گروه سیاسی: این روزها همه از لزوم گفت‌وگو، هم‌اندیشی و طرح ایده برای برون‌رفت فضای اجتماعی و سیاسی کشور از بحران‌های اخیر سخن می‌گویند؛ بحرانی که احتمالا رد آن را باید در ادراک بخشی از جامعه نسبت به وضعیت موجود و چگونگی تغییر آن جست‌وجو کرد. صحنه‌های تلخ و گزنده‌ای که هر روز در فضای عمومی منتشر می‌شود، حکایت از خشم بالقوه‌ای دارد که در سایه فقدان یا ضعف مراجع سیاسی به عنوان حلقه وصل مردم و نهادها و دولت به سمت یک خشونت رفتاری و گفتاری حرکت می‌کند؛ خشونتی که در 40 روز گذشته خسارات سنگین مادی و اجتماعی به کشور وارد کرده است؛ حرکاتی که هر چند محرک‌های بیرونی همچون جنگ رسانه‌ای تمام‌عیار رسانه‌های وابسته به دولت‌های خارجی در جهت دادن به آن نقش پررنگی داشته اما دارای ابعاد و پیش‌زمینه‌های اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای است که کمتر به آن پرداخته شده است. در این فضا هر چند باز شدن باب گفت‌وگو و تبادل نظر، شرطی ضروری و انکارناپذیر است اما همین هم نیازمند درک صحیح بحرانی همچون سقوط مراجع سیاسی و اجتماعی تاثیرگذار است؛ مراجعی که اساسا مهم‌ترین منبع جهت‌دهی به ذهنیت عمومی و تعادل‌بخشی به نزاع‌ها به حساب می‌آیند. با این مقدمه می‌توان طرح 2 سوال را پیش از شکل‌گیری هر گفت‌وگویی ضروری دانست: 1-مراجع سیاسی چگونه ضعیف و بعضا بلاموضوع شدند؟ 2- احیا و تقویت این مراجع نیازمند چه بایسته‌هایی است؟ رسیدن به پاسخی برای این 2 سوال می‌تواند آغازی بر مسیر دشوار اما ممکن مفاهمه و گفت‌وگو در ایران امروز باشد. 

به گزارش «وطن‌امروز»، اواخر شهریور سال جاری، شروع دور جدید آشوب‌های خیابانی، بار دیگر فضای سیاسی کشور را با سوال قدیمی و همیشگی «چه باید کرد؟» روبه‌رو کرد؛ سوالی که بسته به موضوعات، امکانات و چشم‌انداز هر جامعه‌ای در هر زمانی به پاسخی متفاوت ختم می‌شود. با این حال سنخ حوادثی که در ماه‌های اخیر در کشورمان پدیدار شد، تفاوت‌های جدی با حوادث پیشین داشت. شاید مهم‌ترین تفاوت در این فضا، فقدان زبان مشترک میان معترضان و دولت و نبود ابزار جدی برای ارتباط‌گیری بین طرفین بود. در عصری که بازنمایی واقعیت پیش از هر چیز در محیط غیرواقعی و فضای مجازی رقم می‌خورد، ارتباط‌گیری با جامعه نیز مختصات خاص خود را‌ طلب می‌کند. در این فضا آنچه از نخستین روزهای داغ شدن فضای اعتراضات و آشوب‌های خیابانی به چشم می‌آمد، بی‌مرجعی یا شاید بهتر بتوان گفت بدمرجعی جامعه ایران بود. از سویی مراجع سیاسی اصیل که همواره به کنش سیاسی مردم جهت می‌بخشیدند کمترین ارتباط و چسبندگی را با شرایط موجود در کف خیابان‌ها داشتند و از سوی دیگر بخش بزرگی از مرجعیت خبری کشور نیز به خارج کشور و کانال‌هایی منتقل شده بود که سال‌ها در خیال خود نقشه‌براندازی و تجزیه سرزمینی ایران را تصویرسازی می‌کردند. حالا دیگر آنچه میدان‌داری می‌کرد، روایت‌هایی بود که با تهییج احساسات و عواطف، اعتراض جامعه را به سمت اغتشاش و خشونت راهبری می‌کرد. فیک‌نیوزها هم در این آشفته‌بازار هر روز با ارائه خبری جعلی یا ساختگی، امکان اندیشیدن و محاسبه‌گری را از جامعه سلب می‌کردند. کافی است تنها از نظر کمی به تعداد اخبار کذبی که در این 50 روز گذشته ساخته و پرداخته شده است نگاهی بیندازیم تا به آنچه بر ذهن و روان جامعه ایران گذشته است پی ببریم. هر قدر هم عملیات روانی رسانه‌های ضدانقلاب را به عنوان یک مساله گریزناپذیر بپذیریم، باز هم نمی‌توان بر تاثیری که مراجع سیاسی در چنین موقعیتی ایفا می‌کنند، چشم پوشید؛ مراجعی که حالا احیا و ترمیم جایگاه‌شان منطقی‌ترین شرط برای تعادل بخشیدن به فضای سیاسی و اجتماعی کشور به حساب می‌آید. 

