بهزاد مهرکش: سهم نفت در بودجه 98 با توجه به شرایط تحریمی و عدم کارایی برجام برای تسهیل مبادلات نفتی ایران با اما و اگرهای زیادی مواجه شده است. از سوی دیگر با توجه به قیمت جهانی نفت که در سال‌های گذشته با تغییرات مختلفی مواجه شده، ابهامات نفتی بودجه و برنامه دولت برای تحقق اهداف خود در این زمینه بیشتر شده است. محمدباقر نوبخت، رئیس سازمان برنامه و بودجه 15 آذرماه سال جاری در نشستی خبری که برای تشریح بودجه 98 برگزار شده بود، از پیش‌بینی  فروش یک و نیم میلیون شبکه نفت در روز بر اساس بودجه 98 خبر داد.
نوبخت در بخشی از این نشست گفت: «امسال فروش نفت روزانه 2 میلیون و 410 هزار بشکه بود که ما این رقم را برای سال آینده به یک و نیم میلیون بشکه در روز محدود کردیم». نوبخت همچنین گفت: «قیمت نفت هم به طور متوسط 54 دلار در نظر گرفته شده است».
این تنها اظهار نظر نوبخت درباره میزان فروش نفت در سال جدید نبود. او شامگاه سه‌شنبه 4 دی‌ماه یعنی روزی که حسن روحانی بودجه 98 را تقدیم مجلس کرد، در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری گفت: «بودجه سال ۹۸ را بر‌ اساس شرایط تحریمی دیده‌ایم و بر ‌این اساس ۲ میلیون و ۴۱۰ هزار بشکه منابع نفتی امسال را سال آینده یک میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه دیده‌ایم». اظهارات نوبخت را می‌توان ملاک ارزیابی قرار داد، چرا که دقیقا بعد از ارائه لایحه بودجه به مجلس عنوان شده است. بنابراین اینکه دولت بودجه سال 98 را بر اساس فروش 5/1 میلیون بشکه نفت در نظر گرفته قطعی است. البته مرکز پژوهش‌های مجلس این میزان را بالاتر نیز محاسبه کرده است. بر اساس محاسبه انجام‌شده در مرکز پژوهش‌های مجلس، در لایحه بودجه 98 قیمت هر بشکه نفت و میعانات گازی 54 دلار، متوسط برابری دلار 6000 تومان (برای کالاهای اساسی 4200 و برای سایر کالاها 8000 تومان)، صادرات نفت 635/1 میلیون بشکه در روز و صادرات گاز 4/3 میلیارد دلار فرض شده است.
اکنون سوالی که مطرح می‌شود این است که با توجه به اعمال تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران که در آن 300 هدف تحریمی جدید نیز وجود دارد و با توجه به عدم کارایی برجام برای تسهیل در فروش نفت از یکسو و عدم کارکرد SPV در این زمینه که مورد انتقاد تند مسؤولان ارشد دولتی نیز قرار گرفته است، برنامه دولت برای تحقق میزان فروش نفت اعلامی در سال 98 یعنی یک و نیم میلیون بشکه در روز چیست؟
برای بررسی بهتر این موضوع می‌توان میزان خرید نفت از ایران قبل از اعلام خروج آمریکا از برجام تا اعمال تحریم‌های جدید را با بازه بعد از آن با هم مقایسه کرد. البته با توجه به اینکه گزارش تبادلات نفتی با تاخیر معمولا یک تا 2 ماهه منتشر می‌شود، ارزیابی‌های انجام شده به صورت نسبی ارائه خواهد شد. بر اساس گزارشی که خبرگزاری دولتی ایرنا 3 روز بعد از اعمال تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران یعنی در تاریخ 16 آبان 97  منتشر کرد، میزان فروش نفت ایران به صورت زیر عنوان شده است:
الف - چین بزرگ‌ترین مشتری نفت ایران است و روزانه حدود 650 هزار بشکه نفت از ایران خریداری می‌کند که معادل 7 درصد از مجموع واردات این کشور است.
