در هفته‌های اخیر، تهدید فرانسه، آلمان و بریتانیا به عنوان تروئیکای اروپا، برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک علیه ایران به یکی از مهم‌ترین موضوعات دیپلماتیک تبدیل شده است. این مکانیسم که در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل تعریف شده، امکان بازگرداندن خودکار تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را در صورت نقض اساسی تعهدات برجامی فراهم می‌کند. با این حال، واکنش همراستا و هماهنگ چین و روسیه، به عنوان 2 عضو دائم شورای امنیت و برجام، نشان‌‌دهنده شکل‌گیری یک جبهه سیاسی - حقوقی قدرتمند برابر این اقدام اروپاست.
اخیرا 3 کشور اروپایی در نامه‌ای رسمی به آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، اعلام کرده‌اند در صورت عدم بازگشت ایران به مذاکرات هسته‌ای تا پایان آگوست ۲۰۲۵ (نهم شهریور ۱۴۰۴)، مکانیسم ماشه را فعال خواهند کرد. این نامه که به امضای وزرای خارجه 3 کشور رسیده، مدعی است ایران از سال ۲۰۱۹ تعهدات برجامی خود را نقض کرده و اقداماتی مانند غنی‌سازی اورانیوم تا سطح ۶۰ درصد و نصب سانتریفیوژهای پیشرفته را به عنوان مصادیق این نقض ذکر کرده است. از طرف دیگر، گزارش‌های رسانه‌ای، از جمله مقاله‌ای در فایننشال تایمز، نشان می‌دهد اروپا این تهدید را هم به عنوان ابزاری برای فشار بر ایران جهت بازگشت به میز مذاکره و هم به عنوان طرحی جایگزین در صورت شکست دیپلماسی در نظر گرفته است. آن هم در شرایطی که اساسا ایران به همه تعهدات خود در برجام عمل کرده و این آمریکا و اروپا بودند که نقض عهد کردند.
ایران معتقد است اروپا به دلیل نقض تعهداتش، عملا از برجام خارج شده و حقی برای استفاده از این مکانیسم ندارد. چین و روسیه نیز با استدلال‌های حقوقی و سیاسی، این اقدام را غیرقانونی و مانعی برای دیپلماسی می‌دانند.
* اراده چین و روسیه در مخالفت
چین و روسیه واکنش‌های تندی به تهدید فعال‌سازی مکانیسم ماشه نشان دادند. وزارت خارجه چین روز جمعه هفته گذشته بیانیه‌ای رسمی منتشر کرد که در آن صراحتاً با فعال‌سازی مکانیسم ماشه مخالفت کرد. لین جیان، سخنگوی این وزارتخانه، تأکید کرد پکن هرگونه اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران را مانعی برای اعتمادسازی و دیپلماسی می‌داند و خواستار حل مسالمت‌آمیز مساله هسته‌ای ایران از طریق گفت‌وگوهای سیاسی است. او افزود این اقدام نهتنها به مذاکرات آسیب می‌رساند، بلکه ثبات منطقه غرب آسیا را نیز به خطر می‌اندازد.
به طور مشابه، نمایندگی دائم روسیه در سازمان ملل با ارسال نامه‌ای به شورای امنیت، فعال‌سازی مکانیسم ماشه را «فاقد مشروعیت حقوقی» و «بی‌اثر» توصیف کرد. این نامه استدلال می‌کند اروپا مراحل حقوقی لازم برای استفاده از این مکانیسم را طی نکرده و خود با عدم اجرای تعهداتش، از جمله ناکامی در راه‌اندازی سازوکار مالی اینستکس، ناقض برجام است.
میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی نیز در گفت‌وگویی، به صراحت اعلام کرد 3 کشور اروپایی هیچ‌گونه حق قانونی برای استفاده از این مکانیسم ندارند، زیرا خودشان از اجرای تعهدات‌شان سر باز زده‌اند.
پیش‌تر، سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، در گفت‌وگو با رسانه‌ها هشدار داده بود فعال‌سازی مکانیسم ماشه روابط ایران با اروپا را به «تاریک‌ترین نقطه تاریخ دیپلماتیک» خواهد رساند و اروپا را از مذاکرات هسته‌ای آینده کنار خواهد گذاشت. او تأکید کرد ایران با همکاری نزدیک با چین و روسیه تلاش می‌کند از بازگشت تحریم‌های شورای امنیت جلوگیری کند و اروپا را به دلیل نقض تعهداتش مسؤول هرگونه تبعات می‌داند.
مخالفت چین و روسیه، به عنوان 2 عضو دائم شورای امنیت، یک ظرفیت سیاسی قابل توجه علیه اقدام اروپا ایجاد کرده است. این 2 کشور نهتنها از نظر سیاسی و دیپلماتیک با ایران همسو شده‌اند، بلکه استدلال‌های حقوقی محکمی را علیه اروپا مطرح کرده‌اند. چین این اقدام را به عنوان یک اشتباه دیپلماتیک که به تشدید تنش‌ها منجر می‌شود، محکوم کرده، در حالی که روسیه به صراحت آن را غیرقانونی خوانده و مشروعیت اروپا برای چنین اقدامی را زیر سؤال برده است. این همسویی که ریشه در منافع استراتژیک مشترک این 2 کشور با ایران برابر فشارهای غرب دارد، وزن دیپلماتیک قابل توجهی به تهران می‌بخشد و اروپا را در موقعیت دشواری قرار می‌دهد. وجود 2 عضو دائم شورای امنیت در این جبهه، هرگونه اقدام یکجانبه اروپا را از نظر مشروعیت بین‌المللی با چالش جدی مواجه می‌کند.