 

* مراجع سیاسی چگونه افول کردند؟

بخشی از چرایی تضعیف مراجع سیاسی را باید در درون نهادهای سیاسی جست‌وجو کرد. مراجعی که همواره باید پیشرو جامعه باشند، در بسیاری مقاطع از جامعه و پرسش‌هایش عقب مانده‌اند. این عقب‌ماندگی در عمل باعث شده جامعه در خیلی امور از مراجعی که خود را به‌روز‌رسانی نکرده‌اند عبور کند. از سوی دیگر یک میل خارجی نیز همواره برای تضعیف مراجع سنتی وجود داشته است که در عمل با حذف چهره‌های معتبری که توان تعادل‌بخشی به نزاع‌های سیاسی و اجتماعی را داشتند، باعث شکل‌گیری یک انسداد سیاسی شد. بی‌مرجع شدن یک جامعه نیازها و مطالبات آن جامعه را از بین نمی‌برد، بلکه بستر مطالبه‌گری را به سمت یک هرج‌ومرج می‌برد. 

اما روی دیگر تضعیف مراجع سیاسی به تغییرات ساختاری و حوزه ارتباطی جامعه بازمی‌گردد. گسترش حوزه عمومی در سایه رشد نفوذ شبکه‌های اجتماعی از عوامل موثر بر وضعیت مرجعیت اجتماعی به حساب می‌آید. واقعیت آن است که هر قدر فضای مجازی به عنوان ظرفیتی قابل توجه می‌تواند به دامنه اطلاع‌رسانی جامعه بیفزاید و این فرصت را فراهم کند تا آنها از نقاط نادیده گرفته شده جامعه نیز نمایندگی کنند اما متقابلا می‌تواند به ظهور مراجع جدیدی منتهی شود که کمترین سطح دانش و تجربه تخصصی را دارا نیستند. ظهور دسته جدیدی از مراجع اجتماعی در سایه قدرت گرفتن شبکه‌های اجتماعی، افراد جامعه را در موقعیتی قرار داده است که پس از تردید در مواجهه با مراجع پیشین، به سمت چهره‌هایی حرکت کنند که صرفا حامل نمادهای اجتماعی پرتقاضا هستند. ظهور سلبریتی‌های جدید و تقویت حوزه تاثیرگذاری چهره‌های مشهور هنری، ورزشی و تبلیغاتی باعث شده بسیاری از اقشار میانی جامعه و نسل‌های جدید، دامنه اطلاعاتی و حوزه تحلیلی‌شان را در ظرف این گروه‌ها پیدا کنند. چنین موقعیتی نه ‌تنها با سطحی کردن جامعه و تقلیل دادن پیش‌فرض‌های ذهنی‌اش می‌تواند به انتخاب‌های اشتباه منتهی شود بلکه زمینه‌ساز خطرهای جدی‌تر همانند انزوای بیش از پیش نخبگان می‌شود. سلبریتی‌هایی که اساسا علت وجودی خود را در «افزایش تقاضای اجتماعی» می‌یابند، در هر کنش و واکنش خود به تنها چیزی که توجه می‌کنند، همین تقاضا و تایید است. نکته کلیدی در فهم این گروه‌های مرجع جدید آن است که اساسا اعتبار خود را از دقیق بودن و اثبات گزاره‌های‌شان بر اساس میزان همراه کردن موج افکار عمومی با خود به دست می‌آورند، پس طبیعی است هر گونه خط‌دهی آنها به جامعه نیز صرفا در چارچوب تقویت محبوبیت شکل می‌گیرد. 