ب - بزرگ‌ترین پالایشگاه ترکیه (توپراس) در 4 ماه نخست سال 2018 به طور میانگین روزانه 187 هزار بشکه نفت از ایران وارد کرده است که همچنان به خرید خود ادامه می‌دهد.
پ - شرکت «انی» ایتالیا که در گذشته از مشتریان اروپایی نفت ایران بود و در دوره برجام اقدام به خرید روزانه 140 تا 160 هزار بشکه نفت از ایران می‌کرد، پس از تهدیدات آمریکا، واردات نفت از ایران را متوقف کرد.
ت - میانگین واردات نفت هند از ایران حدود 570 هزار بشکه در روز است. هند اعلام کرده است در ماه نوامبر (آبان/ آذر) امسال (2018) 9 میلیون بشکه نفت از ایران وارد می‌کند.
ث - کره‌جنوبی تا پیش از توقف خرید از ایران روزانه حدود 160 هزار بشکه نفت خریداری می‌کرد.
ج - تایوان پارسال 4 میلیون بشکه نفت از ایران وارد کرد که حدود 86/2 درصد کل واردات نفت این کشور را شامل می‌شود که حدود 11 هزار بشکه در روز می‌شود.
چ - ژاپن که به طور سنتی از مشتریان نفت ایران به شمار می‌رود، حتی در دوره قبلی تحریم‌ها نیز اقدام به خرید نفت از ایران می‌کرد که پس از برجام آن را افزایش داد.
به غیر از ژاپن که به صورت کلی اشاره شد، درباره مابقی کشورها میزان خرید نفت از ایران به صورت روزانه آمده است. با محاسبه مجموع فروش نفت ایران پیش از اعمال تحریم‌های آمریکا به آمار حدود یک میلیون و 800 هزار بشکه در روز می‌رسیم. بعد از اعمال تحریم‌های آمریکا در ماه نوامبر که در آن به 8 کشور معافیت موقت 6 ماهه اعطا شد، مشاهده می‌شود میزان فروش نفت ایران کاهش قابل توجهی داشته است. بر اساس اعلام آمریکا، کشورهای ترکیه، تایوان، کره‌جنوبی، ایتالیا، یونان، چین، هند و ژاپن از وزارت خزانه‌داری آمریکا به طور رسمی معافیت موقت کسب کردند.
به گزارش «وطن امروز»، خبرگزاری رویترز در گزارشی که هفتم دی ماه در این باره منتشر کرد، نوشت خرید نفت‌خام ایران توسط خریداران عمده آسیایی این کشور در ماه نوامبر(10 آبان تا 9 آذر) یعنی بعد از اعمال تحریم‌های آمریکا به کمترین میزان خود در 5 سال اخیر کاهش یافته است.
این خبرگزاری در گزارش خود نوشت:  چین، هند، ژاپن و کره‌جنوبی در ماه نوامبر مجموعا روزانه 664800 بشکه نفت از ایران خریدند که این میزان در قیاس با ماه نوامبر سال قبل از آن کاهش 7/12 درصدی یافته است.
طبق این گزارش، کره‌جنوبی در ماه نوامبر برای سومین ماه، میزان واردات نفت از ایران را به صفر رساند و ژاپن هم همین کار را کرد. واردات نفت هند هم در ماه نوامبر 40 درصد کمتر از واردات نفت این کشور در ماه اکتبر بوده است.
رویترز البته در ادامه گزارش خود می‌نویسد: «با توجه به صدور معافیت 180 روزه آمریکا به 8 کشور از تحریم‌های نفت ایران، واردات نفت ایران توسط کشورهای آسیایی در ماه دسامبر افزایش می‌یابد».
فارغ از میزان افزایش مورد اشاره، مفهوم دیگر این موضوع این است که بعد از اتمام معافیت 180 روزه، مجددا با کاهش خرید نفت مواجه خواهیم بود.
