سیمرغ خودباوری
محمدحسین فرقدانی: ۲۲ تیرماه در تقویم رسمی ایران با عنوان «روز ملی فناوری اطلاعات» ثبت شده است؛ روزی که خارج از نام‌گذاری آن، به محملی برای بازاندیشی در مسیر تحولات دیجیتال، جایگاه ملی ایران در فناوری‌های نوین و آینده‌ای که در انتظار کشور است، تبدیل شده است. این مناسبت با پیشنهاد و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی و همزمان با سالروز تولد خوارزمی، از دانشمندان برجسته ایرانی، نام‌گذاری شده است. جالب آنکه امروز، هر جا در جهان از «الگوریتم» سخن به میان می‌آید، ناخودآگاه میراث ماندگار خوارزمی یادآوری می‌شود، چرا که این واژه، ریشه در نام او دارد و یادآور سهم ایران در شکل‌گیری دانش محاسبات و بنیان فناوری نوین است. بی‌دلیل نیست که اهمیت اصلی این روز نیز در فراهم کردن فرصتی برای مرور دستاوردها، بررسی چالش‌ها و ترسیم چشم‌اندازهای ایران در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات نهفته است.
نام‌گذاری روزی به نام فناوری اطلاعات، نه فقط ادای احترام به پیشینه علمی کشور بلکه بیشتر نشانه‌ای از دغدغه‌های امروز و فردای ایران است. فناوری اطلاعات به عنوان زیرساخت حیاتی همه بخش‌ها، از اقتصاد و آموزش گرفته تا پزشکی و امنیت ملی، در آینده حتی بیش از امروز تعیین‌کننده خواهد بود. روز ملی فناوری اطلاعات باید هرساله فرصتی برای تثبیت این باور، ارزیابی سیاست‌ها و ترسیم نقشه راه سال‌های آتی باشد.
* مونولوگ دولت تا دیالوگ مردمی
اگرچه تا همین یک دهه پیش، بخش زیادی از اداره فناوری اطلاعات کشور، حول فعالیت‌های وزارتخانه‌های ارتباطات و فناوری اطلاعات و سازمان فناوری اطلاعات ایران می‌گشت اما امروز صحنه فناوری ایران پر از بازیگران متکثر است. بخش خصوصی، استارتاپ‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان، مراکز علمی و پژوهشی و حتی جامعه کاربران، نقش‌های فعال‌تری پیدا کرده‌اند.
در سیستم استارتاپی ایران که نمونه‌های شاخصی مانند پیامرسان‌ها و سیستم‌های حمل‌و‌نقل برندهای آن را شکل داده‌اند، صدها تیم کوچک و متوسط در زمینه‌های گوناگون مشغول نوآوری‌اند. بسیاری از این استارتاپ‌ها با تمرکز بر بومی‌سازی فناوری‌ها و تلاش برای پاسخ به نیازهای داخلی شکل گرفته‌اند. البته مسیر رشدشان بدون چالش نبوده؛ مشکلاتی مثل تحریم‌های بین‌المللی، دشواری در جذب سرمایه خارجی، موانع قانونی و بعضاً سیاست‌های ناپایدار بخشی از مسیر دشوار آنها بوده اما هرگز سدی کامل برای رشد آنها نشد.
علاوه بر این، مراکز تحقیقاتی و پژوهشی هم سهم قابل توجهی در توسعه دانش اطلاعاتی ایران دارند. دانشگاه‌هایی همچون تهران، صنعتی‌شریف، امیرکبیر و علم و صنعت و مراکز پژوهشی چون مرکز تحقیقات مخابرات، پیشران بسیاری از دستاوردهای بومی بوده‌اند.