 

* بایسته‌های گفت‌وگو و اعتبار مراجع اصیل

با این تعاریف احیای مراجع سیاسی امری ضروری است که نیاز به بایسته‌های خاص خود دارد. نخستین شرط برای به متن برگرداندن مراجع سیاسی طردشده، به رسمیت شناختن مشکلات موجود و پذیرش این واقعیت است که جامعه برای عبور از فضای هیجانی ایجادشده، محتاج مفاهمه و هم‌اندیشی است. این مفاهمه تکثر را به رسمیت می‌شناسد و می‌پذیرد برای حفظ وحدت سرزمینی و تثبیت باورهای ملی باید روایت‌های مختلفی را عرضه کرد. مشکلات ایران امروز مشکلاتی یک خطی نیست که با یک روایت واحد و یک خطی بتوان آن را حل کرد. از سوی دیگر سنخ اعتراضات و طیف معترضان نیز یکدست و همسان نیست و برای ترمیم روابط سیاسی و اجتماعی باید امکان ارائه و بیان روایت‌های متعدد و متکثر را به گروه‌های مرجع اصیل داد. 

باز کردن باب گفت‌وگو و تقویت گروه‌های مرجع به معنای پذیرش هر چهره و جریانی نیست که ادعای مرجعیت دارد. گروه‌های مرجع اصیل گروه‌هایی هستند که به رغم کثرت روایت‌های‌شان منافع ملی و وحدت سرزمینی را خط قرمز می‌دانند، خشونت‌گریزند و تعادل‌بخشی را به نزاع‌ها را در بستر تقویت مجاری قانونی فهم می‌کنند، احساسات را برمی‌انگیزند اما در نهایت عقلانیت را در جامعه قوام می‌بخشند، چشم‌انداز دارند و برای رسیدن به این چشم‌انداز برنامه دارند و در نهایت آنکه ضمن ارتباط گرفتن با بدنه معترض، اعتراض را نه هدف که وسیله‌ای برای بهینه کردن شرایط موجود می‌دانند. 

شرط دوم برای تقویت مراجع سیاسی باز کردن فضا و برجسته کردن مراجع معتبری است که در انسداد به وجود آمده حاشیه‌نشین شده‌اند. تحقق این شرط بیش از همه در میدان رسانه‌ای کشور بویژه صداوسیما امکان‌پذیر است. رسانه ملی باید طلایه‌دار عقلانی کردن فضای گفت‌وگو در جامعه و طرح ایده‌های اصیل و ملی برای تغییر دادن فضایی باشد که هم ضدگفت‌وگو و هم عقلانیت‌ستیز است. میدان دادن به چهره‌های معتبری که برای جامعه چشم‌انداز ترسیم می‌کنند، محدود به چهره‌های سیاسی نمی‌شود و باید بازگشت حاشیه‌نشینانی که در دوره طرد شدن نیز منافع و مصالح ملی را سرلوحه گفتار و رفتار خود قرار داده‌اند، امکان‌پذیر شود. 

شرط دیگر برای تقویت این مراجع ایستادن مقابل تصمیم غلط نهاد و جریان‌هایی است که تضعیف مراجع و بی‌اعتبار شدن چهره‌های اصیل را به عنوان یک هدف برای خود تعریف کرده‌اند؛ مساله‌ای که باید فراتر از ساختارهای رسانه‌ای در نهادهای بالادستی و ذی‌نفوذ به دنبال رد آن گشت. واقعیت آن است که بی‌اعتبار شدن مراجع معتبر سیاسی تنها به بدمرجعی و میدان‌دار شدن چهره‌هایی انجامیده است که فاقد هر گونه تعهد و تخصص سیاسی هستند. 

 

* جامعه قیاس می‌گیرد

با توجه به فضای موجود، بازگشت مراجع سیاسی و باز شدن باب گفت‌وگو اثرات سازنده‌ای برای جامعه ایران امروز دارد. بخش بزرگی از جامعه معترض ایران ضمن آنکه خود را برای اعتراضش محق می‌داند اما در برابر خود جریانی را مشاهده می‌کند که نه ادب را ادبیات و نه مصلحت را در عمل خود به هیچ‌وجه لحاظ نمی‌کند. با بدنام‌ترین و ضدایرانی‌ترین جریانات نشست و برخاست می‌کند و میل سیری‌ناپذیری به خشونت دارد. باز شدن باب گفت‌وگو امکان قیاس را به این بخش از جامعه ایران می‌بخشد. مقایسه نگاه و شیوه اصلاح گروه‌های معتبر مرجع با جریان بی‌هویت آشوب‌طلبی که تنها تخم نفرت و ستیز را در جامعه می‌کارد، شکاف بزرگی میان اکثر معترضان با اقلیت ساختارشکن به وجود می‌آورد. شکستن این انسداد نامعقول و خلاف مصلحت ضرورتی است که به آرام شدن فضای عمومی جامعه نیز کمک می‌کند. در اجرای این ضرورت نمی‌توان بیش از این تعلل کرد.