در بخش دیگری از گزارش رویترز آمده است: شرکت «سینوپک» چین که بزرگ‌ترین خریدار نفت‌خام ایران است، بعد از اینکه آمریکا به چین معافیت تحریمی 180 روزه اعطا کرد، واردات نفت از ایران را از سر گرفت اما «شرکت ملی نفت چین» قرار است از ماه دسامبر خرید نفت ایران را از سر بگیرد. بنا بر گزارش رویترز، ژاپن و کره‌جنوبی در حال تدارک برای از سرگیری واردات نفت ایران از اوایل سال 2019 هستند و انتظار می‌رود هند هم طی دوره معافیت 180 روزه اعطایی آمریکا، خرید ماهانه نفت خود از ایران را به 9 میلیون بشکه محدود کند. بر اساس این گزارش، واردات نفت چین از ایران در ماه نوامبر تقریبا 390 هزار بشکه بود، البته این رقم در ماه قبل از آن یعنی اکتبر 247 هزار بشکه بود اما در مجموع همان‌طور که اشاره شد این میزان در مقایسه با متوسط واردات نفت چین از ایران قبل از خروج آمریکا از برجام و طرح موضوع بازگشت تحریم‌ها که به میزان 650 هزار بشکه در روز بود، کاهش قابل توجهی داشته است. اما واردات نفت هند از ایران در ماه نوامبر در قیاس با ماه قبل از آن 40 درصد کاهش یافته است و دهلی‌نو با این امید که آمریکا همچنان به هند برای خرید نفت ایران معافیت بدهد، این اقدام را انجام داده است.
بر اساس آنچه رویترز منتشر کرده، قابل مشاهده است که کاهش فروش نفت ایران تنها به زمان اعمال تحریم یعنی 13 آبان بازنمی‌گردد و این میزان با تغییرات نوسانی مختلفی بعد از خروج آمریکا از برجام مواجه شده است. بر اساس آنچه در این گزارش آمده است، میزان فروش نفت ایران به 4 خریدار اصلی یعنی چین، هند، کره‌جنوبی و ژاپن در مقایسه با قبل از تحریم‌ها حدودا 800 هزار بشکه کاهش پیدا کرده است. البته این میزان به شرطی است که دیگر کشورها که معافیت موقت از آمریکا گرفته‌اند، مانند ایتالیا و ترکیه، همچنان به همان میزان خرید نفت خود را ادامه داده باشند، در غیر این صورت این آمار بیشتر از 800 هزار بشکه خواهد بود. بر این اساس با فرض بهترین حالت موجود یعنی تداوم خرید نفت توسط دیگر کشورها غیر از 4 مشتری اصلی، پیش‌بینی  دولت درباره فروش یک میلیون و 500 هزار بشکه نفت در روز در سال 98 با آنچه در شرایط واقعی محقق خواهد شد نزدیک به 800 هزار بشکه تفاوت خواهد داشت. البته این گزاره نیز می‌تواند مطرح شود که در صورت افزایش قیمت نفت در سال آینده، این کاهش فروش در محاسبه نهایی درآمد نفتی بتواند جبران شود اما با  نگاهی به قیمت در نظر گرفته شده در بودجه 98 برای نفت که بر اساس گفته نوبخت 54 دلار در نظر گرفته شده و با احتساب پیش‌بینی‌های انجام شده درباره قیمت جهانی نفت، این گزاره فعلا قابل اتکا نخواهد بود. روزنامه دنیای اقتصاد در تاریخ 6 دی ماه در گزارشی در این رابطه نوشت: «آخرین پیش‌بینی‌ای که وال‌استریت ژورنال از قیمت نفت تگزاس با استناد به نظرسنجی از کارشناسان منتشر کرده، نشان می‌دهد در طول 2 سال آینده قیمت نفت تگزاس از ۵۴ تا ۶۰ دلار متغیر خواهد بود. قیمت نفت سنگین ایران کمی از قیمت نفت تگزاس بیشتر است و از این رو قیمت ۵۴ دلار در نظر گرفته شده برای بودجه سال آتی معقول به نظر می‌آید».
