را پیگیری می‌کرد. امیر پیشرفت را از مسیر وابستگی دنبال نکرد. او هرچند ادعای حقوقدانی نداشت اما شاهکاری از هوشمندی و حق‌خواهی را به نمایش گذاشت تا نام و منش او در دفتر دولتمردی و سیاست‌ورزی دین‌خواهانه ایران‌زمین برای همیشه جاودانه به یادگار بماند.