گروه سیاسی: رئیس‌جمهور با اشاره به اینکه دانشگاه بهترین جایگاه برای بحث و گفت‌وگو درباره رخدادهای اخیر و ارائه راهکار است، اظهار داشت: شرط مهم این گفت‌وگوها فهم درست مسائل است؛ اگر مسائل بخوبی تحلیل نشده یا تحلیل‌ها بیش از آنکه از حقیقت نشأت گرفته باشد، تحت تاثیر فضاسازی‌ها و جوسازی‌های رسانه‌ای و مجازی باشد، راهکارهای ارائه شده راه به خطا خواهد برد. 

حجت‌الاسلام سیدابراهیم رئیسی در دیدار روسای دانشگاه‌های سراسر کشور، علم و دانش را مهم‌ترین ابزار هدایت و نجات انسان و هموار‌کننده مسیر پیشرفت، تعالی و رسیدن انسان به سعادت دانست و افزود: حرمت و قداست دانشگاه هم به همین علت است، پس بر روسا، اساتید، دانشجویان و همه اجزا و ارکان جامعه علمی و دانشگاهی است که محور اصلی تلاش خود را به حفظ و ارتقای روحیه تولید علم و دانش در دانشگاه‌ها معطوف کنند. وی در ادامه صحبت‌های خود سیاسی بودن را از الزامات فضای دانشگاه دانست و تاکید کرد: سیاسی بودن دانشگاه یعنی اینکه دانشگاه باید بیشتر و بهتر از هر بخش دیگری جامعه و نیازهای آن را بشناسد و برای خدمت به مردم اولویت‌هایش را با نظام مسائل کشور منطبق کند. 

رئیس‌جمهور، گریزی هم به رخدادهای روزهای اخیر کشور از جمله در دانشگاه‌ها زد و دانشگاه را بهترین جایگاه برای بحث و گفت‌وگو درباره رخدادهای اخیر و ارائه راهکار دانست و افزود: شرط مهم این گفت‌وگوها فهم درست مسائل است؛ اگر مسائل بخوبی تحلیل نشده یا تحلیل‌ها بیش از آنکه از حقیقت نشأت گرفته باشد، تحت تاثیر فضاسازی‌ها و جوسازی‌های رسانه‌ای و مجازی باشد، راهکارهای ارائه شده راه به خطا خواهد برد. رئیسی با تکرار این نکته مهم که جنگ امروز، جنگ روایت‌هاست، بر اهمیت تبیین روایت درست و صادق تاکید کرد و گفت: دشمن که تلاش بسیاری کرده بود فعالیت‌های علمی، صنعتی، تولیدی و خدماتی در کشور متوقف و ارتباطات ایران با دیگر کشورها قطع شود، وقتی در عمل خود را ناکام دید، شروع به توطئه و کارشکنی کرد. 

وی درباره پیشرفت‌های کشور که موجب ناکامی دشمن شد به ذکر مثال‌هایی پرداخت و گفت: دشمن به صراحت اعلام کرد تلاش خواهد کرد فروش نفت ایران را به صفر برساند اما در حال حاضر صادرات نفت کشور به آمار قبل از تحریم‌ها نزدیک شده است. ارتقای رتبه علمی دانشگاه‌های کشور نیز قابل توجه است و برخلاف خواست و تلاش دشمن برای منزوی کردن کشور، ارتباطات با همسایگان و کشورهای منطقه در حال گسترش است. رئیسی افزود: البته در کنار این پیشرفت‌ها وجود برخی کمبودها و مشکلات در رفع گره‌های ذهنی در دانشگاهیان و برخی اقشار ایجاب می‌کند دانشگاه جهاد تبیین را یکی از مهم‌ترین اولویت‌های خود بداند. 

وی با تأکید بر اینکه نخستین و مهم‌ترین راهکار تقویت نظم و آرامش در دانشگاه‌ها تبیین و رفع گره‌های ذهنی دانشجویان و اساتید است، سازوکارها و ظرفیت‌های درون دانشگاه را برای حفظ نظم، انضباط و آرامش کافی دانست و گفت: دشمن می‌خواهد دانشگاه محل اغتشاش و ایجاد ناآرامی و بی‌اخلاقی باشد. باید در مقابل خواست این دشمن با قدرت و با کمک اساتید و دانشجویان با بصیرت ایستادگی کرده و دشمن را ناکام گذاشت.

