پنجمین مجمع «راه ابریشم» تفلیس به بستری برای ارائه پیام‌های بسیار مهم تبدیل شد. بیانیه «الهام علی‌اف»، رئیس‌جمهور آذربایجان، که در جریان سفر رسمی وی به قزاقستان بیان شد، انگیزه ویژه‌ای به این فرآیند بخشید.
رهبر آذربایجان در بیانیه مطبوعاتی مشترک با «قاسم جومارت توکایف»، رئیس‌جمهور قزاقستان، گفت: «آذربایجان تمام محدودیت‌هایی را که از زمان اشغال برای ترانزیت محموله‌ها به ارمنستان وجود داشت، لغو کرد و اولین محموله ترانزیتی، محموله غلات قزاقستان به ارمنستان بود.»
در مقابل، «نیکول پاشینیان»، نخست‌وزیر ارمنستان، در مجمع «راه ابریشم» خاطرنشان کرد که ایروان نه‌تنها از نظر سیاسی، بلکه از نظر فنی نیز آماده تضمین ترانزیت خودروهای باری از ترکیه به آذربایجان و بالعکس از طریق خاک ارمنستان است.
همزمان، «علی اسدوف»، نخست‌وزیر آذربایجان، در افتتاحیه این مجمع اعلام کرد که دولت آذربایجان تعهد خود را به احیای همکاری و فضای اعتماد در منطقه نشان داده است.
وی تأکید کرد: «حمل‌ونقل غلات قزاقستان به ارمنستان از طریق خاک آذربایجان، اولین گام عملی در این راستاست. همانطور که رئیس‌جمهور الهام علی‌اف اشاره کردند، این نشانگر خوبی است که صلح بین آذربایجان و ارمنستان دیگر نه فقط روی کاغذ، بلکه در عمل نیز وجود دارد.»
پس از این اظهارات مهم، چه گام‌هایی از سوی باکو و ایروان می‌توان انتظار داشت؟ چه فرصت‌هایی برای همکاری در قفقاز جنوبی پس از این تحولات گشوده می‌شود؟ کارشناسان آذربایجانی و روسی مسائل قفقاز جنوبی به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهند.
تغییر پارادایم سیاسی-اقتصادی در منطقه
«نامیک علی‌اف»، سفیر فوق‌العاده و تام‌الاختیار، استاد و رئیس دپارتمان روابط بین‌الملل و سیاست خارجی آکادمی مدیریت دولتی نزد رئیس‌جمهور آذربایجان، معتقد است که تصمیم برای لغو محدودیت‌های ترانزیت کالا به ارمنستان، گامی نمادین است که از تغییر پارادایم سیاسی-اقتصادی در منطقه حکایت دارد.
این کارشناس سیاسی خاطرنشان کرد: «صحبت فقط در مورد حمل‌ونقل و لجستیک نیست، بلکه در مورد آغاز شکل‌گیری یک فضای ژئواکونومیک جدید است که در آن اولویت به عمل‌گرایی، پیوستگی اقتصادی و ثبات منطقه‌ای در پس‌زمینه علاقه روزافزون به توسعه مسیرهای ترانزیتی بین شرق و غرب داده می‌شود. در همین زمینه، اظهارات مهم نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، نیز در مجمع راه ابریشم در تفلیس شنیده شد. به طور خاص، او آمادگی ارمنستان برای تضمین ترانزیت بین ترکیه و آذربایجان از طریق خاک ارمنستان را تأیید کرد و همچنین ابراز امیدواری کرد که مرز با ترکیه باز شود و ارتباط ریلی ظرف 2 تا 3 سال آینده احیا شود، که این نشان‌دهنده تمایل ایروان برای مشارکت فعال در ابتکارات جدید حمل‌ونقل و تجارت است. همه این‌ها نشان‌دهنده یک تغییر جدی در پارادایم است: منطقه‌ای که مدت‌ها در حالت تنش قرار داشت، در حال برداشتن گام‌های محتاطانه اما هدفمند به سوی همگرایی اقتصادی در فرآیند صلح است.»
از عمل‌گرایی اقتصادی تا ریسک‌های سیاسی
به گفته این کارشناس، لغو محدودیت‌ها، به عنوان مثال، عرضه غلات از قزاقستان را ساده‌تر و ارزان‌تر کرده و یک کانال غذایی باثبات برای ارمنستان فراهم می‌کند. با توجه به منابع کشاورزی محدود این کشور و وابستگی آن به واردات، این تصمیم می‌تواند نقش ثبات‌بخشی در زمینه تورم و قیمت کالاهای اساسی ایفا کند. قزاقستان نیز به نوبه خود، بازار فروش پایدار جدیدی به دست می‌آورد.
علی‌اف تأکید کرد: «اظهارات پاشینیان در مورد آمادگی برای باز کردن مرزها و مسیرهای ریلی نیز بازتابی از رویکرد جدید ایروان است: به جای رویارویی، اتکا به مشارکت اقتصادی. ارمنستان که به دریا دسترسی ندارد، به شدت نیازمند بازگشایی مرزها و راه‌های ارتباطی جدید است. اگر در 2 تا 3 سال آینده بتوان خط آهن به ترکیه از مسیر نخجوان را احیا کرد، این یک پیشرفت قدرتمند برای کل منطقه خواهد بود.»
