لوازم خانگی در محاصره قاچاق

گروه اقتصادی: سال جاری  صنعت لوازم خانگی در موقعیتی شکننده قرار گرفته است. لوازم خانگی به عنوان کالاهای بادوام عملاً از سبد مصرفی خانوارها خارج شده‌ و بازارشان با رکودی کم‌سابقه مواجه است. بر اساس آمارهای رسمی انجمن لوازم خانگی ایران، از ابتدای سال جاری تقاضا برای لوازم خانگی حدود ۶۰ درصد کاهش یافته و در برخی گروه‌های کالایی این افت حتی به ۷۵ درصد نیز رسیده است. در بخش تولید نیز در نیمه نخست سال کاهش ۳۵ درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته ثبت شد و در پاییز این شاخص به منفی ۱۵ درصد رسیده است. طولانی شدن فرآیند تخصیص ارز برای واردات مواد اولیه، که گاه تا ۹ ماه به طول می‌انجامد، یکی از مهم‌ترین دلایل این وضعیت است. علاوه بر آن، ناترازی انرژی هزینه‌های سنگینی بر دوش تولیدکنندگان گذاشته و شرایط سیاسی و اقتصادی منطقه نیز فضای بازار را وارد دوره‌ای از احتیاط و رکود کرده است.
تورم بالا طی چند سال متوالی، همراه با تحریم‌های گسترده، قدرت خرید مردم را به‌شدت کاهش داده است. در چنین شرایطی، کالاهای بادوام مانند لوازم خانگی دیگر در اولویت مصرفی خانوارها قرار ندارد. گزارش‌های مرکز آمار ایران و شاخص مدیران خرید (شامخ) نیز تصویری ضعیف از وضعیت تولید ارائه می‌دهند که بازتاب آن در رکود صنعت لوازم خانگی کاملاً مشهود است.
قاچاق لوازم خانگی نیز از عوامل مهمی است که رکود تولید داخلی را تشدید کرده است. بر اساس داده‌های رسمی، در کمتر از 6 ماه حدود یک میلیارد دلار لوازم خانگی قاچاق یا واردات ملوانی وارد کشور شده و حجم بیشتری نیز در صف ترخیص قرار دارد. این سطح از ورود کالا، فشار مضاعفی بر بازار ارز وارد کرده و تولیدکنندگان داخلی را از چرخه رقابت خارج می‌کند. قانون حمایت از مرزنشینان که امکان واردات با تخفیف مالیاتی و معافیت‌های تجاری را فراهم کرده، عملاً مسیر قانونی برای ورود کالاهایی ایجاد کرده که پیش‌تر قاچاق محسوب می‌شدند. این روند، تولیدکننده داخلی را در برابر واردات ارزان و بی‌تعهد ارزی بی‌دفاع گذاشته است.
* ایجاد گرانی توسط عرضه‌کنندگان و تولیدکنندگان داخلی
کاهش قدرت خرید مردم تنها یک سوی ماجراست. سوی دیگر، رفتار عرضه‌کنندگان و تولیدکنندگان داخلی است که به بهانه افزایش نرخ دلار، محصولات خود را با قیمت‌های بسیار بالا عرضه می‌کنند. این سیاست قیمت‌گذاری، در شرایطی که درآمد خانوارها کاهش یافته، عملاً مصرف‌کنندگان را به سمت خرید کالاهای قاچاق سوق می‌دهد. به عبارت دیگر، تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان نیز در این چرخه مقصر هستند، زیرا با گران‌فروشی و نبود شفافیت در قیمت‌گذاری، اعتماد مصرف‌کنندگان را از دست داده‌اند و زمینه را برای رونق بازار قاچاق فراهم کرده‌اند. از این رو می‌توان گفت تولیدکنندگان داخلی تحت فشار هزینه‌های انرژی، مشکلات ارزی و تورم، توان رقابت واقعی را از دست داده‌اند. عرضه‌کنندگان با قیمت‌گذاری غیرمنصفانه و بهانه‌جویی بر سر نرخ دلار، مصرف‌کنندگان را به سمت قاچاق سوق داده‌اند. مصرف‌کنندگان نیز به دلیل کاهش قدرت خرید، کالاهای بادوام را از سبد مصرفی خود حذف کرده یا به بازار قاچاق آنها روی آورده‌اند. همچنین قاچاقچیان و واردکنندگان ملوانی با استفاده از خلأهای قانونی و ضعف نظارت، بازار را اشباع کرده و تولید داخلی را زمینگیر کرده‌اند.
* بی‌توجهی بسیاری از تولیدکنندگان داخلی به کیفیت محصولات
یکی دیگر از عوامل مهمی که رکود صنعت لوازم خانگی را تشدید کرده، بی‌توجهی بسیاری از تولیدکنندگان داخلی به کیفیت محصولات است. در شرایطی که مصرف‌کنندگان با کاهش قدرت خرید مواجهند، انتظار دارند کالای داخلی با قیمت مناسب و کیفیت قابل قبول عرضه شود اما واقعیت بازار نشان می‌دهد بخش قابل توجهی از تولیدکنندگان به جای سرمایه‌گذاری بر ارتقای کیفیت، تنها به تولید انبوه و عرضه کالاهایی با استاندارد پایین بسنده کرده‌اند و همین ضعف در کیفیت باعث شده اعتماد عمومی به تولید داخل کاهش یابد و مردم برای تأمین نیازهای خود به کالاهای قاچاق روی آورند.
