نوروز پر چالش پزشکی

محمدحسین فرقانی: در حالی که بسیاری از خانواده‌ها تعطیلات نوروز را فرصتی برای مسافرت و استراحت می‌بینند، بیمارستان‌ها و مراکز درمانی کشور با واقعیتی متفاوت روبه‌رو هستند. تعطیلات نوروز نه‌تنها زمان آرامش نیست، بلکه به دوره‌ای از بحران تبدیل می‌شود که کمبود پزشکان متخصص، فشار مضاعفی را بر سیستم سلامت تحمیل می‌کند. 
در این میان، حسن نتاج‌صلحدار، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس و نماینده مردم بابل در گفت‌وگو با «وطن امروز»، بر لزوم افزایش ظرفیت پزشکی و بهبود زیرساخت‌های درمانی تأکید دارد. وی با اشاره به بحران‌هایی که در ایام تعطیلات نوروز برای بیماران و کادر درمانی ایجاد می‌شود، اعتراض خود را نسبت به توقف طرح افزایش ظرفیت پزشکی اعلام کرده و گفته است: «معمولا در ایام تعطیلات پزشکان به استراحت می‌روند، بنابراین باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود تا کادر درمان در هفته اول و دوم عید به طور پوششی در مراکز دولتی و خصوصی حضور داشته باشند. من با توقف طرح افزایش ظرفیت پزشکی مخالفم. اعتراض خود نسبت به توقف طرح افزایش ظرفیت پزشکی را به صورت کتبی اعلام کرده‌ام و باید توجه کرد که افزایش ظرفیت‌های پزشکی، در سیاست‌های کلان نیز اشاره شده است و این موضوع اهمیت دارد». بسیاری از پزشکان در این ایام به مرخصی می‌روند و نبود آنها در شرایطی که مراجعات اورژانسی افزایش می‌یابد، بیمارستان‌های دولتی را در وضعیتی دشوار قرار می‌دهد. این کمبود، بویژه در مناطق کمتر برخوردار، باعث می‌شود بیماران برای دریافت خدمات ضروری مجبور به سفرهای طولانی و پرهزینه شوند، سفرهایی که در مواردی می‌تواند بهای آن، جان بیمار باشد.
* چالش‌های زیر ساختی و فضای آموزشی
کمبود پزشک در ایران یکی از چالش‌های بزرگ نظام بهداشت و درمان به شمار می‌آید که بر توسعه خدمات درمانی در مناطق مختلف کشور تأثیرگذار بوده است. این مشکل تنها به دلیل کمبود تعداد پزشکان نیست، بلکه عدم وجود زیرساخت‌های مناسب آموزشی برای تربیت پزشکان جدید، یکی از دلایل اصلی این بحران به حساب می‌آید. نتاج‌صلحدار در این باره بیان کرد: «باید برنامه‌ریزی به‌گونه‌ای باشد که فضای آموزشی را تغییر دهند و فضای آموزشی کمک به حل مشکل کمبود پزشک کند. اگر بهبود فضای آموزشی صورت نگیرد، افزایش ظرفیت پزشک نیز پیش نخواهد رفت. یکی از علت‌های کمبود پزشک به دلیل عدم فضای آموزشی مناسب است». این نکته نشان‌دهنده آن است که صرفاً افزایش ظرفیت پذیرش پزشک بدون توجه به بهبود و گسترش فضای آموزشی، مشکل کمبود پزشک را حل نخواهد کرد. درواقع، تغییر در سیستم آموزشی باید همراستا با نیاز به پزشکان در مناطق مختلف کشور