بازگشت به بازی بزرگ انرژی با توسعه میادین مشتر

گروه اقتصادی: بر اساس بیانات رهبر معظم انقلاب، صنعت نفت و گاز باید در صدر اولویت‌های توسعه‌ای کشور قرار گیرد. این مأموریت، بویژه در حوزه میادین مشترک، نیازمند عزم ملی، اصلاح ساختارهای قراردادی، جذب سرمایه و ارتقای فناوری است. ایران با ذخایر عظیم انرژی و سابقه تاریخی در بازار نفت، می‌تواند دوباره به جایگاه شایسته خود بازگردد، به شرط آنکه توسعه میادین مشترک، نه یک پروژه فنی، بلکه یک راهبرد ملی تلقی شود.
در شرایطی که تحولات ژئوپلیتیک، رقابت منطقه‌ای و فشارهای تحریمی، نقش‌آفرینی ایران در بازار جهانی انرژی را با چالش مواجه کرده‌اند، توسعه میادین مشترک نفت و گاز به‌ عنوان یکی از مهم‌ترین اولویت‌های راهبردی کشور، بار دیگر در کانون توجه قرار گرفته است. این اولویت نه‌تنها یک ضرورت اقتصادی، بلکه یک مطالبه ملی است که در بیانات رهبر معظم انقلاب نیز به‌صراحت مورد تأکید قرار گرفته است: حفظ و ارتقای سهم ایران در بازار انرژی جهانی، مستلزم سرمایه‌گذاری هوشمندانه، حکمرانی دقیق و دیپلماسی فعال در حوزه نفت و گاز است.
بر اساس برآوردهای کارشناسان، حدود ۲۰ درصد از کل ذخایر نفت و گاز ایران در میادین مشترک با کشورهای همسایه قرار دارد. این رقم، به‌تنهایی نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک این میادین در تأمین امنیت انرژی، درآمدهای ارزی و تثبیت جایگاه ایران در بازار جهانی است. با این حال، تأخیر در بهره‌برداری از این منابع، زیان‌های انباشته‌ای را به اقتصاد ملی تحمیل کرده است؛ زیان‌هایی که ناشی از عقب‌ماندگی فنی، ضعف در جذب سرمایه‌گذاری خارجی و نبود اجماع داخلی در سیاست‌گذاری انرژی بوده‌اند.
میدان گازی پارس جنوبی به‌ عنوان بزرگ‌ترین میدان مشترک ایران با قطر، نقطه آغاز توجه جدی به سیاست‌گذاری در حوزه میادین مشترک بود. مدل قراردادهای IPC توانست تا حدی شرکت‌های بین‌المللی را به مشارکت ترغیب کند اما ریسک‌های سیاسی، تحریم‌های گسترده و نبود اجماع داخلی، مانع تداوم این روند شد. تجربه پارس جنوبی نشان داد موفقیت در توسعه میادین مشترک، نیازمند حکمرانی بلندمدت، ثبات در سیاست‌گذاری و تعامل سازنده با بازیگران جهانی است.
در دهه‌های گذشته، بویژه پیش از تحریم‌های گسترده، ایران فرصت‌های زیادی را برای توسعه میادین مشترک از دست داده است. کشورهای همسایه مانند عراق، قطر، امارات و ترکمنستان، با بهره‌گیری از فناوری‌های روز و سرمایه‌گذاری‌های هدفمند، سهم خود را از منابع مشترک افزایش داده‌اند، در حالی که ایران به ‌دلیل محدودیت‌های داخلی و خارجی، عقب مانده است. این عقب‌ماندگی، نه‌تنها به کاهش درآمدهای نفتی منجر شده، بلکه جایگاه ایران را در معادلات انرژی منطقه‌ای نیز تضعیف کرده است.
توسعه میادین مشترک، پروژه‌ای نیست که در عمر یک دولت یا کابینه به سرانجام برسد، بلکه این مأموریت نیازمند حکمرانی فرابخشی، اجماع ملی، و طراحی ساختارهای حقوقی و قراردادی بلندمدت است. به گفته فریدون برکشلی، کارشناس ارشد انرژی، موفقیت در این حوزه تنها زمانی حاصل می‌شود که سیاست‌گذار، صنعت نفت را نه به‌ عنوان یک وزارتخانه، بلکه به‌ عنوان موتور توسعه کشور در نظر بگیرد.
اختلافات بر سر میادین مشترک، محدود به ایران و غرب آسیا نیست. نمونه‌هایی از تعامل موفق مانند توافق عربستان و کویت در منطقه بی‌طرف، یا اختلافات نفتی میان آمریکا و کانادا، نشان می‌دهد دیپلماسی انرژی می‌تواند مسیرهای همکاری را هموار کند. ایران نیز باید با بهره‌گیری از ظرفیت سازمان‌هایی مانند اکو، ساختارهای هماهنگ قراردادی و شبکه‌های انرژی منطقه‌ای را توسعه دهد.
در شرایط تحریم، شرکت‌های دانش‌بنیان و تولیدکنندگان داخلی نقش مهمی در توسعه صنعت نفت و گاز ایفا کرده‌اند اما برای حضور مؤثر در بازارهای جهانی، این شرکت‌ها باید به برندهای قابل شناسایی در سطح بین‌المللی تبدیل شوند. بین‌المللی‌سازی فناوری، ایجاد هاب‌های ارتباطی و جلب اعتماد شرکت‌های خارجی، از الزامات توسعه پایدار در این صنعت است.
