مهدی محمدی: چند روز گذشته، بی‌اغراق، از حیث هماوردی استراتژیک میان ایران و آمریکا، روزهایی کم‌مانند در تاریخ سال‌های اخیر بود. یک هفته پیش، وقتی نتانیاهو می‌خواست وارد واشنگتن شود، احتمالا ارزیابی‌ای که به دولت آمریکا ارائه کرد، این بود که ایران ضعیف شده و در آستانه کوتاه آمدن است؛ فقط لازم است ترامپ را مصمم و سرسخت ببیند. این ارزیابی که یکی‌ دو ماه است به تحلیل مسلط صهیونیست‌ها تبدیل شده، موجب شد ترامپ - با کارسازی مشاور امنیت ملی‌اش- یادداشتی را امضا کند که هدف آن «برداشتن گام آخر» درخواست نتانیاهو بود. صهیونیست‌ها در ماه‌های گذشته کمپینی را کلید زده‌اند که هدف آن انتشار تحلیل‌های غلط درباره محاسبات ایران در میان بازیگران دیگر است. درست مانند سال 1401 که دوره افتاده بودند و به کشورها می‌گفتند «حکومت ایران در آستانه سقوط است، فقط باید یک قدم دیگر بردارید»، این بار هم با همه توان سعی می‌کنند به دیگران بقبولانند نظام ایران در آستانه تغییر راهبرد اساسی است، فقط باید فشار را روی آن تشدید کرد. ترامپ و دولت او احتمالا نخستین قربانی این کمپین بودند. ترامپ با وجود اینکه کم و بیش می‌داند هدف نهایی نتانیاهو چیزی جز کشاندن او به درگیری با ایران نیست، در مقابل این ارزیابی تسلیم شد و سندی را امضا کرد که در واقع شلیک به پای دولت خودش بود. برای ایران، معنای این سند آن بود که نتیجه هر نوع مذاکره از قبل معلوم است، بنابراین اساسا دلیلی برای مذاکره باقی نمی‌ماند. ضمنا پذیرش مذاکره به معنای تایید تحلیل‌های سوگیرانه‌ای است که صهیونیست‌ها به ترامپ ارائه کرده‌اند، لذا منجر به تشدید فشار خواهد شد، به جای آنکه روزنه‌ای به سمت راه‌حل بگشاید. رهبر انقلاب به مثابه یک بازیگر استراتژیک، در این جنگ محاسباتی، مهره خویش را به بهترین وجه ممکن حرکت دادند. اگر کسانی تصور می‌کنند ایران حس ضعف دارد و در نتیجه در آستانه تغییر محاسبات راهبردی خویش است، نخستین گام این است که این محاسبه اصلاح شود. نه فقط آمریکا و صهیونیست‌ها، بلکه انتظار بسیاری دیگر در گوشه و کنار جهان - پس از رویدادهای حدود یک سال گذشته - احتمالا این بود که ایران این بار دیگر مذاکره مستقیم را خواهد پذیرفت و همان طور که هاکان فیدان - که ظاهرا وزیر خارجه ترکیه است اما در واقع یکی از مشاوران اصلی صهیونیست‌ها و آمریکا در امور مرتبط با ایران محسوب می‌شود - زمانی گفته بود، دیگر قصد ندارد در منطقه راه سابق را ادامه دهد اما رهبر معظم انقلاب به محاسبات دشمن یک ضربه اساسی وارد کردند و نشان دادند این تحلیل‌ها عمیقا نادرست است و محاسبات راهبردی ایران تحت فشار تغییر نمی‌کند. ضمن اینکه اگر مبنای مذاکره سندی است که ترامپ امضا کرده، اساسا چیزی برای مذاکره باقی نمی‌ماند. در گام بعد، تقریبا بلافاصله صهیونیست‌ها که عملا با یک غافلگیری مواجه شده و لاجرم در معرض این سوال ترامپ قرار گرفته بودند که «چرا نتیجه برعکس شد»، تلاش خود را بر ایجاد شکاف درون ایران متمرکز کردند؛ هم شکاف میان مردم و نظام و هم شکاف درون نظام. باز هم احتمالا ارزیابی‌ای که صهیونیست‌ها ترویج می‌کردند این بوده که مردم ایران ناراحت و ناراضی هستند و نفی صریح مذاکره مستقیم با آمریکا می‌تواند نقطه آغاز التهابات اجتماعی در ایران باشد. دولت نیز لااقل در برخی لایه‌ها مذاکره را یک ابزار مهم برای خود می‌داند و در نتیجه به محروم شدن از آن واکنشی تند و واگرایانه نشان خواهد داد.  اگرچه در ساعات نخستین، خرده‌واکنش‌هایی شکل گرفت اما چندان طول نکشید که روشن شد در این مورد هم برآورد اسرائیل ساده‌اندیشانه بوده است. جامعه ایران سخت درگیر مشکلات اقتصادی است اما هیچ موج بزرگ اجتماعی در دفاع از مذاکره با آمریکا درون آن شکل نگرفت، چرا که اساسا در ذهن این جامعه، تجربه موفقی از حل مشکلات اقتصادی بر اثر مذاکره یا توافق با آمریکا وجود ندارد. ترامپ و صهیونیست‌ها توقع زبانه کشیدن شعله‌ای را داشتند که خود پیش از این، آن را با قدرت تمام خفه کرده بودند و این واقعیتی است که خود را به عیان‌ترین شکل ممکن در راهپیمایی 22 بهمن نشان داد. درون دولت نیز منصفانه باید گفت عاقلانه‌ترین و هوشمندانه‌ترین موضع ممکن اتخاذ شد، بویژه رئیس‌جمهور و وزیر خارجه با خردمندی نشان دادند نیک می‌دانند دشمن در پی چیست و چگونه باید در مقابل آن ایستاد.  به این ترتیب گام دوم نیز شکست خورد و راهبرد آنها به جای اینکه به شکاف در ایران بیفزاید و رویارویی سیاسی و اجتماعی را تشدید کند، عملا به متحد شدن کشور حول نظر رهبری انجامید. اینکه با وجود این حجم از مشکلات اقتصادی، در زمانی چنین کوتاه، همسویی قابل توجه سیاسی و اجتماعی در ایران آن هم بر سر یک مساله عمیقا چالش‌برانگیز رخ می‌دهد، از دید من، به معنای آن است که ایران بازی راهبردی در مقابل ترامپ را تا اینجا برده است. 