برنامه آمریکا
بر اساس آنچه در آمارهای موسسه لویدز آمده است، با شروع تحریم‌های آمریکا، صادرات نفت ایران در ماه نوامبر کمتر از یک میلیون بشکه در روز ثبت شده است. شی‌پینگ واچ نیز گزارش داده است این افت صادرات همچنین نشان دهنده کاهش قابل ملاحظه در مقایسه با ماه ژانویه سال گذشته است و مطابق گزارش‌های منتشر شده، واردات نفت‌خام از سوی کشورهای آسیایی مانند چین، هند، ژاپن و کره‌جنوبی به پایین‌ترین سطح 5 سال اخیر کاهش یافته است. به اعتقاد برخی کارشناسان حوزه نفتی، برنامه نهایی آمریکا این است که با ادامه یافتن تحریم‌ها در طول سال جدید صادرات نفت ایران را به صفر کاهش دهد. البته با توجه به تاثیر تصمیم آمریکایی‌ها درباره تحریم نفتی ایران در معادلات جهانی نفت، آنها 8 کشور را به صورت موقت از تحریم نفتی معاف کردند اما در عین حال همزمان بر بحث لزوم کاهش تدریجی خرید نفت از ایران تا رسیدن به صفر تاکید شده است، هر چند این مساله بیشتر یک خیال‌پردازی به نظر می‌رسد و آمریکا به این هدف نخواهد رسید.
SPV چه می‌کند؟
در این میان برخی کارشناسان اقتصادی معتقدند تنها گزینه‌ای که ممکن است دولت برای جبران قابل توجه میزان واقعی فروش روزانه نفت در سال 98 با میزان عنوان شده در بودجه 98 در نظر گرفته باشد، ساز و کار ویژه مالی اروپا یا همان SPV است. البته ناگفته نماند همان میزان فروش نفت ماه نوامبر بعد از تحریم‌های آمریکا نیز با توجه به اعمال معافیت‌های آمریکا بوده است که طبیعتا بعد از پایان مهلت 180 روزه مشخص نیست سرنوشت این میزان فروش نفت به چه صورت خواهد بود! اگرچه بعضی از کارشناسان حوزه نفتی معتقدند وزارت نفت از همین معافیت‌های اعلام شده آمریکا نیز نتوانسته به صورت کامل استفاده کرده و نفت ایران را بفروشد و از همین رو نسبت به دوران بعد از پایان معافیت‌های تحریمی اعلام نگرانی کرده‌اند اما نگاهی به آنچه درباره نحوه کارکرد تعریف شده برای SPV از یک سو و اصل ارائه این ساز و کار موجود است، ابهامات متعددی را در این زمینه ایجاد کرده است. آنچه مشخص است در SPV هیچ پولی مبادله نمی‌شود و صرفا فروش نفت در برابر کالا مطرح است. بر اساس آنچه تاکنون و بعد از گذشت 8 ماه از خروج ترامپ از برجام گذشته است، اروپا عملا هیچ اقدامی جز فرصت‌سوزی نکرده است. البته این موضوعی نیست که توسط منتقدان دولت مطرح شده باشد و اکنون دولتی‌ها و در راس آنها مسؤولان ارشد دستگاه دیپلماسی تاکید کرده‌اند اروپا فرصت خود را از دست داده و نتوانسته است به وعده خود درباره ارائه بسته پیشنهادی عمل کند. سخنگوی وزارت امور خارجه دهم دی ماه در نشست خبری در این زمینه گفت: «اراده سیاسی اروپا و اتحادیه اروپا مشهود بود اما‌ در عمل کشورهای اروپایی نشان دادند در مقابل فشار آمریکا توانایی کافی ندارند». قاسمی البته انتقاد از اروپا را یک گام جلوتر برد و روز شنبه در گفت‌وگویی از ناتوانی «جدی» اروپا در این زمینه سخن گفت. انتقادات دولتی‌ها از اروپا به گونه‌ای است که عملا ساز و کار مالی اروپا را پایان‌یافته تلقی کرده‌اند. اکنون این سوال مهم مطرح است: دولت دقیقا با چه ساز و کاری به دنبال جبران کسری فروش نفت به میزان یک و نیم میلیون بشکه در نظر گرفته در بودجه 98 است؟
 

