یارانه‌‌ زیر تیغ اصلاح

گروه اقتصادی: با تکرار تکلیف قانونی حذف ۳ دهک پردرآمد از فهرست یارانه‌بگیران در بودجه سال ۱۴۰۴، وزارت رفاه و سازمان برنامه و بودجه موظف شده‌اند نسبت به شناسایی و حذف یارانه دهک‌های هشتم، نهم و دهم (18 میلیون نفر) اقدام کنند. این مأموریت در ظاهر ساده اما در عمل پیچیده و پرمخاطره است، چرا که مرز میان دهک‌های متوسط و پردرآمد، به‌ویژه در شرایط اقتصادی متغیر، بسیار باریک و لغزنده است.
مردادماه بیش از ۳ میلیون نفر از فهرست یارانه‌بگیران حذف شدند. هرچند این اقدام در راستای اجرای قانون بودجه انجام شد اما واکنش‌های گسترده‌ای را در جامعه در پی داشت. دلیل اصلی این اعتراضات، نبود شفافیت در شاخص‌های شناسایی پردرآمدها و احتمال خطا در تشخیص وضعیت واقعی خانوارها بود. یکی از نگرانی‌های جدی، مربوط به خانوارهایی است که در دهک هفتم قرار دارند؛ گروهی که نه آنقدر پردرآمد هستند که از حمایت‌های دولتی بی‌نیاز باشند و نه آنقدر کم‌درآمد که در اولویت دریافت یارانه قرار گیرند. این خانوارها ممکن است به‌ دلیل نوع شغل‌شان مانند فعالیت‌های پشتیبانی، خدمات کارپردازی یا واسطه‌گری تراکنش‌های بانکی بالایی داشته باشند، حتی با حساب‌های شخصی اما این حجم تراکنش الزاماً به معنای درآمد بالا نیست.
سال جاری وضعیت درآمدی دهک‌های مختلف جمعیتی ایران همچنان تحت تأثیر عوامل کلان اقتصادی نظیر تورم، رکود ساختاری و سیاست‌های حمایتی دولت قرار دارد. این عوامل موجب شده تا شکاف درآمدی میان اقشار مختلف جامعه نه‌تنها حفظ شود، بلکه در برخی موارد تشدید شود. بر اساس آخرین داده‌های منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران و سایر نهادهای رسمی، می‌توان تصویری نسبتاً دقیق از توزیع درآمد و الگوی هزینه‌ای دهک‌های جمعیتی ارائه داد.
دهک‌بندی درآمدی، جامعه را به ۱۰ گروه مساوی از نظر جمعیت تقسیم می‌کند؛ دهک اول کم‌درآمدترین و دهک دهم پردرآمدترین گروه محسوب می‌شود. ترکیب سبد هزینه‌ای خانوارها نیز در دهک‌های مختلف تفاوت‌های چشمگیری دارد. دهک‌های اول تا سوم، عمدتاً بخش اعظم درآمد خود را صرف تأمین خوراک، اجاره مسکن و خدمات بهداشتی اولیه می‌کنند. درآمد ماهانه این خانوارها پس از کسر اجاره معمولاً کمتر از 15 میلیون تومان است و وابستگی شدیدی به یارانه نقدی و کالابرگ دارند. الگوی مصرف آنان محدود به کالاهای اساسی و خدمات عمومی است.
دهک‌های میانی، شامل دهک‌های چهارم تا هفتم، با درآمدی بین 15 تا 25 میلیون تومان در ماه، با چالش‌هایی نظیر فشار تورمی، کاهش قدرت خرید و احتمال حذف یارانه مواجه‌اند. سبد هزینه‌ای این گروه ترکیبی از کالاهای اساسی و نیمه‌لوکس، خدمات خصوصی محدود و هزینه‌های آموزشی و حمل‌ونقل است. این گروه به‌ویژه دهک هفتم، در مرز طبقه متوسط و پردرآمد قرار دارد و به همین دلیل در معرض خطای سیستمی در فرآیند حذف یارانه‌ها قرار گرفته، چراکه تراکنش‌های بانکی بالا در برخی مشاغل لزوماً به معنای درآمد بالا نیست و ممکن است منجر به حذف ناعادلانه یارانه شود.
دهک‌های بالا شامل دهک‌های هشتم تا دهم، درآمدی بیش از 25 میلیون تومان در ماه دارند که در برخی موارد به بالای 50 میلیون تومان نیز می‌رسد. این گروه بخش قابل توجهی از هزینه‌های خود را صرف مسکن لوکس، خودروهای گران‌قیمت، سفرهای خارجی، آموزش خصوصی و سرمایه‌گذاری‌های ملکی و مالی می‌کنند. الگوی مصرف آنان به‌طور کامل با دهک‌های پایین و میانی متفاوت است و به‌نوعی نمایانگر شکاف طبقاتی در جامعه است.