اگر خردمندی در تیم ترامپ وجود داشته باشد تحولات همین چند روز کافی است تا دریابند ارزیابی‌هایی که صهیونیست‌ها به آنها می‌دهند و راه‌هایی که پیش پای آنها می‌گذارند، بیشتر عملیات روانی است تا تحلیل، و دام است تا راه‌حل. 

امضای 22 بهمن، یادداشت ترامپ را باطل کرد

صورت‌بندی کلی آثار حاضر در جشنواره چهل‌وسوم فیلم فجر

وقتی همه بیداریم

میلاد جلیل‌زاده: سرانجام فجر چهل‌وسوم هم به ایستگاه پایانی رسید و برندگانش را شناخت. به دلیل تعداد بالای آثار، حضور در فجر امسال برای مخاطبان جشنواره هم سخت بود اما همه آمدند و بی‌خوابی کشیدند و صبورانه تک‌تک آثار را بدرقه کردند تا دفتر چهل‌وسومین دوره از جشنواره فجر بسته شود. در برگزاری این رویداد نه فقط مدیران فرهنگی و حتی عوامل سینما، بلکه مردم و مخاطبان جشنواره هم سهیم بودند؛ همان‌ها که این شب‌ها را بیدار ماندند و بی‌طاقت نشدند تا چراغ جشنواره روشن بماند.

