از المیزان تا تسنیم تکامل تفسیر عقلانی
مهرداد احمدی:
* از مکتب نجف تا کرسی حکمت
آیت‌الله‌العظمی عبدالله جوادی‌آملی سال ۱۳۱۲ شمسی در آمل دیده به جهان گشود. از کودکی به تحصیل علوم دینی پرداخت و پس از کسب مقدمات، به حوزه علمیه قم هجرت کرد. در آن دیار از درس اساطین حکمت و فقه بهره برد؛ بزرگانی چون آیت‌الله العظمی بروجردی، امام خمینی، علامه طباطبایی و آیت‌الله محمدتقی آملی، زوایای دانش را بر او گشودند. وی در محضر علامه طباطبایی، به فهمی عمیق از حکمت متعالیه صدرایی دست یافت و بعدها، خود از برجسته‌ترین مفسران این دستگاه فلسفی شد. آیت‌الله جوادی‌آملی در کنار تدریس خارج فقه و اصول، به تدریس و شرح اسفار اربعه صدرالمتألهین، تمهید القواعد و دیگر متون بنیادین فلسفی پرداخت. نگرش او به فلسفه، عرفان و کلام اسلامی، نگرشی جامع بود که در آن، عقل و نقل همزمان به کار گرفته می‌شد. آیت‌الله عبدالله جوادی‌آملی، یکی از بلندآوازه‌ترین حکمای معاصر جهان اسلام، عمر خود را در مسیر تبیین معارف الهی و حکمت متعالیه سپری کرده است. وی نه‌تنها فقیهی ژرف‌اندیش و فیلسوفی دقیق‌النظر، بلکه مفسری کم‌نظیر است که در تفسیر قرآن کریم راهی نوین گشود. آثار گرانسنگ او در فلسفه، عرفان، کلام و تفسیر، میراثی است که ژرفای آن هنوز به تمامی شناخته نشده است.
* تفسیر تسنیم؛ ثمره یک عمر تأمل و تحقیق
در میان آثار علمی وی، تفسیر تسنیم جایگاهی ویژه دارد. این اثر سترگ، که تاکنون ده‌ها جلد از آن منتشر شده، تفسیری است جامع که در آن عقل، نقل، عرفان و فلسفه همزمان به خدمت گرفته شده‌اند. تفسیر تسنیم، ادامه راه تفسیر المیزان علامه طباطبایی است اما با توسعه‌ای شگرف در ابعاد مختلف معرفتی. آیت‌الله جوادی‌آملی در این تفسیر، نه‌تنها به ابعاد ادبی، تاریخی و روایی آیات پرداخته، بلکه با تکیه بر اصول حکمت متعالیه، تفسیری بر مبنای وحدت وجودی و سیر حرکت جوهری ارائه کرده است. او در تفسیر خود، قرآن را کتابی زنده می‌داند که پاسخگوی تمام نیازهای بشر در همه اعصار است. از این رو، در هر آیه، پیوندی میان معانی قرآنی و مباحث هستی‌شناختی، معرفت‌شناسی و انسان‌شناسی برقرار می‌کند. ویژگی ممتاز تفسیر تسنیم در آن است که از سوی یک فیلسوف به نگارش درآمده است. برخلاف بسیاری از تفاسیر که به یک حوزه معرفتی خاص محدود می‌شوند، این تفسیر با رویکردی حکمی و عرفانی، قرآن را به مثابه یک منظومه هماهنگ از معارف الهی تحلیل می‌کند. در این نگرش، آیات قرآن نه‌تنها به روش تفسیری مأثور و نقلی معنا می‌شوند، بلکه در پرتو حکمت صدرایی، به ابعاد ناپیدای معنایی آنها نیز پرداخته می‌شود. آیت‌الله جوادی‌آملی در تسنیم نشان می‌دهد قرآن، کتاب هستی‌شناسی و انسان‌شناسی توحیدی است؛ کتابی که هر آیه‌اش، پرتوی از حقیقت وجود و نظام احسن الهی است. او تلاش می‌کند با پیوند میان آیات، حقیقت توحیدی را از متن وحی استخراج کرده و عقل انسانی را به ساحت کشف حقیقت نزدیک کند. در روزگاری که بسیاری از تفسیرها یا صرفا به نقل اقوال پیشینیان بسنده می‌کنند یا در دام تفسیر به رأی گرفتار می‌شوند، تفسیر تسنیم الگویی است از یک تفسیر متوازن که در آن عقل، وحی، عرفان و فلسفه، همگی در مسیر کشف حقیقت، همگامند. بی‌گمان، این تفسیر، نه‌تنها برای عالمان معاصر، بلکه برای نسل‌های آینده، چراغ راهی در مسیر فهم قرآن خواهد بود.
