نفت اهرم سیاسی

گروه اقتصادی: با تشدید فشارهای ژئوپلیتیک و افزایش تنش‌های انرژی‌محور میان قدرت‌های جهانی، بازار نفت بار دیگر در مسیر صعودی قرار گرفته است. در حالی ‌که قیمت نفت برنت با رشد 0.3 درصدی به 67.82 دلار و نفت وست‌تگزاس اینترمدیت به 63.62 دلار در هر بشکه رسیده، مجموعه‌ای از تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی نشان می‌دهد این افزایش صرفاً واکنشی کوتاه‌مدت نیست، بلکه می‌تواند آغاز یک روند افزایشی پایدار در قیمت‌ها باشد.
بازار جهانی نفت در سال ۱۴۰۴ وارد مرحله‌ای شده که دیگر صرفاً تابع عرضه و تقاضای فیزیکی نیست، بلکه به میدان رقابت ژئوپلیتیک میان قدرت‌های بزرگ تبدیل شده است. از یک‌سو، تنش‌های فزاینده میان روسیه و اروپا و از سوی دیگر، فشارهای فزاینده آمریکا بر هند و سایر مصرف‌کنندگان آسیایی، نشان می‌دهد نفت بار دیگر به ابزار تنظیم مناسبات سیاسی بدل شده است. 
در اروپا، احتمال بروز تنش‌های تازه میان روسیه و کشورهای اروپایی افزایش یافته است. فشار آمریکا به اروپا برای تغییر استراتژی امنیت انرژی، تحریم‌های جدید علیه روسیه و محدودیت‌های صادراتی، فضای همکاری را به سمت تقابل  در بازار نفت سوق داده‌ است. آمریکا نیز در این میان، فشار دیپلماتیک خود را به سایر کشورهای غیر اروپایی افزایش داده و خواسته مانند اروپا برای تأمین انرژی به‌ جای روسیه به نفت آمریکا روی بیاورند؛ درخواستی که اگرچه با ملاحظات اقتصادی و زیرساختی همراه است اما در صورت تحقق، می‌تواند سهم روسیه در بازار جهانی را کاهش داده و عرضه را محدودتر کند.
حتی واشنگتن فشار بر هند را برای توقف خرید نفت از روسیه با اعمال تعرفه 50 درصدی تشدید کرده است. با وجود این، دهلی‌نو تاکنون مسیر خود را تغییر نداده و همچنان به واردات نفت از روسیه ادامه می‌دهد. این مقاومت هند، اگرچه در کوتاه‌مدت تعادل نسبی در عرضه را حفظ کرده اما در صورت تشدید فشارها یا اعمال محدودیت‌های ثانویه، می‌تواند به اختلال در زنجیره تأمین منجر شود.
در کنار این تحولات، توقف صادرات نفت از اقلیم کردستان عراق و اختلال در خط لوله ترکیه، موجب شد قیمت‌ها در روزهای گذشته بیش از یک دلار در هر بشکه افزایش یابد. هر چند توافقی برای ازسرگیری صادرات ۲۳۰ هزار بشکه در روز از خاک اقلیم کردستان حاصل شده اما بی‌ثباتی سیاسی و امنیتی در منطقه همچنان تهدیدی برای استمرار عرضه محسوب می‌شود. به همین دلیل احتمال اینکه عرضه‌ها توسط عراق کاهش یابد وجود دارد.
* داده‌های ذخایر و محدودیت‌های صادراتی
کاهش ذخایر نفت خام و بنزین در آمریکا نیز به‌ عنوان عامل حمایتی برای قیمت‌ها عمل کرده است. طبق داده‌های موسسه امریکن پترولیوم، ذخایر نفت خام در هفته منتهی به ۱۹ سپتامبر بیش از 3.8 میلیون بشکه کاهش یافت و ذخایر بنزین نیز با افت 1.05 میلیون بشکه مواجه بوده است. این کاهش، در کنار محدودیت‌های صادراتی شرکت شورون در ونزوئلا که تنها قادر به صادرات نیمی از ظرفیت تولید خود است نشان می‌دهد عرضه جهانی با موانع متعددی روبه‌رو است.
* چشم‌انداز بازار
با در نظر گرفتن مجموعه این عوامل؛ افزایش تنش میان روسیه و اروپا، فشار آمریکا بر هند، اختلالات منطقه‌ای در عراق و ونزوئلا و کاهش ذخایر نفتی، می‌توان گفت بازار نفت در آستانه ورود به فاز جدیدی از رشد قیمت قرار دارد. اگرچه نوسانات ناشی از سیاست‌های پولی فدرال رزرو ممکن است مانع جهش‌های ناگهانی شود اما روند کلی بازار به ‌سمت افزایش قیمت‌ها میل دارد. در چنین فضایی، معامله‌گران و سیاست‌گذاران باید خود را برای دوره‌ای از ناپایداری در عرضه و رشد تدریجی قیمت‌ها آماده کنند؛ دوره‌ای که نفت بار دیگر به‌ عنوان ابزار فشار ژئوپلیتیک، نقش تعیین‌کننده‌ای در معادلات جهانی ایفا خواهد کرد. این مساله منجر می‌شود قیمت نفت روند صعودی پیدا کند و حتی به 100 هزار دلار نیز نزدیک شود. اما به طور قطع اگر جنگی جدید در ونزوئلا یا اروپا رخ دهد رشد قیمت بسیار بالاتر خواهد بود.