اگر به بحث داوری‌های این دوره پرداخته شود و سوالاتی در این باره مطرح شوند، همچنان همان سوال پاسخ‌های همیشگی مطرح خواهند شد، از این قبیل که «همه چیز به سلیقه هیات داوران مربوط است و کسی در آرای آنها دخالت نمی‌کند». با این حال هنوز خیلی‌ها قانع نشده‌اند که داوری‌های جشنواره فقط برآمده از رای و نظر هیات داوران است.  اما گذشته از مراسم اختتامیه که به دبیر جشنواره و مدیر فارابی و رئیس سازمان سینمایی و در نهایت دولت وقت مرتبط است، چیزی که استمرار پیدا کرده و به امروز رسیده و متعلق به همه است اهمیت دارد، یعنی جشنواره فیلم فجر؛ جشنواره‌ای که تا همین یکی دو سال پیش خیلی‌ها می‌خواستند تعطیلش کنند امسال طوری برگزار شد که انگار نه انگار مدتی پیش به یکی از اصلی‌ترین اهداف نمادین برای حمله به حاکمیت فرهنگی کشور بدل شده و زیر بارش هجمه‌های بی‌امان بود. فستیوال امسال خیلی شلوغ بود و بخش مسابقه آن ۳۳ فیلم بلند داشت و در بخش انیمیشن هم ۴ اثر به رقابت پرداختند. خیلی از قواعد همیشگی برای برگزاری این دوره نادیده گرفته شد که از جمله آنها می‌توان به شرط اولین حضور در جشنواره فجر اشاره کرد. قبلا این قانون جدی‌تر گرفته می‌شد و فیلم‌هایی که پیش از فجر در سایر فستیوال‌های دنیا نمایش داده شده بودند به بخش مسابقه نمی‌آمدند. درباره پذیرش این حجم از آثار به نظر می‌رسد انگار سیاست کلان برگزارکنندگان این دوره این بود که همه اهالی سینما از هر طیف را دور هم جمع کنند و مجددا شمایل خانوادگی این رویداد زنده شود و خیلی از معیارها و ضوابط عمدا به نفع چنین اولویتی نادیده گرفته شد. شاید قاعده «اولین نمایش فیلم‌ها در جشنواره» فجر در سال‌های بعد مجددا به دستور کار دبیرخانه برگردد. یک بخش داغ و پرحاشیه دیگر در این جشنواره که البته فقط اهالی رسانه و عده‌ای از عوامل سینما مخاطب آن بودند، نمایش‌های ویژه در آخرین سانس ایوان جشنواره بود. تعدادی از فیلم‌های توقیفی یا فیلم‌هایی که به هر علت تا به حال پروانه نمایش عمومی آنها صادر نشده، در این بخش به نمایش درآمدند که «رگ‌های آبی» درباره زندگی فروغ فرخزاد، «رکسانا» از پرویز شهبازی، «غریزه» از سیاوش اسعدی و «پیرپسر» به کارگردانی اکتای براهنی از جمله آنها هستند. در میان این فیلم‌ها هم بعضی‌ از آنها لااقل مورد استقبال بخشی از اهالی رسانه قرار گرفتند و بعضی دیگر نه. 

فجر چهل‌وسوم جشنواره شلوغ و نفس‌گیری بود و با اینکه تعداد فیلم‌هایش بالا رفت، تعداد آثار قابل قبولی که به لحاظ کیفیت روی آنها اجماع نسبی وجود داشته باشد، نه چندان بیشتر از دوره‌های قبل بود و نه کمتر. تنها حسنی که برای به نمایش درآمدن این حجم از آثار در فجر ۴۳ می‌توان به آن اشاره کرد، نمای کلی و نسبتا جامعی است که از سینمای ایران می‌دهد؛ از کمدی‌سازانی که به چیزی جز گیشه فکر نمی‌کنند تا آثار اجتماعی و شبه‌اجتماعی که حتی برای جذب مخاطب خاص هم نکوشیده‌اند، چه رسد به مخاطب خاص. در این دوره می‌شد نمایندگانی از تمام جریان‌های سینمایی کشور را دید. فیلم‌های مقاومت و دفاع مقدس، فیلم‌های بخش خصوصی، فیلم‌هایی که جشنواره‌های خارجی را هدف می‌گیرند و... حتی انیمیشن ایران هم رخ نسبتا واضحی از وضعیت خود در این سال‌ها را در فجر امسال نمایش داد.

از همین رو مرور فجر چهل‌وسوم و دسته‌بندی آثار آن و جریان‌شناسی فرمی و محتوایی‌اش می‌تواند سیمایی کلی از وضعیت امروز سینمای ایران به دست بدهد. فیلم‌های این دوره از فجر به چند دسته کلی قابل تقسیم‌بندی‌اند؛ فیلم‌های اجتماعی، فیلم‌های مقاومت و دفاع‌مقدس، فیلم‌های اجتماعی و انیمیشن‌ها. چند موضوع مهم را هم می‌شد در این جشنواره رصد کرد؛ از جمله گروهک‌های معاند و تجزیه‌طلب اول انقلاب، پرتره سرداران شهید، موضوع نوجوانان، مسؤولیت پدری و مسائل جنایی. در میان فیلم‌های امسال سوژه مسائل روانشناختی هم بسیار پررنگ بود؛ طوری که می‌توان پرونده جداگانه‌ای را به طور مستقل در باب آن گشود. بعضی تابوشکنی‌ها هم در این دوره بسیار پرتکرار بودند که سوای ماهیت هر کدام‌شان، نکته قابل توجه همین تکرار شدن‌شان در فیلم‌های مختلف است. یعنی فیلمسازان مختلف  احتمالا بدون اطلاع از کار هم، همگی یک نوع تابوشکنی‌های خاصی را تکرار می‌کردند. این موضوع را هم می‌توان در مجال جداگانه‌ای به‌طور مفصل ریشه‌یابی کرد.

