هوش مصنوعی تولید ناخالص داخلی جهان را متحول می‌کند
گروه اقتصادی: در نشست علمی - تخصصی اخیری که توسط مرکز مطالعات توسعه و آینده‌پژوهی برگزار شد، اندیشمندان برجسته‌ای از حوزه‌های مختلف به بررسی ابعاد گوناگون هوش مصنوعی پرداختند. احسان طوفانی‌نژاد، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و برنده جایزه ملی یادگیری الکترونیکی یونسکو، مدیریت علمی این نشست را بر عهده داشت. همچنین پروفسور آکف کرکچی رئیس مؤسسه آموزشی اکو (ECOEI)، علی خورسندی رئیس مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و دانشیار دانشگاه علامه طباطبائی و امید رضایی‌فر رئیس مرکز مطالعات و همکاری‌های علمی بین‌المللی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از جمله سخنرانان این نشست بودند.
در آغاز نشست، طوفانی‌نژاد تأکید کرد هدف این رویداد پرداختن به نحوه بهره‌برداری از هوش مصنوعی در نظام‌های آموزشی است. وی خاطرنشان کرد تأثیرگذاری هوش مصنوعی بر سیاست‌گذاری آموزشی امری واضح است، بنابراین باید از مرحله «چرایی اهمیت هوش مصنوعی» به «چگونگی بهره‌برداری از آن» گذر کنیم. این فناوری به دلیل گستردگی و نفوذش، نه‌تنها بر حوزه‌های آموزشی بلکه بر سیاست، جامعه و فرهنگ نیز اثرگذار خواهد بود.
* الگوبرداری از راهبردهای جهانی
چین یکی از کشورهایی است که هوش مصنوعی را با نیازهای نظام آموزشی خود هماهنگ کرده است. این کشور در سال ۲۰۱۷ برنامه جامعی برای توسعه هوش مصنوعی تدوین کرد و به‌گونه‌ای طراحی شده است تا این فناوری در تمام جنبه‌های زندگی وارد شود. نمونه‌ای از این سیاست، برنامه «آموزش هوشمند» است که از سال ۲۰۲۲ اجرایی شده و محتوای آموزشی مرتبط با هوش مصنوعی را به‌صورت دیجیتال در دسترس عموم قرار می‌دهد.
در کنار مزایای گسترده، چالش‌هایی نیز در بهره‌برداری از هوش مصنوعی وجود دارد. طبق گزارش منتشر‌شده توسط یونسکو در سال ۲۰۲۱، مواردی مانند نظارت دیجیتال، تأثیر الگوریتم‌های سوگیرانه، کاهش نقش نهادهای آموزشی، حفظ حریم خصوصی و خطر سوءاستفاده از داده‌های شخصی باید مورد توجه قرار گیرند.
در ادامه این نشست علی خورسندی بر ضرورت سیاست‌گذاری هوشمندانه در این حوزه تأکید و از عقب‌ماندگی کشور در این زمینه ابراز نگرانی کرد. وی اظهار داشت که تا پایان سال ۲۰۲۵ سرمایه‌گذاری جهانی در هوش مصنوعی به بیش از ۲ هزار میلیارد دلار خواهد رسید. همچنین پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال ۲۰۲۵ سهم هوش مصنوعی در تولید ناخالص داخلی به ۲۰ درصد برسد. اما ایران هنوز از جایگاه مناسبی برخوردار نیست. او همچنین بر نقش هوش مصنوعی در تحول منابع آموزشی، از کتاب‌های سنتی به منابع دیجیتال، اشاره و بر لزوم ایجاد تعادل میان ابزارهای سنتی و فناوری‌های نوین تأکید کرد.
امید رضایی‌فر، رئیس مرکز مطالعات و همکاری‌های علمی بین‌المللی وزارت علوم نیز در این نشست با اشاره به روند جهانی توسعه هوش مصنوعی، از ضرورت تدوین سیاست‌گذاری دقیق در این حوزه سخن گفت. وی تأکید کرد که آینده هوش مصنوعی وابسته به نظریه‌پردازی علمی و مشارکت بین‌المللی در فضای داده‌های هوش مصنوعی است، به‌گونه‌ای که این همکاری‌ها با حفظ فرهنگ‌های مختلف انجام شود.
