فناوری فضایی یکی از پیچیده‌ترین و پیشرفته‌ترین حوزه‌های علمی و صنعتی است که سطح توسعه‌یافتگی علمی، فنی و اقتصادی یک کشور را به نمایش می‌گذارد. جمهوری اسلامی ایران با وجود تحریم‌های سنگین بین‌المللی و محدودیت‌های مالی و فناوری، با اتکا به دانش بومی و همت متخصصان جوان خود، به یکی از کشورهای پیشرو در این عرصه تبدیل شده است.
ایران اواخر دهه 1340 شمسی به عضویت سازمان بین‌المللی ارتباطات ماهواره‌ای درآمد اما جهش اصلی از دهه 1380 آغاز شد؛ زمانی که ایران با طراحی و ساخت ماهواره‌های بومی و توسعه ماهواره‌برهای داخلی، به جمع معدود کشورهای دارای چرخه کامل فناوری فضایی پیوست. این چرخه شامل طراحی و ساخت ماهواره، توسعه پرتابگر، ایجاد پایگاه‌های پرتاب و راه‌اندازی ایستگاه‌های کنترل و دریافت داده است و ایران را در زمره 10 کشور جهان با توانایی پرتاب مستقل ماهواره قرار داده است؛ جایگاهی که نشان از خودکفایی و اقتدار علمی جمهوری اسلامی دارد.
تا امروز ایران بیش از 15 پرتاب موفق ماهواره‌ای انجام داده است. نخستین گام با پرتاب ماهواره «سینا 1» در سال 1384 با پرتابگر روسی سایوز برداشته شد. این ماهواره مخابراتی - تحقیقاتی، ایران را به چهل‌وسومین کشور دارای ماهواره مداری تبدیل کرد اما نقطه عطف، سال 1387 با پرتاب ماهواره «امید» رقم خورد. این ماهواره کاملا بومی با ماهواره‌بر «سفیر 1» به مدار پایین زمین (LEO) در ارتفاع 250 تا 350 کیلومتری تزریق شد و ایران را به نهمین کشور جهان با توانایی پرتاب مستقل ماهواره تبدیل کرد. ماهواره ««امید» با وزن 27 کیلوگرم، مأموریت‌های مخابراتی و تحقیقاتی خود را با موفقیت انجام داد.
پس از آن، ایران پرتاب‌های متعددی را با ماهواره‌برهای ساخت داخل انجام داد. سال 1390 ماهواره «رصد» با ماهواره‌بر «سفیر 1B» پرتاب شد و قابلیت تصویربرداری از سطح زمین را به نمایش گذاشت. سال 1391 ماهواره «نوید» با همین پرتابگر به مدار رسید و داده‌های سنجش از دور را برای کاربردهای علمی و کشاورزی ارائه کرد. ماهواره «فجر» در سال 1393 با ماهواره‌بر «سفیر 2» پرتاب شد و به عنوان نخستین ماهواره ایرانی با قابلیت انتقال مداری، توانایی مانور در فضا را نشان داد. سال 1398 ماهواره مخابراتی «ناهید 1» با ماهواره‌بر «سیمرغ» به فضا فرستاده شد و فناوری‌های ارتباطی در باند Ku را آزمایش کرد.
یکی از دستاوردهای برجسته ایران در حوزه فضایی، پرتاب موجود زنده به فضاست. سال 1391 ایران با پرتاب کپسول زیستی «پیشگام» حامل یک میمون به ارتفاع زیرمداری (حدود 120 کیلومتری) با استفاده از کاوشگر «پیشگام»، گام مهمی در مسیر تحقیقات زیستی فضایی برداشت. این کپسول زیستی با موفقیت به زمین بازگشت و میمون در سلامت کامل بازیابی شد. سال 1392 کپسول زیستی «پژوهش» یک میمون دیگر را به فضا برد و بار دیگر بازگشت موفقیت‌آمیز آن، توانایی ایران در مدیریت مأموریت‌های زیستی را نشان داد. این پرتاب‌ها که پیش‌نیاز توسعه فناوری‌های اعزام انسان به فضاست، ایران را در کنار کشورهایی مانند آمریکا، روسیه، چین و چند کشور معدود دیگر قرار داد که توانایی انجام چنین مأموریت‌هایی را دارند. پرتاب کپسول زیستی «کاووس» در سال 1402 با ماهواره‌بر «سلمان»، این مسیر را تکمیل کرد و ایران را به ششمین کشور جهان با قابلیت پرتاب موجود زنده به فضا تبدیل کرد.