یک نگاه کلی به آثار این دوره از جشنواره فجر نشان می‌دهد همچنان لمپنیسم یکی از مسائل مبتلابه جامعه ما و بالطبع سینمای ایران است. بعضی فیلم‌ها از چشم‌انداز چنین جماعتی به دنیا نگاه می‌کنند تا با ایجاد حس همزاد‌پنداری در آنها به فروش گیشه‌ای بالایی دست پیدا کنند. بعضی فیلم‌های دیگر هم نگاهی منفی یا آسیب‌شناختی به این طیف اجتماعی دارند. امسال جز فیلم «زیبا صدایم کن»، در غالب آثار اجتماعی تصویر مناسبی از پدر دیده نشد اما واکنش‌های شورانگیزی که به فیلم رسول صدرعاملی داده شد، نشان داد حتی مخاطبان نخبه هم دیگر از این همه پدرکشتگی سینما با پدران خسته هستند. در عوض امسال به هیچ ‌وجه خبری از حمله به ارکان و بنیان‌های قضایی اسلام از جمله قصاص در میان فیلم‌ها دیده نمی‌شد که احتمالا بخشی از این وضعیت حاصل تلاش‌های مدیر جدید سازمان سینمایی و دبیر جشنواره هنگام چینش میزانسن آثار حاضر در فجر چهل‌وسوم است.

به طور کل فیلم‌های این دوره را تا حدود زیادی می‌توان ماحصل کار دولت قبل در امر تولید محصولات سینمایی دانست و نوع برگزاری جشنواره، چشم‌اندازی را که از مدیریت جدید در دوره جدید وجود خواهد داشت به ما نشان می‌دهد. البته این به آن معنا نیست که تک‌تک تولیدات سینمای ایران که زمان جلوی دوربین رفتن‌شان مربوط به دولت قبل می‌شود، مطابق با معیارهای همان دولت هستند و از طرفی همه آنچه دولت فعلی می‌خواهد به آن برسد در عمل محقق شود اما این سیاستگذاری‌ها هم بی‌تاثیر نیستند. در فیلم‌های جشنواره فجر امسال چندین نکته پرتکرار وجود داشت که ریشه‌یابی آنها تا حدودی می‌تواند ذهنیت عموم فیلمسازان ایرانی را از یک سو و وضعیت نهادها و ارگان‌هایی که در فیلمسازی فعال بودند را از سوی دیگر نشان دهد. به‌علاوه، می‌توان به نکاتی از ساختارهای سینمای ایران هم پی برد که در کیفیت و محتوای نهایی کارها بی‌تاثیر نیستند.

* همپوشانی موضوعی ارگان‌ها

امسال ۲ فیلم «شمال از جنوب غربی» و «بازی‌خونی» در ارتباط با وقایع اول انقلاب در شهر هزار سنگر یا همان آمل بودند. البته سازندگان این ۲ فیلم اصرار ویژه‌ای داشتند که مقطع زمانی روایت‌شان و حتی سوژه‌ای که به آن پرداخته‌اند با هم متفاوت است اما نمی‌توان شباهت این ۲ کار به هم را انکار کرد. اگر برنامه‌ریزی دقیق‌تری وجود داشت، احتمالا بودجه یکی از این فیلم‌ها برای بازخوانی گوشه دیگری از تاریخ معاصر کشور که نادیده مانده در نظر گرفته می‌شد یا لااقل هزینه ساخت هر ۲ فیلم و همتی که صرف آنها شده، جمع می‌شد تا اثری با قدرت ۲ برابر تولید شود اما چنین اتفاقی در شرایطی رخ می‌دهد که کمترین هماهنگی بین نهادها و ارگان‌هایی که از تولیدات سینمایی حمایت می‌کنند وجود دارد و حتی رقابت بین آنها باعث می‌شود از کار هم بی‌خبر باشند. ۲ فیلم «اشک هور» و «اسفند» هم پرتره‌ای از شهید مظلوم علی هاشمی را نمایش دادند که البته مورد دوم به اولین روزهای جنگ می‌پرداخت و «اشک هور» مقطع پس از شهادت او را نشان می‌داد و روی چشم‌انتظاری مادر و خانواده‌اش تمرکز کرده بود. اینکه ۲ فیلمساز به ۲ مقطع زمانی متفاوت از زندگی یک نفر بپردازند، چیزی طبیعی است و حتی جا دارد آثار دیگری هم درباره شهید هاشمی تولید شوند اما مشکل اینجاست که این اتفاق به عمد و با انگیزه کامل کردن پازل شناخت مخاطبان از شهید هاشمی انجام نشده، بلکه بر اثر یک ناهماهنگی به وجود آمده است.

