زنگزور 100ساله
در حالی که خبر رسمی امضای توافقنامه صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان در کاخ سفید با میانجی‌گری مستقیم دولت آمریکا در روز جمعه منتشر شد، منابع خبری از تحولی عمیق‌تر و نگران‌کننده‌تر پرده برداشتند: واگذاری حقوق بهره‌برداری از کریدور راهبردی زنگزور به ایالات متحده، آن هم برای مدت 100 سال! این اقدام در ظاهر، با شعارهایی چون «صلح»، «ثبات منطقه‌ای» و «شکوفایی اقتصادی» معرفی شده اما در باطن خود، حامل پیام‌ها و تهدیداتی سنگین برای موازنه ژئوپلیتیک منطقه، بویژه برای ۲ بازیگر اصلی آن، یعنی ایران و روسیه است.
* واگذاری 100 ساله؛ یک پروژه آمریکایی برای مهار اوراسیا؟
بر اساس گزارش رویترز، در سندی که قرار است روز جمعه (به وقت محلی) به امضای رهبران باکو و ایروان برسد، آمریکا به عنوان بهره‌بردار انحصاری کریدور ترانزیتی بین نخجوان و آذربایجان از طریق خاک ارمنستان معرفی شده است. گفته می‌شود این مسیر تحت عنوان «TRIPP» (Trump Route for International Peace and Prosperity) با مشارکت کنسرسیوم‌های آمریکایی مدیریت خواهد شد.
این واگذاری، آن هم با حق بهره‌برداری یک قرنه، عملاً به معنای تثبیت حضور دائم آمریکا در یکی از ژئوپلیتیک‌ترین مناطق جهان است؛ جایی که مرزهای ایران، ترکیه، روسیه و قفقاز جنوبی به هم گره خورده‌اند.
* تهدید برای ایران؛ خاکریز آمریکا به مرزهای شمال غرب رسید
در صورت اجرای کامل این طرح، آمریکا این امکان را خواهد یافت تا حضور امنیتی و حتی نظامی خود را در طول مرزهای ایران و ارمنستان مستقر کند. این حضور، نه‌تنها ارتباط ژئواکونومیک ایران با ارمنستان و گرجستان را بشدت تضعیف می‌کند، بلکه دالان‌های حیاتی ترانزیتی ایران به قفقاز و اروپا را نیز در معرض تهدید قرار می‌دهد.
از سوی دیگر، امکان استقرار سامانه‌های شنود، راداری و حتی پهپادی در این کریدور، موقعیت راهبردی شمال غرب ایران را به شدت آسیب‌پذیر خواهد کرد. این در حالی است که واشنگتن با خروج از افغانستان به دنبال بازتعریف موقعیت منطقه‌ای خود است و کریدور زنگزور، جایگزینی طلایی برای این خلأ ژئوپلیتیک محسوب می‌شود.
* روسیه نگران یک محاصره خزنده غربی
برای روسیه نیز این توافق، نه فقط یک شکست دیپلماتیک، بلکه شکاف جدیدی در سپر نفوذ سنتی‌اش در قفقاز جنوبی است. گروه مینسک که روسیه یکی از اضلاع اصلی آن بود، در این توافقنامه عملاً کنار گذاشته می‌شود. واشنگتن موفق شده است مسکو را از روند حل‌وفصل رسمی بحران قره‌باغ حذف و ابتکار عمل را در اختیار بگیرد. حضور رسمی و حقوقی آمریکا در منطقه‌ای که برای روسیه حیاط خلوت محسوب می‌شود، چالشی ژرف در سیاست منطقه‌ای کرملین است، بویژه در بحبوحه تضعیف ساختارهای سنتی اتحاد جماهیر شوروی سابق و تلاش ناتو برای پیشروی به شرق.
* واکنش‌های احتمالی تهران و مسکو؛ همکاری یا تقابل مستقیم؟
در واکنش به این توافق، بویژه بند مربوط به واگذاری کریدور به آمریکا، می‌توان انتظار داشت تهران و مسکو وارد فاز هماهنگی و اقدام مشترک شوند. از جمله احتمالات مهم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: تشدید فشارهای دیپلماتیک بر ایروان برای عقب‌نشینی از توافق یا تغییر بندهای مربوط به بهره‌برداری آمریکایی‌ها، افزایش سطح همکاری‌های امنیتی و نظامی ایران و روسیه در قفقاز جنوبی بویژه از طریق رزمایش‌های مشترک در مرزهای شمال غرب ایران یا آب‌های خزر، طرح جایگزین «کریدور ایرانی» از جنوب ارمنستان به نخجوان با حمایت مالی و لجستیکی تهران و مسکو و افزایش اقدامات تقابلی در نهادهای بین‌المللی مانند سازمان امنیت و همکاری اروپا یا اتحادیه اقتصادی اوراسیا. در این میان، برخی منابع غیررسمی از احتمال استقرار نیروهای ویژه آمریکایی یا مشاوران نظامی در نقاط کلیدی این کریدور خبر داده‌اند؛ مساله‌ای که در صورت تحقق، با پاسخ مستقیم تهران و شاید حتی تهدیدهای عملیاتی همراه شود.
* صلح یا پروژه سلطه؟
در ظاهر، امضای توافق صلح میان ۲ دشمن دیرینه، نشانه‌ای مثبت برای ثبات منطقه است اما اگر در سایه این توافق، ساختارهای جدید نفوذ نظامی آمریکا در قفقاز جنوبی شکل گیرد، آنگاه نه‌تنها «صلح» محقق نخواهد شد، بلکه شعله‌های یک جنگ سرد جدید با محوریت قفقاز افروخته خواهد شد؛ جنگی که این بار، مرزهای شمال ایران و جنوب روسیه را به خط مقدم تبدیل خواهد کرد و پای ناتو را به منطقه بحران‌زده قفقاز نیز باز می‌کند. اقدامی که یک بار پیش از این برای آن تلاش‌هایی از سوی غرب انجام شد و نتیجه آن جنگ میان گرجستان و روسیه شد. اکنون اما باید منتظر ماند و دید تبعات اقدام جدید آمریکایی‌ها در منطقه قفقاز چه خواهد بود.