* ایران روی خط صعود
بر اساس آخرین داده‌های رسمی (مانند اتحادیه جهانی مخابرات و بنیادهای بین‌المللی فناوری)، ضریب نفوذ اینترنت طی ۲ دهه جهشی محسوس داشته و تا سال ۱۴۰۲ تعداد کاربران اینترنت ثابت و همراه به بیش از ۱۲۴ میلیون اشتراک رسیده است که نشان از گسترش زیرساخت‌ها و همزمان رشد مصرف دارد. در برنامه هفتم پیشرفت، اهداف مشخصی برای ارتقای شبکه ملی اطلاعات تعیین شده است. از مهم‌ترین این اهداف می‌توان به پوشش ۹۹ درصدی شبکه ملی اطلاعات در سراسر کشور و اتصال ۲۰ میلیون خانوار به فیبر نوری اشاره کرد. این برنامه همچنین بر توسعه زیرساخت‌های ارتباطی، افزایش سرعت و کیفیت دسترسی کاربران، ارتقای امنیت داده‌ها، گسترش خدمات الکترونیکی، و حمایت از تولید محتوای بومی تأکید دارد. تحقق این اهداف، زمینه‌ساز رشد اقتصاد دیجیتال، فراهم‌سازی بستری پیشرفته برای خدمات نوین و بهبود تجربه شهروندان در فضای مجازی کشور خواهد بود.
سال‌های اخیر را می‌توان بحق عصر جهش هوش مصنوعی در جهان دانست و ایران نیز از این روند عقب نمانده. بررسی جایگاه ایران در رتبه‌بندی جهانی و در پایـگاه داده‌هــای Scopus و web of science تولید علمِ هوش مصنوعی نشان می‌دهد پژوهشگران ایرانی طی سال‌های اخیر، رتبه نخست منطقه و جایگاهی برتر در بین کشورهای جهان را به دست آورده‌اند. این پیشرفت آکادمیک، ریشه در پیشرفت نیروی انسانی جوان و حضور پژوهشگران فعال در دانشگاه‌ها دارد. امروز در داخل کشور، پروژه‌های قابل توجهی در زمینه‌هایی مانند پردازش هوشمند تصویر و گفتار، شناسایی متون فارسی، سامانه‌های پیشنهاددهنده، سیستم‌های پزشکی مبتنی بر یادگیری ماشین و بومی‌سازی مدل‌های زبانی مبتنی بر هوش مصنوعی اجرا و تولید می‌شود. بر اساس اعلام پایگاه‌های اعلامی، ایران با وجود اینکه حدود یک درصد از جمعیت جهان را دارد ولی در حوزه تولید علم هوش مصنوعی بیش از 3.5 درصد از کل تولید جهان را در اختیار دارد.
اما این مسیر بدون تردید خالی از موانع نیست؛ کمبود منابع سخت‌افزاری برای پردازش داده‌های حجیم، وابستگی به فناوری‌های وارداتی در برخی سطوح (بویژه در حوزه GPU و سرورهای قدرتمند)، محدودیت تعاملات بین‌المللی و مهاجرت استعدادها، از نقاط ضعف زیربنایی ایران در توسعه هوش مصنوعی است. با وجود محدودیت‌ها و فشارهای ناشی از تحریم‌ها، جوانان و متخصصان ایرانی توانسته‌اند دستاوردهای چشمگیری در حوزه فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی رقم بزنند به طوری که ایران هم‌اکنون به بالاترین رتبه در میان کشورهای منطقه و خاورمیانه دست یافته است. در کنار این موفقیت‌ها، تلاش‌هایی جدی برای توسعه زیرساخت‌های ملی مانند ابررایانه‌ها و استفاده از ظرفیت شرکت‌های خلاق داخلی در جریان است تا مسیر رشد و نوآوری در حوزه فناوری بیش از پیش هموار شود.
* اقتصاد دیجیتال در مدار فناوری
در سال‌هایی که اقتصاد سنتی هنوز غوغا می‌کرد، کمتر کسی تصور می‌کرد چند اپلیکیشن، گوشی‌های هوشمند و دیتاسنترها روزی نبض اصلی گردش پول در کشور را به دست بگیرند. حالا اما اقتصاد دیجیتال دیگر میهمان ناخوانده نیست؛ تبدیل به میزبان اصلی شده است. اگر تا دیروز کارآفرینی در ذهن عموم با دود کارخانه و جنسِ سیمان گره خورده بود، حالا با چند خط کد می‌شود هزاران فرصت شغلی ساخت.