* از خام‌فروشی تا توسعه فرآورده‌ها؛ ارزش افزوده در پالایش و پتروشیمی
توسعه میادین مشترک نفت و گاز نه‌تنها به حفظ سهم ایران در برداشت از منابع مرزی کمک می‌کند، بلکه به ‌طور مستقیم ظرفیت صادراتی کشور را افزایش می‌دهد. این میادین بویژه در مناطق جنوبی و غربی کشور، از نظر حجم ذخایر و موقعیت ژئوپلیتیک، دروازه‌هایی حیاتی برای ورود ایران به بازارهای منطقه‌ای و جهانی انرژی محسوب می‌شوند. هر واحد افزایش تولید در این میادین، به معنای یک گام بلند در مسیر تقویت صادرات، تأمین ارز و تثبیت جایگاه ایران در زنجیره جهانی عرضه انرژی است.
افزایش تولید از میادین مشترک، فرصت بی‌نظیری برای توسعه صنایع پایین‌دستی فراهم می‌کند. به ‌جای اتکای صرف به صادرات نفت خام، ایران می‌تواند با سرمایه‌گذاری در پالایشگاه‌ها، واحدهای پتروشیمی و صنایع تبدیلی، ارزش افزوده بیشتری خلق کند. فرآورده‌هایی مانند بنزین، گازوئیل، پلیمرها و مواد شیمیایی، نه‌تنها بازارهای متنوع‌تری دارند، بلکه در برابر نوسانات قیمت نفت خام نیز مقاوم‌ترند. این مسیر، ایران را از یک صادرکننده سنتی به یک بازیگر صنعتی در بازار انرژی تبدیل می‌کند.
توسعه میادین مشترک، بویژه در شرایط تحریم و محدودیت‌های مالی، نیازمند همکاری با شرکای خارجی است. شرکت‌های بین‌المللی، علاوه بر تأمین سرمایه، فناوری‌های پیشرفته حفاری، مدیریت مخازن و بهره‌برداری بهینه را در اختیار دارند. تعامل با این شرکت‌ها، ضمن ارتقای توان فنی داخلی، امکان دسترسی به بازارهای جدید و شبکه‌های توزیع جهانی را نیز فراهم می‌آورد. این همکاری‌ها، اگر در چارچوب قراردادهای شفاف و منافع متقابل تنظیم شوند، می‌توانند موتور محرک صادرات فرآورده‌های نفتی و گازی ایران باشند.
افزایش صادرات نفت، گاز و فرآورده‌های مرتبط، مستقیماً به تقویت تراز تجاری کشور منجر می‌شود. در شرایطی که درآمدهای ارزی با محدودیت مواجهند، توسعه میادین مشترک می‌تواند منبع پایداری برای تأمین ارز و کاهش فشار بر بازارهای مالی باشد. این درآمدها، علاوه بر تأمین بودجه عمومی، می‌توانند در توسعه زیرساخت‌ها، حمایت از صنایع داخلی و تقویت توان تولیدی کشور نیز به‌ کار گرفته شوند.
 توسعه میادین مشترک نفت و گاز، نه‌تنها یک اقدام دفاعی برای حفظ منابع ملی، بلکه یک راهبرد تهاجمی برای افزایش خلق ارزش افزوده و تعامل سازنده با اقتصاد جهانی است. این مسیر، ایران را از انزوای انرژی خارج کرده و به جایگاهی شایسته در بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی بازمی‌گرداند به‌ شرط آنکه سیاست‌گذار، این مأموریت را با نگاه بلندمدت، اجماع ملی و حکمرانی اقتصادی دنبال کند.
بنابراین در نتیجه‌گیری می‌توان ادعا کرد توسعه میادین مشترک نفت و گاز، بیش از آنکه یک پروژه صنعتی باشد، آزمونی برای بلوغ صنعت انرژی ایران است. این میادین در نقطه تلاقی منافع ملی، رقابت منطقه‌ای و تعاملات بین‌المللی قرار دارند و هر گام در مسیر بهره‌برداری از آنها، نه‌تنها به افزایش ظرفیت صادراتی کشور منجر می‌شود، بلکه به بازتعریف جایگاه ایران در زنجیره جهانی انرژی کمک می‌کند.
در شرایطی که تحریم‌ها، محدودیت‌های مالی و عقب‌ماندگی تکنولوژیک، مانع نقش‌آفرینی کامل ایران در بازار جهانی شده‌اند، توسعه هدفمند میادین مشترک می‌تواند به‌ عنوان سکوی پرتابی برای عبور از انزوا عمل کند. این مسیر، نیازمند اجماع ملی، اصلاح ساختارهای قراردادی و بین‌المللی‌سازی شرکت‌های داخلی است نه فقط برای حفظ سهم ایران، بلکه برای بازسازی اقتدار اقتصادی کشور در عرصه انرژی.
اگر صنعت نفت و گاز را موتور توسعه بدانیم، میادین مشترک پیست رقابت آن هستند؛ جایی که عقب ‌ماندن، به معنای واگذاری منابع و پیش ‌رفتن، به معنای تثبیت آینده اقتصادی ایران خواهد بود.