* تفسیر تسنیم؛ پیوند وحی و حکمت
آنچه تفسیر تسنیم را از دیگر تفاسیر متمایز می‌سازد، نگاه فلسفی و حکمی به آیات قرآن است. آیت‌الله جوادی‌آملی با بهره‌گیری از مبانی حکمت متعالیه، کوشیده است پرده از لایه‌های ژرف‌تر قرآن بردارد و نشان دهد وحی الهی، نه‌تنها با عقل فلسفی در تعارض نیست، بلکه عقل در پرتو وحی به کمال می‌رسد. او بر این باور است وحی، هدایت نهایی و جامع برای انسان است اما این هدایت زمانی به فعلیت می‌رسد که انسان با عقل نظری و عقل عملی، قابلیت پذیرش آن را در خود ایجاد کند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های تفسیر تسنیم، نگرش هستی‌شناسانه به آیات قرآن است. آیت‌الله جوادی‌آملی، به پیروی از صدرالمتألهین، نظام هستی را مبتنی بر حرکت جوهری و تشکیک در وجود می‌داند. بر این اساس، وی آیات مرتبط با آفرینش، توحید، معاد و نبوت را در چارچوب یک نظام هستی‌شناختی تفسیر می‌کند. به عنوان مثال، در تفسیر آیاتی که به آفرینش انسان اشاره دارند، او دیدگاهی فراتر از تبیین‌های رایج ارائه داده و آن را در پرتو سیر تکاملی نفس در مراتب وجودی تحلیل کرده است. این نگرش باعث شده برخی مفاهیم قرآنی که در تفاسیر دیگر با نگاهی سطحی بررسی می‌شوند، در تسنیم به عنوان حلقه‌هایی از یک زنجیره معرفتی مورد بحث قرار گیرند. برای نمونه، مفهوم «نور» در قرآن نه‌تنها به معنای نور حسی، بلکه به عنوان نماد حقیقت وجود و کمال هستی تحلیل شده و در پرتو مبانی فلسفی، جایگاه آن در معرفت‌شناسی اسلامی تبیین شده است. یکی از نوآوری‌های آیت‌الله جوادی‌آملی در تفسیر تسنیم، پیوند عمیق آن با عرفان نظری بویژه نظریه وحدت شخصی وجود است. او بر این باور است قرآن کریم، حقیقتی واحد را بیان می‌کند که در عین داشتن مراتب مختلف، وحدتی تام دارد. بر همین اساس، وی بسیاری از آیات مربوط به اسما و صفات الهی، توحید افعالی و ولایت تکوینی را بر مبنای این نظریه تفسیر کرده است.برای مثال، در تفسیر آیه «وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ‌الله رَمَى» (سوره انفال، آیه ۱۷)، او این آیه را در چارچوب توحید افعالی و در امتداد مباحث عرفانی ابن‌عربی و ملاصدرا تحلیل کرده و نشان داده است چگونه فعل پیامبر اکرم(ص) به عنوان مظهر اراده الهی، در عین صدور از او، مستند به خداوند است.
این نگرش عرفانی به تفسیر قرآن، سبب شده است که تسنیم فراتر از تفاسیر معمول، به لایه‌های عمیق‌تری از معانی قرآنی دست یابد. در بسیاری از موارد، وی معنایی را مطرح می‌کند که در نگاه نخست، پیچیده به نظر می‌رسد اما با دقت در نظام فلسفی و عرفانی او، روشن می‌شود این برداشت‌ها بر پایه مبانی محکم عقلی و نقلی استوار است.
یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های آیت‌الله جوادی‌آملی، جمع میان عقل و نقل در تفسیر قرآن است. در حالی که بسیاری از تفاسیر یا رویکردی نقلی دارند و تنها به احادیث و روایات مفسران متقدم تکیه می‌کنند، یا به گونه‌ای افراطی به عقل فلسفی گرایش دارند، تفسیر تسنیم کوشیده است این ۲ مسیر را در هم بیامیزد. وی در تفسیر خود، نه‌تنها به روایات تفسیری توجه دارد، بلکه آنها را در پرتو عقل فلسفی تحلیل کرده و گاه به نقد نیز می‌کشاند. به عنوان نمونه، در تفسیر برخی آیات مربوط به صفات الهی، ابتدا اقوال مفسران مختلف را ذکر کرده و سپس با رویکردی عقلی و فلسفی، معنای صحیح را برمی‌گزیند.
او همچنین نشان داده است که بسیاری از احادیث تفسیری، در حقیقت رموزی از معارف فلسفی و عرفانی هستند که برای فهم آنها، نیازمند تبیین عقلانی هستیم. این روش، ضمن آنکه جایگاه نقل را حفظ می‌کند، مانع از جمود بر ظاهر الفاظ شده و زمینه را برای فهمی عمیق‌تر از قرآن فراهم می‌آورد. یکی از ابعاد مهم تفسیر تسنیم، تلاش برای پاسخگویی به شبهات فلسفی، کلامی و معرفتی است. آیت‌الله جوادی‌آملی در طول دهه‌های اخیر، همواره کوشیده است با استناد به قرآن، به مسائل بنیادین معرفتی پاسخ دهد. در تفسیر بسیاری از آیات، وی ضمن بررسی دیدگاه‌های مختلف فلسفی و کلامی، کوشیده راهی برای حل تعارضات ظاهری میان عقل و وحی بیابد. برای نمونه، در بحث عدل الهی، وی با بررسی آیات مرتبط، نشان داده مساله شرور و مصائب در عالم، نه‌تنها با عدل الهی در تعارض نیست، بلکه در پرتو نظام احسن الهی، جایگاه ضروری خود را دارد. این نگرش، برخلاف برخی مکاتب کلامی که بسادگی از کنار مساله عبور کرده‌اند، پاسخی عمیق و درخور تأمل به یکی از چالش‌برانگیزترین مسائل الهیات است. تفسیر تسنیم، تنها یک اثر علمی برای حوزه‌های علمیه نیست، بلکه منبعی برای تولید اندیشه دینی در دنیای معاصر است. در عصری که بسیاری از مباحث فلسفی و الهیاتی در مواجهه با چالش‌های جدید، دچار بحران شده‌اند، تسنیم الگویی برای یک نگرش جامع و عقلانی به قرآن ارائه می‌دهد. این تفسیر، نه‌تنها در حوزه علوم اسلامی، بلکه در مباحث مرتبط با فلسفه دین، معرفت‌شناسی دینی و الهیات تطبیقی نیز راهگشاست. با توجه به اینکه در دوران معاصر، بسیاری از مکاتب فلسفی غربی به تفسیرهای سکولار از متون مقدس رو آورده‌اند، تسنیم می‌تواند الگویی برای تفسیر عقلانی و وحیانی متون دینی در چارچوب حکمت اسلامی باشد.