* کمدی‌های بفروش و نفروش

چند فیلم کمدی در فجر امسال حضور داشتند که بعضی‌ از آنها مستقیما باید به گیشه می‌رفتند و در اینکه جای‌شان در جشنواره فجر باشد تردیدهایی وجود داشت. چند سال پیش هم کمدی «مسخره‌باز» از جواد رضویان با موضوع مداح مشهوری که نامزد شورای شهر شده و رابطه‌اش با یک خانم، مساله‌ساز می‌شود، به فجر آمده بود. خلاصه دوخطی داستان این فیلم و نام کارگردانش کنجکاوی زیادی نسبت به آن ایجاد می‌کرد که می‌توانست در گیشه به فروشش کمک فراوانی بکند اما آمدنش به فجر و دریافت تندترین نقدها، سرنوشت گیشه فیلم را طور دیگری رقم زد. برای بعضی کمدی‌های امسال هم ممکن است همین اتفاق افتاده باشد اما آثار دیگری هم بودند که برخلاف رویه معمول آثار کمدی این سال‌ها ساخته شدند و اتفاقا نمایش آنها در فجر کمک زیادی به دیده شدن‌شان کرد. شاخص‌ترین نمونه در این میان «بچه مردم»، اولین ساخته محمود کریمی است که خود این فیلمساز هم در نسبت دادن عنوان کمدی به آن تردید دارد و از سبک خاصی از فیلم‌های طنز که در سایر نقاط دنیا زیاد دیده شده‌اند پیروی می‌کند. بچه مردم روی استفاده از ستاره‌های معروف برای دستیابی به فروش بالا حسابی نکرد اما نتیجه کار فیلمی از آب درآمده که اگر با هر ابزاری بشود مخاطب را پای تماشای آن آورد، به احتمال زیاد راضی از سالن نمایش بیرون می‌رود. اگر اکران‌های جشنواره فجر و استقبال مخاطبانش از این جنس کمدی بتواند روی فروش بچه مردم تاثیر مثبتی بگذارد این را می‌توان یک دستاورد عملی شگرف برای این رویداد سینمایی دانست.

* چرا محسن رضایی اینقدر تکرار شد؟

در ۳ فیلم از آثار حاضر در جشنواره فجر امسال پرتره‌هایی از سردار محسن رضایی به نمایش درآمد که البته مورد فیلم «اشک هور» بسیار کوتاه بود و شاید در سریال آن بیشتر بتوان چهره فرمانده کل سپاه در دوران جنگ را دید. این قضیه حتی همان‌طور که قابل پیش‌بینی بود، دستمایه یکسری شوخی‌ها در میان اهالی رسانه و دنبال‌کنندگان جدی جشنواره هم شد؛ از جمله اینکه می‌گفتند متناسب‌تر بود پوستر جشنواره با عکس سردار رضایی طراحی می‌شد. سردار رضایی مطلقا هیچ نقشی در حضور پرتکرارش در فیلم‌های امسال نداشت تا جایی که خودش هم از گوشه و کنار برای دیدن این فیلم‌ها اقدام می‌کرد و همین نشان می‌داد که می‌خواهد ببیند درباره‌اش چه گفته‌اند و چه تصویری از او نشان داده‌اند. وقتی به طور تصادفی در یک دوره از جشنواره ۳ فیلم مجزا، تصویری از یک نفر را نشان می‌دهند، این قضیه از آنجا نشأت می‌گیرد که در سال‌های اخیر، فیلمسازان ایرانی وقتی می‌خواهند سر وقت موضوعات مرتبط با مقاومت و دفاع مقدس بروند، عموما ایده دیگری جز پرتره‌نگاری ندارند. نتیجه پرتره‌نگاری هم در نهایت این می‌شود که به سبب محدود بودن چهره‌های شاخص جنگ، بعضی اسامی مرتب تکرار شوند. ایراد دومی که این قضیه ایجاد می‌کند فاصله گرفتن کارها از درام است که امسال بیشتر از هر موردی در فیلم «صیاد» به چشم می‌خورد. واقعیت ممکن است لحظات دراماتیکی داشته باشد اما شروع و پایان آن و روندهای میانی‌اش تقریبا هیچ‌وقت مطابق با معیارهای دراماتیک رخ نمی‌دهد. اگر این فیلم‌ها درباره یک‌سری رزمنده معمولی بودند، هم می‌شد قصه‌هایی از آن آدم‌ها روایت کرد که چفت و بست دراماتیک داشته باشند و هم امکان نمایش دادن گذرای چهره هر کدام از این فرماندهان وجود داشت و شاید به این شکل شکوه و ابهت بیشتری هم به آنها داده می‌شد.

