فرهنگ، پلیس نامرئی جاده‌ها
کبری محمدی: سالانه هزاران نفر در کشور بر اثر تصادفات رانندگی جان خود را از دست می‌دهند یا دچار جراحت جدی می‌شوند. در حالی که افزایش جرایم رانندگی با هدف بازدارندگی و کاهش تخلفات انجام می‌شود و از طرفی این درصد افزایش حتی باید بیشتر هم باشد؛ بسیاری از کارشناسان بر این باورند که بدون اقدامات فرهنگی و بهبود زیرساخت‌های جاده‌ای، این اقدامات به تنهایی نمی‌توانند تأثیر پایدار داشته باشند. به گزارش اداره کل روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان پزشکی قانونی کشور، بر اساس آمارهای موجود، در 9 ماهه سال جاری 14 هزار و 945 نفر در حوادث رانندگی جان خود را از دست دادند که هر چند رقم بالایی است اما در مقایسه با مدت مشابه سال قبل که آمار تلفات 15 هزار و 707 نفر در 9 ماهه ابتدای سال بود، 4.9 درصد کاهش یافته است. با افزایش جریمه‌های رانندگی، پلیس راهور امیدوار است میزان تخلفات کاهش یابد اما آیا مشکل فقط در رفتار رانندگان است یا زیرساخت‌های نامناسب جاده‌ای نیز در این معضل نقش دارند؟
باید گفت رخداد حوادث بستگی به ۳ عامل راه، انسان و وسیله نقلیه دارد که باید برای کاهش آمار حوادث این ۳ عامل را با هم دید و برنامه‌ریزی کرد.
* افزایش جریمه‌های رانندگی؛ راه‌حل مؤثر؟
در سال‌های اخیر، شاهد افزایش مداوم نرخ جریمه‌های رانندگی بوده‌ایم. پلیس راهور این افزایش را به عنوان یک اقدام بازدارنده معرفی کرده، هر چند این اقدام بسیار خوب است و حتی معتقدیم مبالغ پایین است و می‌تواند بیشتر هم باشد اما بسیاری از کارشناسان، مسؤولان و حتی رانندگان در مصاحبه‌ها و نشست‌های مختلف رسانه‌ای اذعان کرده‌اند بدون اصلاح سایر عوامل موثر، افزایش جریمه‌ها تنها به منبعی برای درآمدزایی نهادهای مسؤول تبدیل شده است. وقتی جاده‌ها ناایمن هستند و خودروهای تولید داخل استانداردهای لازم را ندارند، آیا صرف افزایش جریمه‌ها می‌تواند فرهنگ رانندگی را اصلاح کند؟ به نظر می‌رسد برای کاهش واقعی تخلفات، باید علاوه بر جریمه، راهکارهای تشویقی برای رانندگان قانون‌مدار، توسعه حملونقل عمومی و بهبود زیرساخت‌های جاده‌ای نیز در نظر گرفته شود.
چندی پیش محمدرضا ظفرقندی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در نشست دوره‌ای توان‌افزایی رؤسای دانشگاه‌های علوم پزشکی در تهران از نقش 50 درصدی خطای انسانی در تصادفات خبر داد و گفت: در این میان مشکلات جاده‌ای و خودرو نیز هر کدام ۱۵ درصد تأثیر دارند.
با این تفاسیر می‌توان اذعان کرد در کنار عامل انسانی، راه و وسیله نقلیه نقش مهمی در کنترل و کاهش تصادفات جاده‌ای دارند که گویا در اولویت دوم مسؤولان قرار گرفته است، چرا که هر سال با نزدیک شدن به ایام تعطیلات نوروز خبر از افزایش جریمه‌ها می‌شود اما خیلی به برنامه‌ریزی برای رفع نقاط حادثه‌خیز اشاره نمی‌شود و تنها با یک سوال که تعداد این نقاط چقدر است رسانه‌ها موضوع را می‌بندند.
* جاده‌های نامناسب، عامل پنهان تخلفات
کیفیت پایین جاده‌ها، نقص در علائم راهنمایی و نبود استانداردهای لازم، نقش مستقیمی در تخلفات رانندگی دارند.
هر چند رضا اکبری، رئیس سازمان راهداری و حملونقل جاده‌ای در نشست اخبر خود با خبرنگاران از رفع ۷۲۵ نقطه حادثه‌خیز در 11 ماهه امسال در کشور خبر داده اما آیا این اقدامات کافی است؟ انسان، راه و وسیله نقلیه؛ این ۳ عامل اصلی در بروز تصادفات و تلفات جاده‌ای باید در اولویت برنامه‌ریزی‌های مسؤولان باشد، چرا که جان انسان‌ها در میان است.