با این تجربه‌ها، در دهه 1400 ایران گام‌های بلندتری را به سمت فضا برداشت. ماهواره‌های نظامی «نور 1» و «نور 2» به ترتیب به فاصله یک سال، با ماهواره‌بر سه‌مرحله‌ای و تمام‌ایرانی «قاصد» به مدارهای 425 و 500 کیلومتری تزریق شدند و با ارائه تصاویر دقیق سنجشی، توانایی‌های نظارتی ایران را تقویت کردند. سال 1402 ماهواره‌های «مهدا» و «ثریا» پرتاب شدند. ماهواره «ثریا» با وزن 50 کیلوگرم، با ماهواره‌بر «قاصد» به مدار 750 کیلومتری رسید که بالاترین مدار عملیاتی ماهواره‌های ایرانی تا آن زمان بود.
سال 1403 ماهواره‌های کوچک «هدهد» و «کوثر»، ساخته‌شده توسط شرکت دانش‌بنیان امیدفضا، با ماهواره‌بر «قاصد» پرتاب شدند و نشان‌‌دهنده ورود بخش خصوصی به صنعت فضایی ایران بودند. همچنین ماهواره «ناهید 2» سال 1404 با پرتابگر سایوز (از طریق همکاری با روسیه) به مدار تزریق شد و فناوری‌های پیشرانش بومی و ارتباطات پیشرفته را آزمایش کرد. اکنون ایران با پرتاب‌های متعدد و موفقیت‌آمیز، جایگاه خود را در مدار پایین زمین (LEO) تثبیت کرده و حضور پایدار خود را در این مدار استراتژیک به ثبت رسانده است. مدار LEO که معمولا در ارتفاع 200 تا 2000 کیلومتری قرار دارد، برای ماهواره‌های سنجش از دور، مخابراتی و تحقیقاتی کاربرد گسترده‌ای دارد. ایران با تزریق ماهواره‌هایی مانند «ثریا» به مدار 750 کیلومتری و «نور 2» به مدار 500 کیلومتری، توانایی عملیاتی خود را در این مدار به اثبات رسانده است. این دستاورد حالا ایران را به یکی از معدود کشورهای جهان با حضور دائم در مدار LEO تبدیل و پایه‌ای محکم برای گام‌های بعد در فناوری فضایی فراهم کرده است.
جمهوری اسلامی ایران در توسعه زیرساخت‌های فضایی نیز پیشرفت‌های چشمگیری داشته است. ماهواره‌برهای بومی مانند «سفیر»، «سیمرغ»، «قاصد» و «سلمان»، امکان تزریق ماهواره‌هایی با وزن تا 200 کیلوگرم به مدارهای پایین زمین را فراهم کرده‌اند. پایگاه پرتاب چابهار، به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین پایگاه‌های فضایی منطقه، قابلیت پرتاب‌های مداری و زیرمداری را دارد. ایستگاه‌های کنترل و دریافت داده در نقاط مختلف کشور، داده‌های ماهواره‌ای را با دقت بالا مدیریت می‌کند. توسعه فناوری‌های کلیدی مانند پیشرانش بومی (استفاده‌شده در ناهید 2)، باتری‌های فضایی و حسگرهای پیشرفته، ایران را به خودکفایی در این حوزه نزدیک کرده است.
* صحبت از کدام جایگاه است؟
برای درک جایگاه ایران، مقایسه توانمندی‌های کشورمان با دیگر کشورها ضروری است. مثلا در روزهای اخیر نخستین تلاش استرالیا برای پرتاب موشک مداری «اریس» ناموفق بود. این موشک تنها 14 ثانیه پس از پرتاب سقوط کرد. استرالیا فاقد پرتابگر بومی عملیاتی، پایگاه پرتاب مستقل و ماهواره‌های پیشرفته است و برای پرتاب‌های خود به همکاری با شرکت‌های خارجی وابسته است.
در مقابل، ایران از سال 1387 توانایی پرتاب مستقل ماهواره را کسب کرده و تاکنون بیش از 15 ماهواره به مدار LEO فرستاده و چرخه کامل فناوری فضایی را در اختیار دارد. در مقایسه با کشورهای دیگر نیز ایران جایگاه برتری در میان کشورهای در حال توسعه دارد. به عنوان مثال، برزیل با وجود تلاش‌های چندین ساله، همچنان نتوانسته ماهواره‌ای را به طور مستقل به مدار تزریق کند و برنامه فضایی خود را محدود کرده است. ترکیه، از کشورهای فعال منطقه هم فاقد پرتابگر بومی است و برای پرتاب ماهواره‌های خود به کشورهای دیگر وابسته است. در غرب آسیا، جایی که عربستان از سوی جریان غربگرا به عنوان الگوی توسعه معرفی می‌شود، ایران تنها کشوری است که توانایی پرتاب مستقل ماهواره را دارد و در تولید علم هوافضا رتبه اول منطقه را به خود اختصاص داده است.