* تصویر پدر در سینمای ایران

مساله تصویر پدر در سینمای ایران به یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌ها در سال‌های اخیر تبدیل شده است. پدر در بسیاری از فیلم‌های این چند سال چهره‌ای ظالم و زورگو دارد یا به‌‌شدت اهمال‌‌کار و بی‌تفاوت است و همین خصوصیات او به بنیان خانواده صدمه‌ای جدی می‌زند. دلایل متعددی برای به وجود آمدن این لحن بین فیلمسازان ایرانی می‌توان برشمرد اما سبب هرچه که هست، نتیجه کار چنان شده که انگار بغض سنگینی زیر گلوی مخاطبان ایران سنگینی می‌کند و آنها از نمایش چنین تصویر مخدوشی از مهم‌ترین مرد زندگی‌شان خسته‌اند. این خستگی و به تنگ آمدن را بیشتر از هر جایی می‌شد در واکنش‌های شورانگیزی که به فیلم «زیبا صدایم کن»، ساخته رسول صدرعاملی داده شد دید. از این فیلم چه به لحاظ کارگردانی و چه فیلمنامه ایراداتی می‌شد گرفت که بعضی‌ به‌شدت واضح بودند و مخاطب عام هم به راحتی می‌توانست آنها را مورد اشاره قرار دهد اما مخاطبان جشنواره با وجود همه این موارد، با تشویق‌های مکررشان به فیلمسازان چنین علامتی دادند که تصویر مثبت پدر حتی همراه با ایرادات فنی، چیزی است که امروز آن را کم دارند. امسال در فیلم‌های «ترک عمیق» و «مرد آرام» مردانی دیده شدند که اگرچه ظاهر امروزشان آرامش دارد و صلح‌جو است، اما در گذشته آنها جنایت‌هایی نابخشودنی وجود دارد. در فیلم «فریاد» هم پدر مظهر شرارت است و ۲ فرزندش را کشته و سرانجام سومی موفق می‌شود او را از میان بردارد. نمی‌توان با ابلاغ بیانیه‌ای درباره بایستگی‌های نمایش تصویر پدر در سینما این موضوع را حل و فصل کرد و جلوی خلاقیت را هم با تبصره‌های دست و پاگیر نباید گرفت اما وقتی می‌بینیم تصویر پدر در سینمای ما با تصویری که اکثریت جامعه از پدران‌شان در ذهن دارند تا این اندازه متفاوت است، به نظر می‌رسد باید برای اصلاح این جریان ریل‌گذاری فرهنگی هوشمندانه‌ای صورت بگیرد.

* سینمای ایران و دغدغه‌های روانشناختی

یکی از نکات قابل توجه در جشنواره فجر امسال تعداد بالای فیلم‌هایی است که با مسائل روانشناختی مرتبط بودند. در «ترک عمیق» شخصیت اصلی فیلم در ابتدای داستان از آسایشگاه روانی بیرون می‌آید و قصه را به راه می‌اندازد و در «زیبا صدایم کن» هم پدر قصه دقیقا از همین موقعیت وارد روایت می‌شود. در «چشم بادومی» شخصیت نوجوانی وجود دارد که دچار از خودبیگانگی شده و بر اثر علاقه مفرط به یکی از خوانندگان کره‌ای فکر می‌کند که تبدیل به خود او شده است. در فیلم «دست تنها» یکی از شخصیت‌های قصه با بازی شکیب شجره، جوانی عصبی و به اصطلاح روانی است که گاهی رفتارهای عجیبی هم از او سر می‌زند. در فیلم «فریاد» یکی از اصلی‌ترین دلایلی که در گذشته یکی از شخصیت‌ها، کارش را به اینجا و موقعیت فعلی کشانده، اختلالات روانی فرزندش و سپس همسرش بوده است. در فیلم «داد» شخصیتی شیزوفرنیک داریم که گاهی به شک می‌افتد آنچه می‌بیند حقیقت است یا رویا. در نهایت مشخص می‌شود بخش قابل توجهی از داستانی که روایت شد، در حقیقت وهم این شخصیت بوده اما ممکن است بعضی مخاطبان متوجه این دوپارگی در روایت نشوند. در «رها» هم پدر خانواده که راننده مترو بوده، پس از دیدن خودکشی یک دختر مقابل قطارش دچار حالات روحی و عدم تعادل می‌شود که باعث ترک شغل او و سوق پیدا کردن زندگی‌اش به سمت ویرانی می‌شود. در بعضی فیلم‌های دیگر مثل «گوزن‌های اتوبان» و «ناتور دشت» هم شخصیت‌هایی وجود دارند که دچار اختلالات عصبی یا تیک‌های عصبی هستند و اتفاقا این شخصیت‌ها در پیشبرد درام نقش تعیین‌کننده‌ای دارند.