در تحلیل نهایی، ضریب جینی ایران در سال ۱۴۰۴ حدود ۰.۴۱۵ برآورد شده است. این شاخص بیانگر میزان توزیع عادلانه درآمد در جامعه است و در صورت عدم اصلاح سیاست‌های حمایتی، امکان اجرای سیاست‌هایی مانند کالابرگ الکترونیک وجود ندارد در حالی که عمدتاً برای دهک‌های پایین طراحی شده ‌است. حذف یارانه نقدی از دهک‌های میانی بویژه بدون شفافیت در شاخص‌های ارزیابی ممکن است فشار اقتصادی مضاعفی را بر این گروه‌ها وارد و کارکرد حمایتی نظام یارانه‌ای را با چالش جدی مواجه کند.
اگر سامانه‌های شناسایی صرفاً بر اساس داده‌های خام بانکی تصمیم‌گیری کنند، خطر حذف اشتباه خانوارهای نیازمند بسیار بالاست. 
* ضرورت واکنش سریع به اعتراضات
در چنین شرایطی، سامانه‌های رسیدگی به اعتراضات باید با نهایت سرعت و دقت عمل کنند. تأخیر در پاسخگویی یا بی‌توجهی به درخواست‌ها می‌تواند به خانواده‌های نیازمند آسیب بزند. به همین دلیل دولت باید زیرساختی فراهم کند که افراد بتوانند به ‌راحتی مستندات خود را ارائه دهند و فرآیند بررسی به‌صورت شفاف و قابل پیگیری انجام شود.
در حال حاضر شاخص‌هایی مانند «سرانه درآمد ماهانه پس از کسر اجاره»، تراکنش‌های بانکی، مالکیت خودروهای لوکس، سفرهای خارجی و اقامت در خارج از کشور برای حذف یارانه‌ها مطرح شده‌اند اما وزن‌دهی این شاخص‌ها، نحوه محاسبه و میزان تأثیر هرکدام هنوز به ‌طور رسمی اعلام نشده است. این ابهام‌ها دقت در تعیین وضعیت درآمدی را زیر سوال می‌برد.
در واقع در روند حذف یارانه‌بگیران، آنچه بیش از پیش اهمیت می‌یابد، دقت در تشخیص دهک‌های درآمدی و پرهیز از تصمیم‌گیری‌های شتاب‌زده و مبتنی بر داده‌های ناقص یا تفسیرهای سطحی از رفتارهای مالی افراد است. بویژه درباره خانوارهایی که در دهک هفتم قرار دارند، حساسیت این موضوع دوچندان می‌شود، چرا که این گروه در مرز میان برخورداری و محرومیت قرار گرفته‌ و کوچک‌ترین خطا در ارزیابی وضعیت اقتصادی آنان می‌تواند منجر به محرومیت از حمایت‌های دولتی شود.
بسیاری از این افراد به‌رغم گردش مالی بالا، درآمد خالص محدودی دارند و در عمل با چالش‌های معیشتی جدی مواجه‌اند. از این‌ رو، ضروری است سامانه‌های ارزیابی به ‌جای اتکا به یک یا چند شاخص محدود، از مدل‌های ترکیبی و چندلایه بهره‌مند شوند که بتوانند تصویر دقیق‌تری از وضعیت اقتصادی خانوارها ارائه دهند.
دولت موظف است ضمن احترام به حقوق شهروندی، امکان بازنگری در تصمیمات اتخاذشده را فراهم آورد و از حذف غیرمنصفانه افراد جلوگیری کند. در نهایت، موفقیت سیاست حذف یارانه پردرآمدها در گرو شفافیت، دقت و عدالت در اجراست. از این‌ رو انتظار می‌رود دولت با بازنگری در شاخص‌ها، تقویت سامانه‌های رسیدگی به اعتراضات و اطلاع‌رسانی عمومی دقیق، مسیر اصلاح نظام یارانه‌ای را با کمترین هزینه اجتماعی و بیشترین اثربخشی ادامه دهد.
حذف یارانه‌ها اگرچه با هدف اصلاح نظام حمایتی و جلوگیری از هدررفت منابع انجام می‌شود اما اجرای آن بدون دقت، شفافیت و پاسخگویی می‌تواند تبعاتی به همراه داشته باشد. دهک‌های میانی، بویژه دهک هفتم، در این میان آسیب‌پذیرترین گروه هستند. دولت باید با دقتی چندلایه، از حذف اشتباه جلوگیری کرده و سامانه‌های رسیدگی به اعتراضات را تقویت کند تا عدالت واقعی در نظام یارانه‌ای برقرار شود.
حذف یارانه پردرآمدها، اقدامی در راستای عدالت اقتصادی است اما نیازمند نظام ارزیابی هوشمند و چندبعدی است. آنچه در این فرآیند بیش از حذف یارانه اهمیت دارد، بازتعریف مفهوم «درآمد» در اقتصاد ایران است؛ مفهومی که دیگر نمی‌توان آن را صرفاً با عدد و رقم در تراکنش‌های بانکی سنجید. از طرفی حذف یارانه‌ها بدون بازنگری در ابزارهای سنجش و بدون مشارکت واقعی مردم، ممکن است به شکاف بین دهک های میانی دامن بزند، بنابراین اصلاح نظام یارانه‌ای باید از اصلاح نگاه به درآمد و رفاه آغاز شود.