یکی از اتفاقات مهم سال‌های اخیر، گسترش اقتصاد دیجیتال در ایران است. این مفهوم، فقط دلالت بر پیشرفت کسب‌وکارهای فناوری‌محور ندارد بلکه تمام زیست‌بوم اقتصاد و سبک زندگی را تحت تأثیر خود قرار داده است. بر اساس گفته وزارت ارتباطات، تخمین‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد سهم اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص داخلی ایران تا سال ۱۴۰۲ به بیش از 6.5 درصد رسیده و این روند رو به افزایش است. تصور کنید هر 100 هزار تومان درآمد و ثروتی که در این کشور جابه‌جا می‌شود، تقریباً ۷ هزار تومان آن از دل دنیای دیجیتال بیرون می‌آید نه از سوله‌های عظیم صنعتی یا دلالی سنتی بازار، بلکه از لمس یک صفحه موبایل یا کلیک روی یک سایت اتفاق می‌افتد. استارتاپ‌های حوزه فناوری مالی، تجارت الکترونیک، سلامت دیجیتال و حتی آموزش آنلاین، با سرعت بالایی در حال رشد هستند و مدل‌های نوآورانه‌ای برای پاسخ به نیازهای جامعه طراحی می‌کنند. البته اقتصاد دیجیتال کشور نیز با معضلاتی چون نبود قوانین روشن برای پلتفرم‌ها، مشکلات انتقال پول در بستر جهانی (به دلیل تحریم‌ها)، و نگرانی‌های داده و محرمانگی دست به گریبان است.
* سیمرغ؛ نماد بلندپروازی ایران
ابررایانه سیمرغ را می‌توان نماد موفقیت تجربه بومی‌سازی زیرساخت‌های پیشرفته فناوری اطلاعات در ایران دانست؛ طرحی که به همت دانشگاه صنعتی امیرکبیر، وزارت علوم و شرکت‌های دانش‌بنیان شکل گرفت و موفق شد ظرفیت پردازشی ملی را به سطحی برساند که پژوهشگران و صنعتگران ایرانی امروز برای انجام پروژه‌های کلان‌داده، هوش مصنوعی، مدل‌سازی‌های زیستی و اقلیمی یا حتی شبیه‌سازی سناریوهای بحران دیگر مجبور به اتکا به سرویس‌های خارجی نباشند. سیمرغ، در روزهایی که تحریم و فشارهای خارجی دسترسی به فناوری‌های روز جهان را به چالشی جدی بدل کرده، نه‌فقط نیازهای کشور را پاسخ داده بلکه بستر آموزش و پژوهش برای نسل جدید متخصصان علوم داده و پردازش سنگین را فراهم آورده است.
در این میان، یکی از ابعاد مهم سیمرغ که کمتر به آن توجه شده، نقش مهم این زیرساخت ملی در حفظ امنیت داده‌ها و محرمانگی اطلاعات حساس کشور است. پیشرفت بسیاری از پروژه‌های راهبردی، چه در حوزه‌های دفاعی، چه صنعت و چه علوم زیستی، به داده‌هایی متکی است که ارزش استراتژیک بالایی دارند و هرگونه وابستگی به خدمات یا ابررایانه‌های خارجی، این داده‌ها را در معرض مخاطرات جدی قرار می‌دهد. سیمرغ این فرصت را فراهم کرده تا داده‌ها و پروژه‌هایی با درجه محرمانگی بالا، در داخل کشور تحلیل و پردازش شوند؛ امکانی حیاتی در جهان امروز که اطلاعات، بزرگ‌ترین سرمایه و گاهی نقطه آسیب‌پذیر کشورها به شمار می‌آید. توسعه این پروژه گواهی روشن بر ظرفیت و انگیزه سیستم علمی و صنعتی ایران در عبور از موانع است. دستاورد سیمرغ صرفاً متوقف بر یک نقطه نیست؛ آینده‌ای پیش روی آن ترسیم می‌شود که می‌تواند به زیرساخت حیاتی ایران دیجیتال تبدیل شود، عرصه را برای رقابت‌های علمی و فناورانه ملی و منطقه‌ای فراهم کند و به مرکزی برای توسعه خدمات ابری، هوش مصنوعی بومی و حتی شبکه‌های ملی ابررایانه بدل شود. سیمرغ، امروز الهام‌بخش مسیر خوداتکایی فناورانه است و می‌تواند آغازگر فصل تازه‌ای در ساخت ایران دیتا محور و هوشمند باشد؛ در فصلی که، داده‌های حیاتی و محرمانه کشور، نزد خودمان می‌ماند.