گروه سیاسی: رئیس مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه تدبیر مردم در همراهی نکردن با اغتشاشات را نباید بهانه‌ای برای پرهیز در تغییر رویه‌ها قرار داد، گفت: اقدامات تروریستی دشمنان ایران، نباید بهانه‌ای برای نادیده گرفتن اعتراضات اصلاح‌خواهانه شود. 

محمدباقر قالیباف در نطق پیش از دستور خود در جلسه علنی روز گذشته مجلس شورای اسلامی ضمن تقدیر و تشکر از حضور کم‌نظیر مردم شهیدپرور استان فارس در مراسم تشییع شهدا گفت: همان‌طور که رهبر انقلاب فرمودند اقدام قاطع و خردمندانه درباره سررشته این فاجعه‌آفرینی‌ها ضروری است و ان‌شاءالله مردم شاهد اقدامات قاطع جمهوری اسلامی در مقابل این جنایات خواهند بود. وی تاکید کرد: این جنایت ثابت کرد دشمنان ایران عزیزمان برای بر هم زدن امنیت کشور، اختلال در زندگی روزمره مردم، ایجاد جنگ و درگیری در شهرها و همچنین تجزیه کشور، کمین کرده‌اند و به دنبال شکار فرصت‌ها هستند. این جنایات با همه اتمام حجت کرد که دشمن اراده کرده است امنیت کشور را بر هم بزند و از امروز باید فعالان عرصه فکر و موثران صراحتا راه خود را از خشونت‌طلبان و جنایتکاران جدا کنند. 

قالیباف با تاکید بر این نکته که اقدامات تروریستی دشمنان ایران نباید بهانه‌ای برای نادیده گرفتن اعتراضات اصلاح‌خواهانه جمعی از مردم شود، ادامه داد: باید در نظر داشت اگر گروه‌های سیاسی و نقش‌آفرینان فرهنگی و اجتماعی از ابتدا مانع از تبدیل شدن اعتراض اصلاح‌خواهانه به اغتشاش و اعتراض خشونت‌طلبانه می‌شدند و همانند عموم مردم عمل کرده و راه خود را از خشونت‌طلبی جدا می‌کردند، دشمن جنایتکار ایران نمی‌‌توانست از فرصت ایجاد شده به ضرر مردم سوءاستفاده کند. رئیس مجلس شورای اسلامی خاطرنشان کرد: ما اعتراض را نه تنها درست و عامل پیشرفت کشور می‌دانیم، بلکه معتقدیم این حرکات اجتماعی به شرط مرزبندی با خشونت‌طلبان، جنایتکاران و تجزیه‌طلبان باعث تغییر سیاست‌ها و تصمیم‌گیری‌ها خواهد شد، همان‌گونه که رهبر معظم انقلاب نیز در دیدار کارگران، اعتراضی را که در آن با دشمن مرزبندی شده باشد، مورد تایید قرار دادند. مثال مشخص موثر بودن این شیوه، اعتراضات معلمان و بازنشستگان درباره مطالبات‌شان در ماه‌های پیش از این است که به نتایج ملموسی رسید. وی در ادامه گفت: بر این اساس مرزبندی با خشونت‌طلبی و براندازی شرط ضروری حصول نتیجه و تغییر محسوس در نتیجه اعتراضات است و نظام سیاسی کشور نیز به جهت استواری بر اراده مردم، بستر قطعی هر نوع اصلاح و تغییر برای تامین منافع عمومی است، البته بخشی از این تغییر نیز اصلاح در نظام حکمرانی در چارچوب نظام سیاسی جمهوری اسلامی است که باید به حکمرانی نو منجر شود. رئیس مجلس شورای اسلامی تصریح کرد: با توجه به تشخیص و تدبیر دقیق مردم شریف و هوشیار ایران در همراهی نکردن با اعتراضات خشونت‌طلبانه مشخص است که این اغتشاشات رو به خاموشی می‌رود و به پایان می‌رسد اما باید در نظر داشت که پس از برقراری امنیت و آرامش سراسری در کشور، نباید تدبیر و هوشمندی مردم در همراهی نکردن با خشونت‌طلبی و اغتشاشات را بهانه‌ای برای پرهیز در تغییر رویه‌ها قرار داد، در آن زمان نوبت مسؤولان کشور است که پاسخ بصیرت مردم را با اقدامات لازم در کارآمدسازی و برطرف‌کردن نقاط ضعف در حوزه‌های حکمرانی اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و حکمرانی سیاسی بدهند.