گزارش‌های غیررسمی نیز حکایت از آن دارد برخی کارگاه‌های تولیدی کوچک با جعل برندهای خارجی و نصب برچسب‌های تقلبی، محصولات بی‌کیفیت خود را به‌ عنوان کالای برند عرضه می‌کنند. این اقدام نه‌تنها مصرف‌کننده را فریب می‌دهد، بلکه به تضعیف بیشتر جایگاه برندهای ایرانی و افزایش گرایش به قاچاق دامن می‌زند. در واقع، وقتی مصرف‌کننده با کالای داخلی بی‌کیفیت و گران مواجه می‌شود، ترجیح می‌دهد به بازار غیررسمی و قاچاق مراجعه کند؛ بازاری که هرچند پرریسک است اما در نگاه او دست‌کم تنوع و قیمت رقابتی بیشتری دارد.
این چرخه معیوب نشان می‌دهد تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان داخلی نیز در کنار قاچاقچیان و ضعف نظارت دولتی، بخشی از مسؤولیت رکود صنعت لوازم خانگی را بر عهده دارند. بی‌توجهی به کیفیت، گران‌فروشی به بهانه نرخ دلار و جعل برندهای خارجی، همه عواملی هستند که اعتماد مصرف‌کنندگان را از بین برده و آنها را به سمت بازار قاچاق سوق داده‌اند. اگر این روند ادامه یابد، نه‌تنها تولید ملی بیش از پیش زمینگیر خواهد شد، بلکه وابستگی به کالاهای قاچاق به یک انتخاب ناگزیر برای خانوارها تبدیل می‌شود.
* وضعیت قاچاق لوازم خانگی در ایران
قاچاق لوازم خانگی در ایران نه‌تنها به دلیل ضعف نظارت و سیاست‌های تجاری ناکارآمد، بلکه به واسطه مسیرهای مشخص و شناخته‌شده مرزی شکل گرفته است. مرزهای غربی کشور بویژه کردستان، آذربایجان غربی و کرمانشاه، به دلیل نزدیکی به بازارهای عراق و ترکیه، یکی از اصلی‌ترین مبادی ورود کالاهای قاچاق محسوب می‌شوند. در این مناطق، شبکه‌های سازمان‌یافته با استفاده از مسیرهای کوهستانی و جاده‌های فرعی، کالاهای حجیم مانند یخچال و ماشین لباسشویی را وارد می‌کنند.
از سوی دیگر، مرزهای جنوبی و بندرهای غیررسمی در خلیج‌فارس  نیز به‌ عنوان مسیر مهم قاچاق شناخته می‌شوند. ورود کالا از طریق لنج‌ها و کشتی‌های کوچک، بویژه در استان‌های هرمزگان و بوشهر، بخش قابل توجهی از قاچاق لوازم خانگی را شکل داده است. در شرق کشور نیز مرزهای سیستان‌وبلوچستان و مسیرهای منتهی به پاکستان، محل ورود کالاهای کوچک‌تر و قطعات لوازم خانگی هستند.
اما پرسش مهم این است: چه محصولاتی بیشترین سهم قاچاق را دارند؟ بر اساس گزارش‌های رسمی و صنفی، یخچال ‌فریزر، ماشین لباسشویی، اجاق ‌گاز، تلویزیون و کولرهای گازی در صدر کالاهای قاچاق قرار دارند. این محصولات به دلیل تقاضای بالا در بازار داخلی و قیمت سنگین تولیدات داخلی، بیشترین جذابیت را برای قاچاقچیان دارند. علاوه بر این، برخی برندهای خارجی که سال‌هاست واردات رسمی آنها ممنوع شده، همچنان از طریق قاچاق در بازار حضور دارند و مشتریان به دلیل اعتماد به کیفیت برند خارجی، حاضرند ریسک خرید کالای بدون گارانتی را بپذیرند.
این وضعیت نشان می‌دهد قاچاق لوازم خانگی تنها یک مساله مرزی نیست، بلکه نتیجه ترکیب چند عامل است: کاهش قدرت خرید مردم، گران‌فروشی عرضه‌کنندگان داخلی، ضعف کیفیت تولیدات ایرانی و نبود نظارت مؤثر بر مبادی ورودی. در چنین شرایطی، مصرف‌کننده میان کالای داخلی گران و بی‌کیفیت و کالای قاچاق ارزان‌تر و برنددار، گزینه دوم را انتخاب می‌کند.
در نهایت باید تأکید کرد مبارزه با قاچاق لوازم خانگی تنها با کنترل مرزها امکان‌پذیر نیست. تا زمانی که تولیدکنندگان داخلی کیفیت محصولات خود را ارتقا ندهند و عرضه‌کنندگان به بهانه نرخ دلار قیمت‌ها را غیرمنصفانه بالا نگه دارند، بازار قاچاق همچنان پررونق خواهد بود. قاچاق از مرزهای غربی و جنوبی، همراه با ورود گسترده یخچال، ماشین لباسشویی و تلویزیون، امروز به یکی از مهم‌ترین عوامل رکود تولید داخلی تبدیل شده است.
بنابراین صنعت لوازم خانگی ایران امروز در چرخه‌ای معیوب گرفتار شده است: رکود تقاضا، کاهش تولید، تورم، ضعف نظارت، قاچاق گسترده و گران‌فروشی عرضه‌کنندگان. در چنین شرایطی، نه‌تنها تولیدکنندگان داخلی توان رقابت ندارند، بلکه مصرف‌کنندگان نیز اعتماد خود را از دست داده و به سمت بازار غیررسمی حرکت کرده‌اند. اگر سیاست‌گذاران به اصلاح ساختار نظارتی، کنترل قاچاق، شفافیت در قیمت‌گذاری و حمایت واقعی از تولید داخلی توجه نکنند، این صنعت به ‌طور کامل از سبد مصرفی خانوارها حذف خواهد شد و وابستگی به کالاهای قاچاق بیش از پیش افزایش می‌یابد.