تفسیر تسنیم، نه‌تنها بیانگر تبحر علمی و فلسفی آیت‌الله جوادی‌آملی است، بلکه اثری است که در آن، عقل، وحی، عرفان و فلسفه در یک منظومه معرفتی هماهنگ گرد آمده‌اند. این تفسیر، نشان‌دهنده آن است که قرآن، تنها یک کتاب تاریخی یا فقهی نیست، بلکه کتابی است که تمام ابعاد وجودی انسان را پوشش داده و مسیر تکامل او را نشان می‌دهد. بی‌گمان، با گذر زمان، اهمیت این تفسیر بیش از پیش آشکار خواهد شد و تسنیم، همچون چراغی در مسیر فهم حقیقت وحیانی قرآن، راهنمای پژوهشگران، فقیهان، فیلسوفان و همه جویندگان معرفت خواهد بود.
* تسنیم؛ پلی میان سنت و نیازهای عصر جدید
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های تفسیر تسنیم، رویکرد آن در پیوند دادن سنت تفسیری اسلام با نیازهای معرفتی، اجتماعی و فلسفی دوران معاصر است. در روزگار ما، جهان اسلام با پرسش‌های متعددی در حوزه‌های مختلف، از الهیات و فلسفه دین گرفته تا علوم اجتماعی و سیاست، مواجه است. آیت‌الله جوادی‌آملی در این تفسیر، کوشیده قرآن را نه‌تنها در بستر سنت تفسیر کند، بلکه به عنوان کتابی زنده و پویا، پاسخی به پرسش‌های روزگار ما ارائه دهد. یکی از جنبه‌های مهم تفسیر تسنیم، برخورد آن با مباحث معرفت‌شناسی جدید است. در دوران مدرن، پرسش‌هایی درباره حجیت وحی، نسبت عقل و ایمان، امکان یا امتناع وحیانی بودن متون دینی و نسبت علم و دین مطرح شده است که بسیاری از مکاتب فکری را به بازنگری در بنیادهای خود واداشته است. آیت‌الله جوادی‌آملی در این تفسیر، با اتکا بر حکمت متعالیه، نگاهی جامع به این مسائل دارد. او نشان داده است وحی قرآنی، نه‌تنها از جنس گزاره‌های عقلانی است، بلکه خود بالاترین مرتبه علم حضوری است که در آن، حقیقت عینیت می‌یابد. بر این اساس، در برابر رویکردهایی که متون مقدس را صرفا بازتابی از تجارب دینی می‌دانند، او وحی را تجلی علمی حقیقت وجود می‌داند که در پرتو عقل قدسی، قابل دریافت و تحلیل است. وی همچنین در برابر نسبی‌گرایی معرفتی که یکی از بحران‌های تفکر مدرن است، استدلال می‌کند قرآن به عنوان کلام الهی، معیار نهایی حقیقت است و معرفت بشری، تنها در پرتو هدایت الهی می‌تواند از خطا مصون بماند. یکی از ویژگی‌های برجسته تفسیر تسنیم، بررسی جایگاه قرآن در عرصه علوم انسانی و اجتماعی است. آیت‌الله جوادی‌آملی بر این باور است قرآن، نه‌تنها به مسائل فردی انسان پرداخته، بلکه حاوی اصولی بنیادین برای تنظیم زندگی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. او در این تفسیر، بویژه در آیاتی که به موضوع عدالت، حکومت، اقتصاد و اخلاق اجتماعی اشاره دارند، تلاش کرده نظام فکری اسلام را در این حوزه‌ها تبیین کند.
برای مثال، در تفسیر آیات مرتبط با عدالت اقتصادی، او دیدگاهی فراتر از نظریه‌های رایج اقتصادی ارائه و نشان داده قرآن، نظامی اقتصادی مبتنی بر عدالت توحیدی ترسیم کرده است که در آن، رشد مادی و معنوی انسان توأمان در نظر گرفته می‌شود. در این چارچوب، او با نقد مکاتب کاپیتالیستی و سوسیالیستی، رویکردی ارائه می‌دهد که نه‌تنها به عدالت اجتماعی و اقتصادی می‌پردازد، بلکه بر اصالت توحید در نظام اقتصادی اسلام تأکید دارد. یکی دیگر از مباحث مهمی که آیت‌الله جوادی‌آملی در این تفسیر بدان پرداخته است، مساله زن و جایگاهش در نظام معرفتی قرآن است. برخلاف برخی رویکردهای سنتی که نقش زن را در جامعه محدود می‌کنند، همچنین دیدگاه‌های افراطی مدرن که تلاش دارند نگاه غربی به زن را به متون اسلامی تحمیل کنند، او راهی میانه و متعادل برگزیده است. در تفسیر آیات مرتبط با خلقت زن و مرد، حقوق متقابل، مساله حجاب و نقش زن در جامعه، وی با استناد به مبانی فلسفی و قرآنی، نشان داده قرآن، زن را به عنوان موجودی مستقل، دارای کرامت ذاتی و قابلیت‌های والای عقلانی و معنوی معرفی کرده است. در این تفسیر، زن نه‌تنها دارای استقلال فکری و اجتماعی است، بلکه در نظام معرفتی قرآن، می‌تواند همچون مردان، به مراتب عالی معرفت و قرب الهی دست یابد.