به عقیده وی، گام بعدی، رسمیت بخشیدن به توافقات است. همه کشورهای منطقه به نوعی آمادگی خود را برای رفع موانع نشان می‌دهند. اما گذار از تصمیمات به قراردادهای واقعی و پروژه‌های زیربنایی، مرحله بعدی و بسیار پیچیده‌تری است که نیازمند تدوین چارچوب قانونی و مقرراتی مناسب است.
وی افزود: «احیای خطوط آهن، ساخت هاب‌های لجستیکی، نوسازی گذرگاه‌های مرزی، همه این‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری و هماهنگی است. احتمالاً بازیگران خارجی مانند چین، روسیه و اتحادیه اروپا که به مسیرهای پایدار علاقه‌مند هستند، به این فرآیند متصل خواهند شد. در عین حال، ریسک‌های سیاسی همچنان باقی است. علیرغم سیگنال‌های مثبت، عدم وجود روابط دیپلماتیک، باقی ماندن ادعاهای ارضی علیه آذربایجان در قانون اساسی ارمنستان، احساسات تجدیدنظرطلبانه در ارمنستان و تحریکات احتمالی مرتبط با آن در مرزها، می‌تواند در هر لحظه این فرآیند را متوقف کند. با این حال، در مجموع ما شاهد تولد یک فضای ژئواکونومیک جدید در نقطه تلاقی قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی هستیم. اگر سیگنال‌های مثبت به توافقات پایدار تبدیل شوند، این می‌تواند آغازی برای دوران عادی‌سازی عمل‌گرایانه در منطقه باشد که در آن منافع اقتصادی بر درگیری‌های قدیمی غلبه خواهد کرد.»
قفقاز در آستانه تحولات ژئوپلیتیکی دومینووار
در همین حال، به گفته «کیریل سیتنیکوف»، کارشناس مسائل سیاسی و تحلیلگر روسی، قفقاز جنوبی در حال تجربه یک مرحله تاریخی از تحول خود - چه از نظر سیاسی، چه اقتصادی و چه اجتماعی - است.
سیتنیکوف اظهار داشت: «این‌ها کلمات بزرگی نیستند، ما واقعاً در آستانه تغییرات ژئوپلیتیکی بسیار مهمی هم در منطقه و هم در خارج از آن قرار داریم، زیرا در آینده، بازگشایی ارتباطات و برقراری روابط دیپلماتیک بین آذربایجان و ارمنستان تقریباً بلافاصله منجر به زنجیره‌ای از رویدادها، تصمیمات سیاسی و اقتصادی نمادین و نوعی اثر دومینو خواهد شد. یکی از میانجی‌گران اصلی این فرآیندها، علاوه بر آذربایجان، ترکیه خواهد بود. هم بازگشایی مرز ترکیه و ارمنستان و هم سازماندهی تردد خودروها در خاک ارمنستان، منجر به مجموعه‌ای از تصمیمات مهم خواهد شد که آنکارا آن‌ها را به صورت مرحله‌ای اجرا خواهد کرد و در وهله اول، این تصمیمات مربوط به لغو یا کاهش تعرفه‌ها خواهد بود.»
وی افزود: «تردد خودروها از آذربایجان به ترکیه از طریق خاک ارمنستان - اگر همانطور که پاشینیان اعلام کرد، راه‌اندازی فنی این ترانزیت همین حالا هم ممکن باشد - نیز منجر به اقدامات مثبتی خواهد شد: به عنوان مثال، سایر کشورها شروع به آماده‌سازی نقشه راه برای حمل‌ونقل محموله‌های خود از این مسیر خواهند کرد. به طور خاص، روسیه قطعاً در آینده نزدیک به این موضوع خواهد پرداخت.»
چشم‌انداز نقش‌آفرینی ایران و غرب
این کارشناس روس در پایان گفت: «از سوی دیگر، گزینه دیگری نیز در اینجا امکان‌پذیر است: تا زمانی که پروژه «TRİPP» (مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی) در حال ساخت است، طرف ارمنی می‌تواند با حسن نیت آذربایجان، به خط آهن باکو-تفلیس-قارص دسترسی پیدا کند و ارمنستان نیز به نوبه خود، خاک خود را برای محموله‌های آذربایجانی فراهم کند. بنابراین، در آینده‌ای بسیار نزدیک باید انتظار برگزاری انجمن‌های مختلف حمل‌ونقل و کنفرانس‌های فنی در پایتخت آذربایجان با مشارکت بزرگترین کشورهای غربی و همچنین تنظیم مجدد موضع ایران در قبال همکاری اقتصادی در حمل‌ونقل کالا در قفقاز جنوبی را داشته باشیم، بنابراین کاملاً ممکن است که ما اظهارات جالبی را از طرف ایران بشنویم.»
انتهای پیام/