محمد رستم‌پور: «تسلیم شدن در برابر قلدری فقط به زورگویی بیشتر منتهی می‌شود»؛ «مالکوم تورنبول» نخست‌وزیر استرالیا سال 2017 در یادداشتی در مجله فارن‌افرز این را نوشت، در ضمن توضیحاتی ارائه کرد درباره ایستادگی‌اش در برابر ترامپ در 2 موضوع حساس و جنجالی این روزها در کشورهای مختلف جهان، یعنی تعرفه‌های تجاری و مهاجرت. تورنبول در آن یادداشت نوشت ترامپ سر او فریاد‌ زده و در پی آن بوده معاهده آمریکا و استرالیا درباره مهاجران غیرقانونی که به استرالیا وارد می‌شوند و در دوره اوباما تضمین شده بود، نابود کند. در تمام مدت ۴ ماه پس از تماس تلفنی نخست‌وزیر استرالیا و رئیس‌جمهور آمریکا، هم رابطه ۲ کشور و هم ذهنیت و جو عمومی سیاسی در استرالیا، ملتهب و پر از نگرانی بوده است. مثل همین روزها در ایران که یک نگاه ما به اخبار است و نگاه دیگر ما به تابلوهای صرافی میدان فردوسی و سبزه‌میدان. تورنبول تلویحا می‌گوید ترامپ زود خشمگین می‌شود اما تصریح می‌کند پس از اندکی، مقاومت و سرسختی شما را خواهد ستود، بویژه اگر بتوانید احترام او را جلب و او را قانع کنید که حرف و موضع شما به نفع او است. ذات معامله‌گر و روحیه تجاری ترامپ حتی مهم‌ترین دارایی‌های او را سر میز مذاکره خواهد آورد. چیزهایی که تورنبول گفته است، برای ما تکراری است، اگرچه اهمیت قابل اعتنایی دارد. ترامپ در یادداشت اجرایی‌اش که روی سایت کاخ سفید منتشر شده و هنوز هم موجود است، ادعاهایی فراتر از توافق هسته‌ای داشته و در مقابل، صرفا عدم بمباران ایران را روی میز گذاشته است. این زیاده‌خواهی رئیس‌جمهور جدید آمریکا ابتدا با صراحت مثال‌زدنی رهبر انقلاب روبه‌رو شد و دوشنبه 22 بهمن 1403 در شرایط حیرت‌آور اقتصادی به دلیل صعود وحشت‌زای قیمت دلار در بازار آزاد ایران و در سرمای سخت شهرهای مختلف ایران، مردم را به خیابان‌ها کشاند و جشن ملی ایرانیان را به یک مراسم حیثیتی اعتراضی تبدیل کرد. مثل 22 بهمن 1401 که معدودی از شهرهای ایران را به دلیل ناآرامی‌های حاصل از فوت مهسا امینی و برپا شدن جنبش «زن، زندگی، آزادی» در التهاب فرو برده بود. این التهاب از یک سوژه نارضایتی عمومی کلید خورد و سپس در یک «برساخته عمومی» ابتدا در شبکه‌های اجتماعی و اندکی بعد در ذهن مردم کشور دامنه یافت. کانال‌های تلگرامی و صفحات شبکه‌های اجتماعی مرتباً به دنبال آن بودند که تعداد جمعیت معترض و شهرهای آتش گرفته را زیاد نشان دهند و اثبات کنند کار جمهوری اسلامی تمام است. 