* مقایسه بازار نفت در سال‌های 1403 و 1404
در پاییز و زمستان سال گذشته، بازار جهانی نفت با ترکیبی از عوامل فصلی، سیاستی و ساختاری مواجه بود که موجب نوسانات محدود اما پایدار در قیمت‌ها شد. تقاضای فصلی سال گذشته برای سوخت گرمایشی در نیم‌کره شمالی، بویژه در اروپا و آمریکا، موجب شد قیمت نفت در محدوده ۷۵ دلار تثبیت شود. در آن دوره، عرضه جهانی نسبتاً باثبات بود؛ روسیه همچنان به صادرات ادامه می‌داد، هند و چین خریدهای خود را حفظ کرده بودند و توافق اوپک‌پلاس برای کنترل تولید، به‌ طور نسبی رعایت می‌شد.
در مقابل پیش‌بینی  می‌شود امسال ذخایر نفت خام آمریکا در فصل زمستان با کاهش تدریجی همراه شود، هر چند در ماه‌های گذشته به‌دلیل افزایش تولید شیل و بازگشت برخی ظرفیت‌های پالایشی، بازار با کمبود جدی مواجه نشد اما در مقطع کنونی صادرات نفت از عراق و ونزوئلا با نوساناتی همراه شده و با وجود اینکه اختلالات ساختاری در زنجیره عرضه تاکنون مشاهده نشده، در ادامه احتمال تغییر قیمت بسیار زیاد است. در مجموع، بازار نفت در نیمه دوم ۱۴۰۳ با تعادل نسبی میان عرضه و تقاضا همراه بود و قیمت‌ها در محدوده‌ای قابل پیش‌بینی نوسان داشتند. پیش‌بینی‌ها برای نیمه دوم 1403 بسیار پیچیده و به عوامل مختلفی بستگی دارد ولی کلیت بازار روند صعودی را تایید می‌کند.
* تفاوت‌های کلیدی بازار نفت در سال ۱۴۰۴
در سال جاری شرایط به‌ طور محسوسی تغییر کرده است. نخست، تنش‌های ژئوپلیتیک میان روسیه و اروپا به سطح جدیدی رسیده و احتمال اعمال تحریم‌های سخت‌تر یا محدودیت‌های صادراتی افزایش یافته است. آمریکا نیز با فشار دیپلماتیک بر اروپا برای جایگزینی نفت روسیه با نفت آمریکا، عملاً در حال بازآرایی مسیرهای تأمین انرژی است؛ اقدامی که می‌تواند به اختلال در عرضه و افزایش هزینه‌های واردات منجر شود.
از سوی دیگر واشنگتن فشار بر هند را برای توقف خرید نفت از روسیه تشدید کرده، هرچند دهلی‌نو تاکنون مسیر خود را حفظ کرده است. این فشارها، در صورت تشدید یا همراهی سایر کشورها، می‌تواند سهم روسیه در بازار جهانی را کاهش دهد و موجب افزایش رقابت بر سر منابع جایگزین شود.
در همین حال اختلالات منطقه‌ای مانند توقف صادرات نفت از کردستان عراق، محدودیت‌های صادراتی ونزوئلا و کاهش ذخایر نفت خام در آمریکا، همگی به‌ عنوان عوامل فشاری بر عرضه عمل می‌کنند. برخلاف سال گذشته که بازار با تعادل نسبی همراه بود، امسال شاهد افزایش ریسک‌های ساختاری در سمت عرضه هستیم.
از منظر تقاضا نیز با وجود نگرانی‌ها درباره رشد اقتصادی جهانی و سیاست‌های انقباضی فدرال رزرو، مصرف انرژی در آسیا و اروپا همچنان بالاست و تقاضای فصلی در نیمه دوم سال می‌تواند به رشد قیمت‌ها دامن بزند.
* جمع‌بندی راهبردی
در مجموع بازار نفت در سال ۱۴۰۴ با تفاوت‌های بنیادین نسبت به سال گذشته مواجه بوده است:
- عرضه جهانی شکننده‌تر شده و تحت فشارهای سیاسی و تحریمی قرار دارد.
- تقاضا با وجود نوسانات اقتصادی، پایدار مانده و در برخی مناطق حتی افزایش یافته است.
- قیمت‌ها مستعد رشد هستند، بویژه اگر تنش‌های ژئوپلیتیک تشدید شود یا توافق‌های تولیدی در اوپک‌پلاس دچار اختلال شود.
در چنین فضایی، معامله‌گران باید خود را برای دوره‌ای از نوسانات افزایشی آماده کنند؛ دوره‌ای که نفت بار دیگر به‌ عنوان ابزار فشار سیاسی و اقتصادی، نقش تعیین‌کننده‌ای در معادلات جهانی ایفا خواهد کرد.
در جمع‌بندی می‌توان ادعا کرد بازار نفت در سال ۱۴۰۴ دیگر بازاری متکی بر منطق عرضه و تقاضای سنتی نیست، بلکه به بستری برای اعمال فشار سیاسی، بازآرایی بلوک‌های انرژی و رقابت بر سر نفوذ اقتصادی تبدیل شده است. در چنین شرایطی، هرگونه اختلال در عرضه یا تغییر در رفتار مصرف‌کنندگان می‌تواند به جهش‌های قیمتی منجر شود. اگرچه هند فعلاً در برابر فشار آمریکا مقاومت کرده اما در صورت تغییر موضع یا تشدید تحریم‌ها، زنجیره تأمین جهانی دچار اختلال خواهد شد. از سوی دیگر، اگر تنش‌ها در اروپا یا آمریکای جنوبی به درگیری نظامی منجر شود، قیمت نفت می‌تواند از محدوده‌های فعلی عبور کرده و به سطوحی فراتر از ۱۰۰ دلار در هر بشکه برسد. در مجموع، بازار نفت در آستانه یک بازتعریف راهبردی قرار دارد؛ بازتعریفی که نه‌تنها قیمت‌ها را دگرگون خواهد کرد، بلکه معادلات سیاسی و اقتصادی جهان را نیز تحت‌تأثیر قرار خواهد داد.