دولت برای فروش نفت روی SPV  حساب نکند
ابهامات نحوه فروش نفت با توجه به لایحه بودجه 98 برای نمایندگان مجلس نیز نگرانی‌هایی ایجاد کرده است. نمایندگان تاکید کرده‌اند دولت برای جبران کسری موجود در بحث فروش نفت نباید روی وعده اروپایی‌ها حساب باز کند. حسینعلی حاجی‌دلیگانی، عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس درباره تکیه دولت بر ساز و کار ویژه مالی اروپا (SPV) برای جبران کاهش فروش نفت سال آینده به «وطن امروز» گفت: اگر دولت بخواهد برای جبران کسری فروش نفت به SPV تکیه کند خطرناک است و باید راهکارهای جدیدی برای این موضوع و به طور کلی بی‌اثر کردن تحریم‌ها در نظر گرفته شود. وی افزود: یک پیشنهاد ما در این باره این بود که کل بدهی دولت به پیمانکاران به صورت عرضه نفت‌خام در بورس داده شود. ضمن اینکه حواله‌های نفت هم باید در بورس قابلیت جابه‌جایی داشته باشد. یعنی دولت باید بخش خصوصی را در این زمینه به کار گیرد البته در چارچوب بورس. به نظرم همین راهکار می‌تواند مشکل را تا حد زیادی حل کند. نماینده شاهین‌شهر در مجلس افزود: البته راهکارهای دیگری نیز در میان نمایندگان مطرح است مبنی بر اینکه ما کل صادرات نفت را در بودجه سال آینده صفر ببینیم و عدد فروش نفت‌خام و میعانات گازی را از محل‌های دیگری تامین کنیم که معتقدم قابل تامین هم هست. حاجی دلیگانی در همین راستا خاطرنشان کرد: مثلا مالیات بر عایدی سرمایه، مقابله با فرار مالیاتی و همچنین برداشتن معافیت‌های مالیاتی راهکارهایی است که اگر به صورت جدی روی آنها کار شود، می‌تواند عدد حاصل از فروش نفت‌خام را جبران کند. عضو کمیسیون برنامه و بودجه در بخش دیگری از مصاحبه درباره احتمال تکیه دولت بر SPV برای جبران کسری فروش نفت هشدار داد و گفت: ما هیچ وقت نباید روی وعده‌های غرب که حتی مکتوب و امضا نیز شده است حساب باز کنیم، چه رسد به مواردی که اروپایی‌ها می‌گویند بنا داریم فلان کار را انجام دهیم، چرا که روش آنها همین است و طبق تقسیم کاری که میان آمریکا و اروپا انجام شده، آمریکا با قهریت و مسائلی چون تعیین زمان و زبان سخت صحبت می‌کند و اروپا هم به صورت گام به گام اهداف آمریکا را محقق می‌کند. یعنی اروپا در ابتدا نه نمی‌گوید ولی با وقت‌کشی همان حرف آمریکا را به کرسی می‌نشاند. SPV نمونه روشنی از همین تقسیم کار است. وی افزود: الان 8 ماه است اروپا سر موضوع ثبت و اجرای کانال ویژه مالی ما را سرکار گذاشته و عملا کشور را معطل کرده است. ضمن اینکه وقت‌کشی و وعده‌های مکرر اروپا موجب شد دولت به بند 3 مصوبه مجلس که خروج از برجام بود عمل نکند. حاجی‌دلیگانی در همین باره تاکید کرد: مسؤولان دولت و سیاست خارجی باید بدانند فرصت برای کشورهای اروپایی دارد تمام می‌شود و ما باید با تکیه بر ظرفیت‌های خودمان برای آینده تصمیم بگیریم. در این راستا امیدواریم دولت برای فروش نفت و تامین منابع بودجه سال آینده روی سازوکار ویژه مالی اروپا حساب باز نکند.