باشد. نتاج‌صلحدار افزود: «در شهرستان بابل بالاترین متخصص در سطح استان وجود دارد. از جهت دسترسی به پزشک مشکلی نیست و با پرداخت هزینه مردم خدمات دریافت می‌کنند اما برای حل مشکل کمبود پزشک در نواحی دیگر، حتما باید فضای آموزشی و زیرساخت‌ها نیز تغییر کند». یکی از مشکلات اساسی، عدم تعادل در توزیع نیروی متخصص در سراسر کشور است. شهرهای کوچک و مناطق محروم اغلب از پزشکان متخصص بی‌بهره هستند؛ در حالی که در مراکز بزرگ، حتی اگر پزشکان حضور داشته باشند، تقسیم‌بندی شیفت‌ها و مدیریت زمان کاری به گونه‌ای انجام نمی‌شود که بتوانند به موقع به مراجعه‌کنندگان پاسخ دهند. به علاوه، تعطیلات نوروزی که به صورت پیش‌فرض شامل چند روز مرخصی طولانی برای پزشکان می‌شود، باعث می‌شود پزشکان برای رفع خستگی خود به سفر بروند و حتی در بیمارستان‌های دولتی، این امر منجر به واگذاری مسؤولیت‌های درمانی به رزیدنت‌ها و پزشکان عمومی می‌شود که در بسیاری از موارد، توانایی و تجربه کافی برای مدیریت شرایط اورژانسی را ندارند. تصور کنید یک خانواده در یکی از شهرهای کوچک جنوب کشور که دسترسی به پزشک متخصص بسیار محدود است، ناگهان با بروز یک وضعیت اورژانسی در فرزندشان مواجه شوند. در این موقعیت، به دلیل تعطیلی مطب‌ها و عدم حضور پزشکان متخصص در بیمارستان‌های منطقه، خانواده ناچار می‌شود به شهرهای بزرگ سفر کند. این سفر نه‌تنها هزینه‌های اضافی مانند حمل و نقل، اسکان و هزینه‌های جانبی را به همراه دارد، بلکه در مواقعی که وضعیت بیمار اورژانسی است، هر دقیقه تاخیر می‌تواند به فقدان فرصت‌های درمانی منجر شود و حتی جان بیمار را به خطر اندازد. 
چنین وضعیتی نه‌تنها بار مالی سنگینی بر دوش خانواده‌ها می‌گذارد، بلکه احساس ناامیدی و بی‌اطلاعی نسبت به سیستم سلامت را در میان مردم تشدید می‌کند. در ایام تعطیلات نوروزی، با افزایش چشمگیر سفرهای بین‌شهری، حوادث جاده‌ای و تصادفات رانندگی نیز به طور قابل توجهی افزایش پیدا می‌کند. بر اساس آمارهای منتشرشده از سوی نهادهای مسؤول، تعطیلات نوروز یکی از پرتلفات‌ترین بازه‌های زمانی از نظر حوادث جاده‌ای در کشور محسوب می‌شود. این در حالی است که نظام سلامت کشور، به جای تقویت زیرساخت‌های درمانی و افزایش حضور پزشکان متخصص در مراکز درمانی، همچنان با کمبود شدید نیروی انسانی در ایام تعطیلات مواجه است. بسیاری از بیمارستان‌های خصوصی و مطب‌های پزشکان متخصص تعطیل می‌شوند و همین مساله باعث می‌شود تمام بار مراجعات بیماران و مصدومان تصادفات بر دوش بیمارستان‌های دولتی بیفتد اما این بیمارستان‌ها نیز به دلیل نبود برنامه‌ریزی دقیق و کمبود پزشکان متخصص، قادر به پاسخگویی مناسب به حجم بالای بیماران اورژانسی نیستند.