علیرضا رئیسی معاون بهداشت وزارت بهداشت نیز چندی پیش در نشست خبری عنوان کرد: در کشور ما به ازای هر ۱۰۰ کیلومتر ۲ دهم دوربین وجود دارد که نیمی از آن خراب است، در جهان با سیستم‌های هوشمند، تصادفات را کنترل می‌کنند و ما نیز باید با تقویت سیستم‌ها، احصای جاده‌های خراب و حادثه‌خیر، افزایش ایمنی خودرو، فرهنگ‌سازی رانندگان و سرنشینان و بهره‌مندی از رسانه‌ها آمار تصادفات را کاهش دهیم، چرا که ۷ تا ۸ درصد بودجه تولید ناخالص داخلی یعنی ۲ برابر بودجه وزارت بهداشت صرف خسارت تصادفات می‌شود. رئیس سازمان راهداری و حملونقل جاده‌ای در نشست فوق‌العاده ۱۳۹ کمیسیون ایمنی راه‌های کشور با اشاره به اینکه امسال حدود ۸۰۰ کیلومتر حفاظ ایمنی در طول جاده‌های کشور نصب شده و بیش از 170 کیلومتر به روشنایی جاده‌ها افزوده شده است گفت: هم‌اکنون 2 هزار و 400 دوربین ثبت تخلف با کارکرد 80 درصد فعال است و از شبکه دوربین‌های ثبت تخلف 250 دوربین با کارکرد 50 درصد شناسایی شده که این تعداد خریداری شده و دستور خروج این دوربین‌ها از گمرگ صادر شده که بزودی جایگزین خواهد شد.
* نقش خودروهای غیراستاندارد در تخلفات و تصادفات
در کنار مشکلات جاده‌ای، کیفیت پایین خودروهای داخلی نیز یکی دیگر از عوامل بروز تخلفات و حوادث رانندگی است. بسیاری از خودروهای تولید داخل، به دلیل نداشتن تجهیزات ایمنی استاندارد، از جمله سیستم ترمز پیشرفته، کیسه‌های هوای کافی و کنترل پایداری، توانایی مقابله با شرایط نامناسب جاده‌ای را ندارند. گزارش‌ها نشان می‌دهد درصد بالایی از تصادفات مرگبار به دلیل نقص فنی یا ضعف بدنه خودروها رخ می‌دهد. این در حالی است که بسیاری از کشورهای پیشرفته، تولید خودروهای فاقد استانداردهای ایمنی را ممنوع کرده‌اند. متأسفانه در کشور ما همچنان شاهد تولید و فروش خودروهایی هستیم که در تست‌های ایمنی نمرات پایینی کسب می‌کنند و در تصادفات، جان سرنشینان را به خطر می‌اندازند.
با این حال، نه‌تنها نظارت جدی بر خودروسازان وجود ندارد، بلکه بسیاری از آنها همچنان به تولید خودروهای ناایمن ادامه می‌دهند. معاون امور توانبخشی سازمان بهزیستی نیز در رسانه‌ها اعلام کرده: جاده‌های ناایمن، خودروهای غیراستاندارد و حوادث رانندگی ناشی از بی‌احتیاطی، چرخه معیوب مرگ و میر و معلولیت در کشور را ایجاد کرده است. فاطمه عباسی گفته سالانه حدود ۲۰ هزار نفر در کشور جان خود را بر اثر حوادث ترافیکی از دست می‌دهند، ضمن اینکه ۶۰ هزار نفر نیز در این حوادث دچار معلولیت می‌شوند.