* اقدامات متقابل چین و روسیه و سناریوهای احتمالی
اگر تروئیکای اروپا به مخالفت‌های چین و روسیه بی‌اعتنایی کند، با تبعات گسترده‌ای مواجه خواهد شد. نخست، اعتبار اروپا به عنوان بازیگری مستقل و قابل اعتماد در دیپلماسی جهانی به‌شدت خدشه‌دار خواهد شد. اروپا که خود از زمان خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ هیچ یک از تعهداتش را اجرا نکرده، با پیشبرد یکجانبه مکانیسم ماشه، به عنوان بازیگری غیرقابل اعتماد در چشم کشورهای دیگر، بویژه در جهان جنوب، شناخته خواهد شد. همچنین این اقدام شکاف میان اعضای دائم شورای امنیت را عمیق‌تر و نظام چندجانبه‌گرایی را که اروپا مدعی حمایت از آن است، تضعیف خواهد کرد. این شکاف می‌تواند به کاهش نفوذ اروپا در نهادهای بین‌المللی منجر شود.
در صورت اصرار اروپا بر فعال‌سازی مکانیسم ماشه، چین و روسیه احتمالاً به اقدامات متقابل رو خواهند آورد. این 2 کشور می‌توانند با استفاده از حق وتوی خود در شورای امنیت، مانع تصویب قطعنامه‌های جدید برای احیای نهادهایی مانند «هیات کارشناسان» (مطابق قطعنامه ۱۹۲۹) شوند که برای نظارت بر تحریم‌ها ضروری است.
یکی از مهم‌ترین تبعات مخالفت چین و روسیه این است که این 2 کشور احتمالاً به تحریم‌های احتمالی سازمان ملل پایبند نخواهند بود. چین، به عنوان بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران و شریک تجاری کلیدی، به احتمال زیاد به تجارت با ایران ادامه خواهد داد، حتی اگر تحریم‌های شورای امنیت بازگردد. این امر اثر اقتصادی تحریم‌ها را به‌شدت کاهش می‌دهد و ایران را قادر می‌سازد از فشارهای اقتصادی غرب تا حد زیادی مصون بماند. روسیه نیز، با توجه به روابط استراتژیک خود با ایران، می‌تواند از طریق همکاری‌های نظامی، اقتصادی و سیاسی، به خنثی‌سازی تحریم‌ها کمک کند. علاوه بر این، این 2 کشور می‌توانند با ارائه قطعنامه‌های جایگزین در شورای امنیت یا حمایت از ایران در مجامع بین‌المللی، مشروعیت تحریم‌ها را زیر سؤال ببرند. این رویکرد نهتنها اثر عملی تحریم‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه می‌تواند به تقویت ائتلاف‌های ضدغربی در سطح جهان منجر شود.
* موضوعیت برجام از بین خواهد رفت
با توجه به این تحولات، نقش دیپلماسی فعال ایران در ماه‌های آینده حیاتی خواهد بود. ایران با همکاری نزدیک با چین و روسیه می‌تواند از این ظرفیت سیاسی برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌های شورای امنیت استفاده کند. پیشنهاد اخیر اروپا برای تعلیق 6 ماهه تهدید مکانیسم ماشه می‌تواند فرصتی برای مذاکرات فراهم کند اما موفقیت این مذاکرات به حسن‌نیت و تعهد متقابل اروپا بستگی دارد. اروپا باید بپذیرد ناکامی‌اش در اجرای تعهدات برجامی، از جمله راه‌اندازی اینستکس و جبران خروج آمریکا، عامل اصلی بن‌بست کنونی است. بدون چنین تعهدی، هرگونه تلاش برای فشار بر ایران از طریق مکانیسم ماشه نهتنها به شکست دیپلماسی منجر خواهد شد، بلکه می‌تواند تبعاتی غیرقابل پیش‌بینی به دنبال داشته باشد.
مهم‌تر از هر چیز، فعال‌سازی مکانیسم ماشه عملا به معنای پایان برجام خواهد بود. در این سناریو، اروپا نمی‌تواند انتظار داشته باشد ایران برنامه هسته‌ای خود را محدود کند، به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه نظارت دهد یا به هرگونه تعهد برجامی پایبند بماند. همان‌طور که عراقچی تأکید کرده، این اقدام اروپا را از معادلات هسته‌ای ایران کنار خواهد گذاشت. با فروپاشی برجام، ایران دیگر دلیلی برای همکاری با اروپا یا پذیرش محدودیت‌های هسته‌ای نخواهد داشت. این وضعیت می‌تواند به پیشرفت سریع‌تر برنامه هسته‌ای ایران، افزایش سطح غنی‌سازی، گسترش تعداد سانتریفیوژها و حتی کاهش همکاری با آژانس منجر شود. اروپا با این اقدام نهتنها همه ابزارهای دیپلماتیک خود برای تأثیرگذاری بر برنامه هسته‌ای ایران را از دست می‌دهد، بلکه به طور کامل از فرآیندهای تصمیم‌گیری مرتبط با موضوع هسته‌ای ایران کنار گذاشته خواهد شد. این امر می‌تواند به انزوای کامل اروپا در مذاکرات آینده منجر شود، در حالی که ایران با حمایت چین و روسیه و احتمالاً دیگر بازیگران غیرغربی، مسیر خود را بدون توجه به فشارهای اروپا ادامه خواهد داد. در نتیجه، اروپا با این اقدام خود را در موقعیتی قرار می‌دهد که هیچ اهرمی برای مدیریت تنش‌ها با ایران یا تأثیرگذاری بر سیاست‌های منطقه‌ای آن نخواهد داشت و این تصمیم می‌تواند به تشدید بی‌اعتمادی متقابل و حتی اقدامات متقابل غیرقابل پیش‌بینی از سوی ایران، مانند بازنگری در تعهداتش به معاهده NPT منجر شود.