* پویش‌ها شعاری نباشد
در چنین شرایطی، حرکت‌های اجتماعی و کمپین‌هایی مانند پویش «نه به تصادف» که اخیراً به راه افتاده‌اند، باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرند و با حضور پزشکان متخصص، معنا و تأثیر بیشتری پیدا کنند. این پویش که با هدف کاهش سوانح جاده‌ای و هشدار به رانندگان برای رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی شکل گرفته، اگر بخواهد به یک اقدام عملی و اثربخش تبدیل شود، نباید صرفاً به فرهنگ‌سازی و هشدارهای تبلیغاتی محدود شود. بلکه باید این فرهنگ‌سازی را با راهکارهای عملی در حوزه پزشکی و درمان نیز پیوند داد. یکی از مهم‌ترین اقدامات در این راستا، تقویت سیستم درمانی در ایام تعطیلات، تأمین پزشکان متخصص برای مراکز درمانی و ایجاد آمادگی بیشتر در بیمارستان‌های معین سوانح جاده‌ای است. اگر پویش نه به تصادف تنها به شعار دادن و هشدارهای کلیشه‌ای محدود شود، نمی‌تواند نقش موثری در کاهش تلفات انسانی داشته باشد. بسیاری از حوادث جاده‌ای، نه به دلیل شدت تصادف، بلکه به دلیل عدم دسترسی به پزشکان متخصص در ساعات طلایی پس از سانحه منجر به فوت یا آسیب‌های جبران‌ناپذیر می‌شود. در واقع، آنچه در کاهش تلفات تصادفات جاده‌ای اهمیت دارد، فقط پیشگیری از بروز حادثه نیست، بلکه واکنش سریع و ارائه خدمات درمانی مؤثر در همان لحظات اولیه پس از سانحه نیز نقشی حیاتی ایفا می‌کند. این در حالی است که در تعطیلات نوروز، بسیاری از مراکز درمانی با کمبود پزشکان مواجه‌اند و آمبولانس‌ها مجبورند مصدومان را مسافت‌های طولانی به مراکز مجهزتر منتقل کنند؛ مسافتی که در بسیاری از موارد به قیمت جان بیماران تمام می‌شود.
بنابراین لزوم حضور پزشکان متخصص در پویش «نه به تصادف» نه‌تنها برای افزایش آگاهی عمومی، بلکه برای ارائه یک راهکار اجرایی در کاهش تلفات جاده‌ای ضروری است. این حضور می‌تواند از طریق استقرار تیم‌های پزشکی در محورهای پرتردد، آماده‌باش بیمارستان‌های معین در ایام نوروز و طراحی برنامه‌های شیفت‌بندی پزشکان متخصص در طول تعطیلات صورت گیرد. اگر واقعاً به دنبال کاهش سوانح و نجات جان هموطنان هستیم، باید به همان میزان که بر پیشگیری و رعایت قوانین رانندگی تأکید می‌شود، بر افزایش ظرفیت مراکز درمانی، حضور پزشکان متخصص و تقویت اورژانس‌های بیمارستانی نیز تمرکز کرد. در غیر این صورت، تمام هشدارها و کمپین‌های پیشگیری، تنها به یک اقدام نمادین و ناکارآمد تبدیل خواهد شد. در چنین شرایطی که نیاز کشور به حضور پزشکان متخصص در مقاطع حساس مانند تعطیلات و بحران‌های فصلی بیش از پیش احساس می‌شود، دولت تصمیم دارد در سال آینده افزایش ظرفیت پزشکی را ملغی کند؛ تصمیمی که می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری برای نظام سلامت به همراه داشته باشد. تعطیلات نوروز، اگرچه برای بسیاری از خانواده‌ها فرصتی برای استراحت و سفر است اما برای بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، دوران اوج بحران محسوب می‌شود. سال‌هاست که کمبود پزشکان متخصص در ایام تعطیلات، چالش بزرگی برای بیماران و کادر درمانی ایجاد کرده است بویژه در بیمارستان‌های دولتی، نبود پزشکان متخصص باعث می‌شود بسیاری از بیماران اورژانسی نتوانند خدمات مناسب دریافت کنند و در موارد زیادی، جان‌شان به خطر بیفتد. نکته قابل توجه این است که افزایش ظرفیت پزشکی نه‌تنها یک سیاست بلندمدت برای تأمین نیروی متخصص محسوب می‌شود، بلکه در چنین شرایط اضطراری نیز می‌تواند به عنوان یک راهکار فوری برای رفع کمبودهای کنونی به کار گرفته شود. 