با بررسی گذرای این آمار و برنامه‌های اجرایی سازمان‌ها آیا تنها به آمار و ارقام اشاره کردن کافی است؟ یا حرکت جمعی و یکدست سازمان‌های مرتبط را می‌طلبد تا با رفع موانع و علل تصادفات هر سال شاهد کاهش چشمگیر مرگ و میرها و خسارات ناشی از تصادفات باشیم؟
* رانندگان جریمه می‌شوند اما نهادهای متخلف چطور؟
یکی از پرسش‌های اساسی این است که آیا تنها رانندگان باید پاسخگوی مشکلات جاده‌ای باشند؟ در حالی که رانندگان به دلیل سرعت غیرمجاز، عبور از چراغ قرمز و دیگر تخلفات جریمه می‌شوند، بسیاری از نهادهای مسؤول در ایجاد زیرساخت‌های غیراستاندارد، از پاسخگویی مصون مانده‌اند. سازمان‌های مرتبط با راه‌سازی، تولیدکنندگان خودرو و شهرداری‌ها که وظیفه بهبود جاده‌ها، تأمین ایمنی معابر و نصب علائم استاندارد را دارند، در قبال تصادفات ناشی از قصور خود کمتر مورد بازخواست قرار می‌گیرند. به عنوان مثال، در برخی مناطق، جاده‌های فرسوده و بدون خط‌کشی منجر به تصادفات می‌شود اما رانندگان مجبورند هزینه این مشکلات را بپردازند. آیا زمان آن نرسیده که برای کاهش تخلفات، نهادهای مسؤول نیز تحت نظارت و جریمه قرار گیرند؟ چرا پلیس راهور نباید شرکت‌های خودروسازی را به دلیل عرضه محصولات ناایمن، یا نهادهای مرتبط با راه‌سازی را به دلیل عدم نگهداری صحیح از جاده‌ها، جریمه کند؟ شاید اگر چنین اقداماتی انجام شود، میزان تصادفات و تلفات جاده‌ای کاهش یابد.
* رانندگان مقصرند یا جاده‌ها و خودروها؟
در حالی که پلیس راهور عمده تمرکز خود را روی جریمه‌های رانندگی گذاشته، بسیاری از رانندگان معتقدند در بسیاری از موارد، جاده‌های غیراستاندارد و خودروهای بی‌کیفیت آنها را مجبور به تخلفات ناخواسته می‌کند. به عنوان مثال، در بزرگراه‌هایی که خط‌کشی مناسبی ندارند یا تابلوهای هشداردهنده کمرنگ و مخدوش هستند، رانندگان ناچارند قوانین را نادیده بگیرند. از سوی دیگر، خودروهایی که فاقد ترمز ای‌بی‌اس یا کیسه هوا هستند، در مواجهه با خطرات جاده‌ای، احتمال تصادف بیشتری دارند.
* تجربه جهانی: چگونه کشورها خود را ایمن کردند؟
در کشورهای توسعه‌یافته، دولت‌ها علاوه بر اجرای قوانین سختگیرانه برای رانندگان، سرمایه‌گذاری کلانی در بهبود زیرساخت‌های جاده‌ای و استانداردسازی خودروها انجام داده‌اند. برای مثال، در آلمان سیستم هوشمند مدیریت ترافیک، الزام استانداردهای سختگیرانه برای خودروهای جدید و اصلاح جاده‌های پرخطر، باعث کاهش ۴۰ درصدی تصادفات طی یک دهه گذشته شده است. در ایران نیز می‌توان با بهره‌گیری از این تجربه، به‌جای افزایش صرف جریمه‌ها، بر روی بهبود کیفیت راه‌ها و ارتقای استانداردهای خودروها تمرکز کرد.
* افزایش جریمه خوب است اما بهبود زیرساخت مهم‌تر است
کاهش تصادفات رانندگی نیازمند نگاهی جامع و راهکارهایی فراتر از افزایش جریمه‌هاست. هر چند برخورد با رانندگان متخلف ضروری است اما تا زمانی که زیرساخت‌های جاده‌ای اصلاح نشود، خودروهای ایمن‌تری تولید نشود و فرهنگ رانندگی بهبود نیابد، آمار بالای حوادث ادامه خواهد داشت. تجربه کشورهای موفق نشان داده کاهش تصادفات تنها در سایه یک برنامه جامع و هماهنگی میان نهادهای مسؤول محقق می‌شود.
برای کاهش تصادفات و تخلفات رانندگی، باید ۳ راهکار فرهنگ‌سازی، بازدارندگی جرایم و بهبود زیرساخت‌ها به‌طور همزمان و هماهنگ اجرا شوند. در غیر این صورت، افزایش جریمه‌ها بدون آموزش صحیح و ارتقای زیرساخت‌ها، تنها به ایجاد نارضایتی عمومی منجر خواهد شد.
آیا وقت آن نرسیده که به‌جای تمرکز صرف بر افزایش جریمه‌ها، اقداماتی اساسی برای ایمن‌سازی جاده‌ها و اصلاح صنعت خودروسازی انجام شود؟