* تحول هوش مصنوعی؛ مقایسه جهانی و وضعیت ایران
هوش مصنوعی در سراسر جهان با سرعتی چشمگیر در حال پیشرفت است. کشورهای پیشرو نظیر ایالات متحده آمریکا، چین و اتحادیه اروپایی سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در این حوزه انجام داده‌اند. این کشورها نه‌تنها توسعه‌دهنده فناوری‌های پیشرفته مانند یادگیری ماشین، پردازش زبان طبیعی و بینایی کامپیوتری هستند، بلکه سیاست‌های جامعی برای تنظیم مقررات و مدیریت ریسک‌های مرتبط با هوش مصنوعی تدوین کرده‌اند.
ایران نیز در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای توسعه این فناوری داشته است اما با چالش‌هایی از جمله محدودیت‌های زیرساختی، تحریم‌های بین‌المللی و کمبود سرمایه‌گذاری مواجه است. با وجود این، ایران در انتشار مقالات علمی مرتبط با هوش مصنوعی سال گذشته در میان کشورهای اسلامی رتبه اول و در سطح جهانی جایگاه چهاردهم را کسب کرده بود. دانشگاه‌های تهران، صنعتی شریف و امیرکبیر از مراکز فعال و تأثیرگذار در این حوزه محسوب می‌شوند.
در سطح بین‌المللی، سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی به طور چشمگیری افزایش یافته است. چین در سال ۲۰۱۷ برنامه‌ای جامع برای ادغام این فناوری در تمام جنبه‌های زندگی تدوین کرد، در حالی که ایالات متحده نیز با حمایت شرکت‌های فناوری بزرگ مانند گوگل، مایکروسافت و اپل در توسعه مدل‌های پیشرفته هوش مصنوعی نقش محوری ایفا می‌کند.
در ایران نیز برخی شرکت‌های داخلی، از جمله «سورنا» در زمینه رباتیک و «بلد» در حوزه جهت‌یابی مبتنی بر هوش مصنوعی، فعالیت‌هایی داشته‌اند اما سطح سرمایه‌گذاری در این حوزه هنوز به استانداردهای کشورهای پیشرو نرسیده است.
در سطح جهانی، یکی از چالش‌های اصلی در توسعه هوش مصنوعی، تنظیم مقررات و مدیریت ریسک‌های مرتبط با آن است. اتحادیه اروپایی به طور خاص قوانینی سخت‌گیرانه برای حفظ حریم خصوصی کاربران و جلوگیری از سوگیری الگوریتم‌ها وضع کرده است.
در ایران نیز علاوه بر چالش‌های زیرساختی، نبود سیاست‌گذاری جامع در حوزه هوش مصنوعی یکی از موانع اصلی توسعه این فناوری محسوب می‌شود. با این حال، ظرفیت بالای نیروی انسانی متخصص و رشد تحقیقات علمی نشان‌دهنده پتانسیل بالا برای پیشرفت در این حوزه است.
در حالی که کشورهای پیشرو به صورت گسترده از هوش مصنوعی در صنایع مختلف بهره می‌برند، ایران همچنان در مرحله توسعه اولیه قرار دارد. با سرمایه‌گذاری هدفمند و تدوین سیاست‌های مناسب، ایران می‌تواند جایگاه خود را در این حوزه تقویت کند و از ظرفیت‌های علمی و انسانی خود برای رشد فناوری بهره ببرد.
* پیشگامان هوش مصنوعی
چندین کشور جهان به عنوان پیشگامان هوش مصنوعی شناخته می‌شوند که هر یک با سرمایه‌گذاری‌های کلان و سیاست‌های راهبردی، نقشی تعیین‌کننده در توسعه این فناوری دارند. ایالات متحده آمریکا یکی از مهم‌ترین بازیگران این حوزه است؛ شرکت‌های فناوری بزرگی مانند گوگل، مایکروسافت، اپل و آمازون در این کشور مستقر بوده و تحقیقات گسترده‌ای در زمینه یادگیری ماشین، پردازش زبان طبیعی و بینایی کامپیوتری انجام می‌دهند. سیاست‌های دولت آمریکا نیز بر توسعه فناوری‌های پیشرفته و تنظیم مقررات برای استفاده بهینه از هوش مصنوعی متمرکز است.