تصمیم به لغو این افزایش ظرفیت، در حالی که هر ساله در ایام نوروز با بحران کمبود پزشک مواجه هستیم، با منطق سلامت عمومی سازگار نیست بویژه در شرایطی که تعداد تصادفات جاده‌ای و مراجعات اورژانسی در این ایام افزایش پیدا می‌کند، عدم برنامه‌ریزی برای تأمین پزشکان متخصص می‌تواند هزینه‌های جانی و مالی سنگینی به کشور تحمیل کند. آیا تصمیم‌گیران نظام سلامت تصور می‌کنند بدون افزایش ظرفیت پزشکی، این مشکلات به خودی خود حل خواهند شد؟ آیا بیماران اورژانسی که در مسیرهای جاده‌ای دچار سانحه می‌شوند، می‌توانند منتظر بمانند تا پزشکان از مرخصی بازگردند؟ اگر امروز به فکر تقویت زیرساخت‌های درمانی و افزایش تعداد پزشکان متخصص نباشیم، در آینده‌ای نه‌چندان دور با بحرانی به مراتب عمیق‌تر مواجه خواهیم شد.
* ضرورت تجدید نظر در سیاست‌های نظام سلامت
عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی افزود: «باید تعرفه‌های پزشکی نیز به شکلی باشد که پزشک راضی باشد. همانطور که در کشورهای همسایه پزشک به اندازه و کافی وجود دارد، با اهمیت به پزشکان، این امر در کشور ما نیز رقم خواهد خورد.  باید توجه کرد کشورهای همسایه چه اقداماتی انجام داده‌اند که با کمبود پزشک مواجه نیستند». نماینده مردم بابل در ادامه بیان کرد: «باید پزشکان دیده شوند و در گام بعدی با افزایش ظرفیت پزشکی به نیازهای درمانی مردم پاسخ داده شود. در سیاست‌های کلان به افزایش ظرفیت پزشکی نیز اشاره شده است ولی باید به مشکلات آموزشی نیز توجه کنیم. بهبود مشکلات آموزشی و افزایش ظرفیت پزشکی رابطه دوسویه دارند». با وجود اظهارات رسمی مبنی بر افزایش تعداد پزشکان متخصص و فوق‌تخصص در برخی مناطق، واقعیت در عمل نشان از ناکافی بودن این برنامه‌ها دارد. افزایش ظرفیت در دانشگاه‌های علوم پزشکی و جذب نیروهای بومی می‌تواند در بلندمدت به کاهش این معضل کمک کند اما در کوتاه‌مدت، عدم هماهنگی مناسب بین برنامه‌ریزی‌های دولتی و نیازهای واقعی مردم، همچنان منجر به ایجاد شکاف بین وعده‌ها و عملکرد عملی سیستم سلامت می‌شود. سیستم‌های مدیریتی باید با استفاده از فناوری‌های نوین، شیفت‌بندی‌های بهینه و نظارت دقیق‌تر، از وقوع چنین بحران‌هایی جلوگیری کنند. علاوه بر این، همکاری نزدیک میان بیمارستان‌های دولتی و بخش خصوصی و ایجاد طرح‌های همکاری برای پوشش‌دهی به خدمات اورژانسی می‌تواند بخشی از راهکارهای موثر باشد. به طور کلی، تعطیلات نوروز سالانه به عنوان دوره‌ای از فشار بیش از حد بر نظام سلامت کشور شناخته می‌شود. کمبود پزشک متخصص در این ایام نه‌تنها باعث افزایش هزینه‌های درمانی و سرگردانی بیماران می‌شود، بلکه بر کیفیت خدمات بهداشتی و درمانی نیز تأثیر منفی می‌گذارد. لازم است که مسؤولان نظام سلامت با اتخاذ تدابیر جامع و بهبود سیاست‌های جذب و توزیع نیروی متخصص، به جای تمرکز صرف بر اظهارات رسمی، به صورت عملی با این معضل مقابله کنند. تنها در این صورت است که مردم ‌می‌توانند بدون نگرانی از کیفیت خدمات، از تعطیلات نوروز لذت ببرند و جان خود را در مواقع اضطراری به خطر نیندازند.