* سایه هوش مصنوعی بر امنیت داده‌ها
با گسترش استفاده از هوش مصنوعی در اغلب مشاغل و کسب‌وکارهای ایرانی، موضوع امنیت داده و حکمرانی اطلاعات، روز به روز ابعاد تازه‌تری پیدا می‌کند. امروز بسیاری از شرکت‌ها و حتی افراد حقیقی، بخشی از داده‌های حساس و فرآیندهای کاری خود را به ابزارهایی مانند ChatGPT، Grok یا DeepSeek می‌سپارند؛ سرویس‌هایی که به‌رغم کارآمدی، ماهیتی کاملا خارجی دارند و به صورت بالقوه می‌توانند دریچه‌ای برای خروج اطلاعات ارزشمند و حتی محرمانه کشور باشند. این وابستگی، عملا یک آسیب امنیتی جدی محسوب می‌شود و هرگونه نشت داده یا سوءاستفاده از اطلاعات را به تهدیدی واقعی تبدیل می‌کند.
در چنین شرایطی، لزوم توسعه و بهره‌گیری از سامانه‌های هوش مصنوعی ایرانی و زیرساخت‌های ملی بیش از پیش روشن می‌شود؛ تنها در یک اکوسیستم بومی و با حکمرانی داده داخلی است که می‌توان به حفاظت از اطلاعات اقتصادی، تخصصی و حتی شخصی اطمینان داشت. هرچند ایران در سال‌های اخیر با تصویب قوانین، راه‌اندازی سامانه‌های امنیتی بومی و برنامه ملی داده تلاش کرده این تهدیدها را مدیریت کند اما آینده دیجیتال کشور وابسته به سرمایه‌گذاری هوشمندانه‌تر، تربیت گسترده‌تر نیروهای متخصص و تعامل هدفمند با جبهه جهانی فناوری است تا مشاغل ایرانی، دیگر مجبور نباشند کلید طلایی داده‌های خود را به صندوق‌های ناشناس و خارج از کنترل بسپارند.
امروز دیگر کمتر کسی تردید دارد که تحول دیجیتال، کلید حرکت ایران به سوی آینده‌ای پویا و مقاوم است؛ آینده‌ای که بیش از هر زمان دیگری به توانمندی‌های داخلی و جسارت نسل جدید تکیه دارد. تجربه موفق پروژه‌هایی نظیر ابررایانه سیمرغ نشان داده اگر عزم و اراده‌ای ملی به میدان بیاید، ظرفیت‌های بومی و استعداد جوانان ایرانی می‌تواند فاصله‌ها را به سرعت طی کند و حتی استانداردهای جدیدی در فناوری تعریف کند. این مسیر، صرفاً نیازمند نگاهی نوگرایانه و جسارت در عبور از چارچوب‌های سنتی است؛ همان روحیه‌ای که امروز در شرکت‌های دانش‌بنیان، استارتاپ‌های خلاق، حلقه‌های پژوهشی دانشگاهی و شبکه عظیم کاربران جوان کشور دیده می‌شود. فناوری اطلاعات ایران اکنون بر دوش نسلی است که نه‌تنها به دانش و ابزار دسترسی دارد، بلکه باور دارد باید خود موتور محرک تغییر باشد. روز ملی فناوری اطلاعات در ایران، فرصتی برای جشن گرفتن یک موفقیت نمادین نیست؛ بیش و پیش از هر چیز، بستر گفت‌وگو و بازاندیشی درباره نقش فناوری در زیست‌بوم ایران امروز و فرداست. این روز، یادآور ظرفیت‌های درونی اما هشداردهنده درباره چالش‌های عمیق است؛ نقطه‌ای برای مرور سیاست‌ها، ایجاد انگیزه برای کارشناسان، کارآفرینان و مسؤولان و نشانه‌ای از اینکه آینده در کشورهای رو به توسعه، جایی میان جسارت علم، شجاعت حکمرانی و تلاش جمعی ساخته می‌شود.