* قرآن و تمدن‌سازی نوین اسلامی
یکی از جنبه‌های مهم تفسیر تسنیم، رابطه قرآن با تمدن‌سازی اسلامی است. آیت‌الله جوادی‌آملی در این تفسیر، قرآن را نه‌تنها به عنوان کتاب هدایت فردی، بلکه به عنوان منشور تمدن نوین اسلامی معرفی می‌کند. او بر این باور است برای بازسازی تمدن اسلامی، باید به قرآن بازگشت اما این بازگشت نباید سطحی و شعاری باشد، بلکه نیازمند خوانشی عقلانی و جامع از معارف قرآن است. وی در تفسیر خود، نشان داده بسیاری از اصول بنیادین تمدن اسلامی، از جمله علم، عدالت، آزادی، کرامت انسانی، اخلاق و حکمرانی صالح، در متن قرآن نهفته است. او تأکید دارد اگر مسلمانان بتوانند معرفت قرآنی را با نیازهای روز تطبیق دهند و آن را در بستر اجتماعی و سیاسی اجرا کنند، می‌توانند تمدنی الهی و پیشرفته ایجاد کنند که هم پاسخگوی نیازهای دنیوی باشد و هم انسان را به سوی سعادت اخروی رهنمون کند.
بدون شک، تفسیر تسنیم نقطه عطفی در مطالعات قرآنی معاصر است. این اثر، نه‌تنها ادامه‌دهنده راه المیزان علامه طباطبایی است، بلکه در بسیاری از موارد، گامی فراتر نهاده و ابعاد تازه‌ای از معارف قرآنی را کشف کرده است. در آینده می‌توان انتظار داشت این تفسیر به عنوان منبعی مرجع برای پژوهش‌های قرآنی، فلسفی و اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد. از سوی دیگر، روش‌شناسی تفسیری آیت‌الله جوادی‌آملی می‌تواند الهام‌بخش مفسران نسل‌های آینده باشد. روش او در جمع میان نقل، عقل، فلسفه و عرفان، الگویی است که می‌تواند در تحقیقات تفسیری آینده مورد توجه قرار گیرد. بویژه در عصری که بسیاری از تفسیرها دچار افراط در عقل‌گرایی یا جمود بر ظاهر متن شده‌اند، روش متعادل و حکمی تسنیم می‌تواند معیار مناسبی برای قرائت صحیح از قرآن باشد. تفسیر تسنیم، نه‌تنها شاهکاری در عرصه علوم قرآنی است، بلکه نقطه پیوند سنت و مدرنیته در تفسیر قرآن محسوب می‌شود. این اثر نشان می‌دهد چگونه می‌توان با پایبندی به سنت تفسیری اسلام، در عین حال، به پرسش‌های جدید نیز پاسخ گفت. بی‌شک، در سال‌های آینده، اهمیت این تفسیر بیش از پیش آشکار خواهد شد و همان‌گونه که المیزان علامه طباطبایی منشأ تحولات عظیم در حوزه اندیشه اسلامی شد، تسنیم نیز الهام‌بخش پژوهشگران، فقیهان، فیلسوفان و اندیشمندان آینده خواهد بود.