 

SPV  نه کارایی دارد، نه شفافیت
حجت‌الاسلام والمسلمین نصرالله پژمانفر، نماینده مردم مشهد در مجلس شورای اسلامی نیز در گفت‌وگو با «وطن امروز» با اشاره به کاهش فروش نفت ایران بعد از اعمال تحریم‌های مجدد آمریکا و اختلاف قابل توجه آن با برنامه دولت در لایحه بودجه مبنی بر فروش یک و نیم میلیون بشکه نفت گفت: بودجه سال 98 یک فرصتی است برای کشور که بتواند خود را از وابستگی به نفت نجات دهد بویژه در شرایطی که هزینه‌های کشور رو به رشد بوده است و با سیاست غلط گران اداره کردن کشور ما در یک شرایط خاصی هستیم. وی با بیان اینکه باید بر اساس واقعیات تصمیم گرفت، بیان داشت: یکی از واقعیات این است که فارغ از تاثیر تحریم‌ها بر میزان صادرات نفت، باید بر اساس کاهش صادرات نفت برنامه‌ریزی کنیم. پژمانفر گفت: خب! امروز بیش از آنچه بر شرایط کشور حاکم است، برای صادرات نفت پیش‌بینی  شده است و طبیعتا باید تلاش زیادی داشته باشیم تا بتوانیم همین یک و نیم میلیون بشکه نفت را صادر کنیم اما اگر نتوانستیم این کار را انجام دهیم باید برای برخی مخارج که دولت دیده است و نمی‌توان از آن کناره‌گیری کرد چاره داشت که نمونه آن حقوق و دستمزد است. نماینده مردم مشهد در مجلس با اشاره به عدم کارایی ساز و کار مالی اروپا برای فروش نفت گفت: SPV فرآیند پیچیده‌ای دارد که نه تنها مشکل ما را حل نمی‌کند، بلکه در صورت انجام ما را در یک شرایط سختی نیز قرار می‌دهد، چرا که پولی به دست ما نمی‌رسد و در عین حال ابهامات فراوانی را ایجاد می‌کند؛ نکته دیگر اینکه در اصل ارائه و اجرایSPV از سوی اروپا ابهام وجود دارد. پژمانفر با تاکید بر اینکه دولت نباید به ساز و کار مالی اروپا اعتماد کند، گفت: نکته مهمی که وجود دارد این است که دولت به هیچ وجه برای فروش نفت به میزان یک و نیم میلیون بشکه که در لایحه بودجه 98 عنوان کرده، نباید روی SPV حساب باز کند، چون نه راهکارش مشخص است و نه شفافیت درباره آن وجود دارد. وی گفت: ما این را بررسی می‌کنیم که دولت برای رسیدن به هدف تعیین شده در میزان فروش نفت چه مسیری را باید طی کند. نماینده مردم مشهد با هشدار نسبت به برخی ابهامات در بحث فروش نفت گفت: الان گزارش‌هایی به ما از شرکت نفت رسیده است که نفت با تخفیف 7 تا 10 دلار در حال تحویل است و این برای ما نگرانی‌هایی ایجاد کرده است. پژمانفر در پیشنهادی به دولت برای جبران کسری میزان فروش نفت در مقایسه واقعیات موجود با میزان پیش‌بینی  شده در بودجه، گفت: راهکار این مساله این است که در بحث فروش نفت منفعلانه وارد نشویم و می‌توانیم از راه‌های دیگری اقدام کنیم؛ یکی از این راه‌ها فعال کردن بورس نفت است که موفق بوده و کاملا هم شفاف و قانونی است. وی خاطرنشان کرد: البته امروز اراده‌ای درباره بورس نفت وجود ندارد و  اینکه چه سهمی از نفت در بورس عرضه شود تعیین تکلیف نشده است. پیش‌بینی  ما این است که با توجه به برخی رانت‌های نفتی، شرکت ملی نفت اراده‌ای برای استفاده از این فرصت شفاف ندارد و بیشتر دوست دارند این اتفاقات در همان اتاق‌های تاریک انجام شود که ممکن است منافع زیادی هم برای دلال‌ها داشته باشد.