حتی در مقایسه با کشورهایی مانند کره‌شمالی و اوکراین که توانایی پرتاب دارند، ایران در فناوری‌های ماهواره‌ای مانند پیشرانش و ارتباطات، پیشرفته‌تر عمل کرده است. در سطح جهانی، ایران در میان 10 کشور برتر با توانایی پرتاب مستقل ماهواره قرار دارد؛ جایگاهی که بالاتر از بسیاری از کشورهای صنعتی مانند کانادا، استرالیا و برزیل است.
بر اساس گزارش‌های بین‌المللی تا سال 1404 ایران در تولید مقالات علمی حوزه هوافضا رتبه 12 جهان و در تعداد پرتاب‌های فضایی رتبه 8 جهان را کسب کرده است.
* به سوی ژئو
مهم‌ترین برنامه ایران برای آینده فضایی، دستیابی به مدار زمین‌آهنگ (GEO) است که در ارتفاع 36 هزار کیلومتری سطح زمین قرار دارد. مدار GEO به دلیل موقعیت ثابت نسبت به زمین، برای ماهواره‌های مخابراتی، پخش تلویزیونی و خدمات اینترنتی حیاتی است. دستیابی به این مدار نیازمند پرتابگرهای سنگین‌تر و فناوری‌های پیشرفته‌تر است، زیرا ماهواره‌های GEO وزن بیشتری داشته و نیاز به تزریق دقیق به مدار دارند. ایران با توسعه ماهواره‌برهایی مانند سری «ذوالجناح» و برنامه‌ریزی برای پرتابگرهای سنگین‌تر، در مسیر دستیابی به این هدف استراتژیک گام برمی‌دارد. دستیابی به مدار GEO اهمیت بی‌نظیری برای ایران دارد؛ نخست اینکه ماهواره‌های GEO امکان ارائه خدمات اینترنتی پرسرعت، ارتباطات تلفنی و پخش تلویزیونی به سراسر کشور و حتی منطقه را فراهم می‌کنند؛ امری که به کاهش شکاف دیجیتال، بویژه در مناطق محروم، کمک می‌کند. دوم آنکه ماهواره‌های مخابراتی در مدار GEO می‌توانند درآمدهای قابل توجهی از طریق ارائه خدمات ارتباطی به کشورهای همسایه ایجاد و ایران را به بازیگری کلیدی در اقتصاد فضایی منطقه تبدیل کنند. مهم‌تر اینکه ماهواره‌های GEO با قابلیت‌های نظارتی و ارتباطی پیشرفته، توانایی ایران در مدیریت بحران‌های منطقه‌ای و نظارت بر تحرکات استراتژیک را تقویت می‌کنند. از سوی دیگر، توسعه پرتابگرهای سنگین و ماهواره‌های GEO وابستگی ایران به کشورهای دیگر برای خدمات مخابراتی را به حداقل می‌رساند و در نهایت، دستیابی به مدار GEO، ایران را به جمع معدود کشورهای دارای این فناوری (مانند آمریکا، چین، روسیه و هند) اضافه می‌کند و جایگاه ما را در معادلات جهانی ارتقا می‌دهد.
* فراتر از مرزهای علم
اهمیت فناوری فضایی برای ایران فراتر از دستاوردهای علمی است و در ابعاد راهبردی، اقتصادی و اجتماعی تأثیرات عمیقی دارد. از منظر امنیت ملی، ماهواره‌های نظامی مانند «نور 1» و «نور 2» با ارائه تصاویر دقیق، توانایی نظارت بر تحرکات منطقه‌ای را تقویت کرده و می‌توانند به رصد تهدیدات خارجی کمک کنند. از نظر اقتصادی، ماهواره‌هایی مانند «ناهید 2» امکان ارائه خدمات ارتباطی، اینترنت اشیا (IoT) و ارتباطات اضطراری را فراهم می‌کنند که به رشد اقتصاد دیجیتال و توسعه مناطق محروم کمک می‌کند.
از منظر اجتماعی نیز ماهواره‌های سنجش از دور در پایش بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله نقش کلیدی دارند و داده‌های آنها به کمک مدیریت بحران برای کاهش خسارات می‌آید.
جملگی این دستاوردها، بویژه در شرایط تحریم، ایران را به الگویی برای کشورهای در حال توسعه تبدیل کرده و الهام‌بخش ملت‌هایی است که به دنبال خودکفایی علمی و فنی هستند. ارزش برخورداری جمهوری اسلامی ایران از علم و فناوری فضایی و چنین پیشینه موفقی، زمانی آشکار می‌شود که بدانیم اغلب کشورهای دنیا در گام نهادن در مسیری که ایران ۲ دهه قبل آغاز کرد، همچنان ناکام و شکست‌خورده هستند.