ساعاتی پیش از فریاد‌ «الله‌اکبر» مردم روی پشت‌بام‌ها در شب 22 بهمن هم جوی منفی در شبکه‌های اجتماعی راه افتاد که با چنین شرایط اقتصادی، امسال حمایت از جمهوری اسلامی و ابراز وفاداری به سیستم سیاسی، وجهی ندارد. این همان چیزی است که در رفتار ترامپ دیده می‌شود. یعنی هجوم اولیه با هدف ترس‌افکنی و تردیدسازی در بنیان‌های مقاومتی که هویت و شخصیت شما را شکل داده است. اگر پس از 4 سال حکمرانی ترامپ، واژه «ترامپیسم» یا ترامپ‌گرایی به عنوان یک اصطلاح سیاسی مطرح شد، اکنون می‌توان گفت ترامپیسم در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی همچنان وجود دارد؛ هر اندازه هم که شخص ترامپ تغییر کرده باشد. ترامپ‌گرایی، ترکیبی از فاشیسم و پوپولیسم است مبتنی بر ایده‌ها، موضوعات و باورهای راست‌گرایانه افراطی که پیگیری منافع و نه ارزش‌ها و هنجارها را در اولویت قرار می‌دهد. ترامپیسم در حوزه رسانه، شکلی از عریان‌سازی پیام است که با اتکا بر منش شخصی به دنبال نوعی برانگیختگی کاریزماتیک است. مانوئل کاستلز در کتاب «از هم‌گسیختگی» از این می‌پرسد که چرا جامعه آمریکا به ترامپی که قمارباز و زن‌باره می‌شناختش، سال 2016 رای داد. صرف ‌نظر از ادعاهای دموکرات‌ها درباره دستکاری در رسانه‌های اجتماعی که اذهان را به سوی رای به ترامپ سوق داد و اتفاقا درخور بررسی است، کاستلز جامعه‌شناس می‌گوید ترامپ به گونه‌ای رفتار کرد که آمریکایی‌ها تأمین منفعت شخصی خود را در پیروزی ترامپ دیدند. با این نگاه می‌توان گفت جلب نظر مخاطب به شیوه‌ معامله‌گرایانی که خود را دلسوز نشان می‌دهند و منافع شما را تأمین‌شده می‌دانند، رکن ترامپیسم رسانه‌ای است. ترامپیسم رسانه‌ای در گام اول، میان منفعت و هنجار تفکیک و تمایز ایجاد می‌کند؛ در گام دوم، هنجار و ارزش را در یک نگاه تقلیل‌گرایانه همچون روشنفکران عصر قاجار دلیل عقب‌ماندگی و شرایط سخت اقتصادی تصویر می‌کند؛ در گام سوم، هر که را به هنجار و شرافت و مقاومت دعوت می‌کند، به روش‌های گوناگون از چشم می‌اندازد و در نهایت در گام چهارم، با ساخت دوگانه معیشت - ارزش و رفاه - هویت در تلاش است زمینه‌های پیروزی منفعت را فراهم کند. در نتیجه، فردای 22 بهمن که حضور شگفت‌انگیز ایرانیان را در پی داشته، اتفاقا ترامپ را سرسخت‌تر و خشن‌تر و به یک معنا ترساننده‌تر خواهیم دید اما به گفته تورنبول، شاید تشویش و التهاب هم برای ماه‌ها و سال‌هایی ادامه داشته باشد اما در نهایت احترام ترامپ را برخواهد انگیخت. به شرط آنکه این مقاومت، همگن، ملی و یکپارچه باشد و رخدادها و تصمیمات هم این یکدستی را نشان دهد. اگر ترامپ از تهران ۲ یا چند صدا بشنود، دوگانه‌های خود را بر صداهای متعدد و بعضا متعارض از ایران استوار خواهد کرد. سختی شرایط حتما عده‌ای را - هر اندازه کم - مایل خواهد کرد سازش در برابر ترامپ را که هیچ حد و مرزی برای خواسته‌هایش نیست، تئوریزه کنند و در سوی دیگر، برخی را هم حتما خواهد برانگیخت که مرتباً انگشت اتهام به سوی داخلی‌ها بگیرند. مقاومت، هر اندازه کم‌شمار، بیش از شدت، به انسجام نیاز دارد. انسجام، همدلی می‌خواهد و البته دلسوزی برای منافع ملی و صد البته اقداماتی برای آنکه مقاومت را فقط هزینه نشان ندهد. بویژه آنکه هم تئوری و هم تاریخ اثبات کرده با راهکارهای داخلی بویژه با مدیریت ناترازی‌ها با اتکا بر دانش بومی شگفت‌انگیزی که در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های داخلی وجود دارد، می‌توان بر مشکلات فائق آمد. این دقیقا همان چیزی است که «فروپاشی درونی» رخ داده در سوریه را در ایران محال می‌کند. کشور باید به دست مردم اداره شود و این مدیریت و هدایت همچنان که در محیط‌های علمی و بعضا اجتماعی محقق شده و انبوه موسسات اجتماعی و بنیادهای علمی را تأسیس کرده و حتی به ارزآوری و صادرات غیرنفتی رسانده، باید در حوزه اقتصاد نیز به دست مردم سپرده شود. نباید از یاد برد قرار نیست همیشه در اوج باشیم اما نباید قله از افق چشمان‌مان محو شود.