در کنار ایالات متحده، چین نیز با سرمایه‌گذاری‌های عظیم و برنامه‌ریزی بلندمدت، به یکی از قطب‌های اصلی هوش مصنوعی تبدیل شده است. شرکت‌هایی مانند بایت‌دنس، تنسنت، هواوی و علی‌بابا در این حوزه فعال هستند و دولت چین برنامه‌ای جامع تدوین کرده که هدف آن ادغام هوش مصنوعی در جنبه‌های مختلف زندگی تا سال ۲۰۳۰ است. انگلستان نیز با دانشگاه‌های برجسته‌ای مانند آکسفورد و ادینبورگ در تحقیق و توسعه این فناوری پیشرو بوده و علاوه بر پژوهش‌های پیشرفته، نقش مهمی در تنظیم مقررات و اخلاق هوش مصنوعی ایفا می‌کند.
در کانادا، دانشگاه‌های تورنتو و مونترال به عنوان مراکز تحقیقاتی برجسته در زمینه هوش مصنوعی فعالیت دارند و دولت این کشور نیز سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی در این زمینه انجام داده است. آلمان با تمرکز بر هوش مصنوعی صنعتی و اتوماسیون، از جمله کشورهای پیشگام محسوب می‌شود و شرکت‌های بزرگی مانند زیمنس و بوش نقش مهمی در توسعه فناوری‌های مرتبط دارند. ژاپن نیز به‌طور ویژه بر کاربردهای هوش مصنوعی در رباتیک و صنعت خودروسازی تمرکز داشته و شرکت‌هایی مانند سونی، تویوتا و پاناسونیک در توسعه این فناوری مشارکت دارند.
علاوه بر این کشورها، فرانسه، هند، سنگاپور و کره‌جنوبی نیز در حوزه هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی انجام داده‌اند و در زمینه‌هایی مانند سلامت، امنیت سایبری و اتوماسیون صنعتی پیشرفت‌های چشمگیری داشته‌اند. هر یک از این کشورها با رویکردهای متفاوت، در حال شکل‌دهی به آینده هوش مصنوعی هستند.
* توسعه هوش مصنوعی در ایران
توسعه هوش مصنوعی در ایران مستلزم اجرای مجموعه‌ای از اقدامات راهبردی در زمینه سرمایه‌گذاری، سیاست‌گذاری و ارتقای زیرساخت‌های فناورانه است. در ابتدا ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری تخصصی از طریق همکاری دولت و بخش خصوصی می‌تواند زمینه رشد فناوری را فراهم کرده و جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را تسهیل کند. در کنار این اقدام، کاهش موانع بوروکراتیک و ارائه مشوق‌های مالیاتی می‌تواند سرمایه‌گذاری در این حوزه را تشویق کرده و موجب تسریع روند توسعه هوش مصنوعی شود.
از سوی دیگر، توسعه زیرساخت‌های فناورانه نظیر ایجاد مراکز داده قدرتمند، افزایش پهنای باند اینترنت و بهبود دسترسی به سخت‌افزارهای پیشرفته، برای رشد هوش مصنوعی در کشور ضروری است. در کنار این اقدامات، تربیت نیروی انسانی متخصص از طریق گسترش برنامه‌های آموزشی مرتبط با هوش مصنوعی در دانشگاه‌ها، تقویت همکاری‌های بین‌المللی برای انتقال دانش و فناوری و برگزاری دوره‌های تخصصی و کارگاه‌های آموزشی، می‌تواند مهارت‌های مورد نیاز را در نیروی کار ایجاد کند.
حمایت از استارتاپ‌ها و بخش خصوصی نیز نقش کلیدی در توسعه هوش مصنوعی دارد. ارائه تسهیلات مالی و ایجاد شبکه‌های ارتباطی با شرکت‌های بین‌المللی می‌تواند به رشد این صنعت کمک و مسیر تجاری‌سازی فناوری‌های نوین را هموار کند. همچنین توسعه کاربردهای هوش مصنوعی در حوزه‌هایی مانند سلامت، کشاورزی، حمل‌ونقل، آموزش و امنیت می‌تواند تأثیر چشمگیری بر بهبود خدمات و افزایش بهره‌وری در این بخش‌ها داشته باشد. با اجرای این راهکارها، ایران قادر خواهد بود جایگاه خود را در حوزه هوش مصنوعی تقویت کرده و از ظرفیت‌های علمی و انسانی خود برای رشد این فناوری بهره ببرد.