تمام انقلاب‌های جهان در طول چند سده اخیر در عین حال که برنامه‌ای برای اصلاح اوضاع جاری کشورهای‌شان داشته‌اند، در بعد بین‌المللی نیز آرمان‌ها و ایده‌هایی را دنبال می‌کردند. در حقیقت انقلاب‌ها همچنان که درصدد تغییر وضع موجود در داخل بوده‌اند، تغییر نظم بین‌المللی را نیز دنبال کرده‌اند. به تعبیری آرمان‌ها و آرزوهای انقلابیون تنها به مرزهای سرزمینی کشورهای‌شان محدود نبوده و برای حفظ و پویایی مسیر انقلاب نیاز به تغییر جریان و روند غالب بر نظم منطقه‌ای و جهانی نیز بوده است. انقلاب اسلامی ایران نیز از این وضعیت مستثنا نیست. انقلابی که دلیل آن در داخل برپا کردن حکومتی اسلامی بود که بنای بر هم زدن نظم ناعادلانه بین‌المللی را داشت. انقلابی که نه تنها حمایت از محرومان و مستضعفان را در داخل دنبال می‌کرد بلکه با توجه به اسلامی بودن، حمایت از مظلومان و مستضعفان را در سرتاسر دنیا دنبال می‌کرد؛ آرمانی که آنقدر مهم تلقی شد که به صورت یکی از اصول قانون اساسی کشور در آمد و برای عملیاتی کردن آن هزینه‌های بسیاری ظرف سال‌های پس از انقلاب صرف شد. انقلابی که یکی از حوزه‌های تاثیرگذاری آن کشورهای حاشیه خلیج‌فارس بود. در حقیقت انقلاب اسلامی بیش از هر چیز بر موازنه قدرت و چگونگی آرایش سیاسی کشورهای منطقه خاورمیانه بویژه خلیج‌فارس تاثیر گذاشت. این تاثیرگذاری هم به دلایل و ضرورت‌های ژئوپلیتیک و جغرافیایی صورت می‌پذیرفت و هم به دلایل ایدئولوژیک. به عبارت بهتر انقلابی که داعیه احیای اسلام اصیل را در سر داشت، بیش از هر جا در منطقه خلیج‌فارس توان تاثیرگذاری داشت. هم به دلیل نزدیکی به کشورهای این حوزه از جهان سیاست و هم به دلیل نزدیکی فرهنگی و اعتقادی این حوزه با انقلاب ایران. بر همین اساس، جستار زیر در صدد بررسی تاثیر انقلاب ایران بر این عرصه جغرافیایی است.
  مبانی نظری صدور انقلاب
کلا در خصوص صدور انقلاب اسلامی 2 دیدگاه وجود دارد؛ یک دیدگاه برگرفته از مبانی نظری سازه‌انگاری است. به طبع مبانی هستی‌‌شناسانه مکتب سازه‌انگاری با وقوع انقلاب اسلامی و تغییر نظام سیاسی، سیاست خارجی ایران به صورت کلی دگرگون شد. در این دیدگاه محققان با احتساب نفوذ و قدرت رهبران مذهبی و روحانیون، بی‌توجهی گذشته خود را به آنان جبران کردند. بدین‌ترتیب صدور انقلاب به جهان خارج، مکمل اسلامی کردن جامعه در داخل بود. به معنای دقیق کلمه سیاست داخلی و خارجی جمهوری اسلامی گسست کامل از رویه‌ای بود که در رژیم پهلوی دنبال می‌شد.(1) پس از انقلاب در حقیقت با توجه به مبانی هستی‌شناسانه واقع‌گرایی، بر دائمی بودن منافع ایران تاکید می‌شد. در نتیجه، انقلاب اسلامی با ناسیونالیسم ایرانی سازگار دیده شد. برخی آن را تداوم ملی‌گرایی پارسی توسط نظام اسلامی دانسته‌اند. همچنین جنگ ایران و عراق و ایده صدور انقلاب، تداوم طرح‌های برتری‌جویانه شاه  و گسترش دامنه نفوذ ایران نامیده شد!(2) با این  وجود، آنچه در این گفتار مورد بررسی قرار خواهد گرفت، نگاهی است که دولت‌های منطقه بویژه رهبران کشورهای حاشیه خلیج‌فارس در مقاطع اولیه انقلاب نسبت به این نقطه عطف داشته‌اند. مبنای این بررسی نیز اسنادی است که از لانه جاسوسی یا همان سفارت آمریکا در تهران در دوران انقلاب به دست آمده است.
عمان
 یکی از کشورهایی که بسیار نگران از انقلاب اسلامی در  ایران بود کشور عمان بود. کشوری که همچون سایر کشورهای حوزه خلیج‌فارس توسط سلاطین و پادشاهان اداره می‌شد و ارتباط نزدیکی با شاه ایران داشت. در واقع پادشاهی این کشور تاج و تخت خود را تا حدودی مدیون شاه ایران می‌دانست. شاه ایران در جریان شورش‌های جنبش ظفار کمک‌های شایانی به سلطان عمان کرده بود. به همین دلیل سقوط محمدرضا نگرانی‌های بسیاری را برای وی ایجاد کرد تا جایی که اسناد لانه جاسوسی از افسردگی وی همزمان با انقلاب اسلامی یاد می‌کند. پادشاه عمان با تعجب پرسیده بود شاه ایران چطور از اوضاع و احوال کشورش خبر نداشته و نظر مردم را درباره خودش نمی‌دانسته است. سفیر آمریکا در مسقط در پاسخ به این سوال پادشاه عمان مطلب را اینگونه بیان کرد: رابطه شاه با مردمش به حداقل ممکن رسیده بود و محمدرضا جز از چند تن از مشاورانش چندان از اوضاع و احوال مردم کشورش خبر نداشت. در واقع رابطه شاه با مردمش قطع شده بود و او تنها به گروه کوچکی از مشاورانش گوش می‌داد که به جای اینکه او را از واقعیت امور آگاه سازند چیزهایی را که خود او می‌خواست به او می‌گفتند. در این گفت‌وگو پادشاه عمان به این مساله اذعان کرده بود که با سقوط محمدرضا ترتیبات امنیتی منطقه خلیج‌فارس به هم خواهد ریخت و شکل، ساختار و چگونگی آرایش نیروهای منطقه‌ای دچار تغییر خواهد شد. پادشاه عمان همچنین دریافته بود دیگر نمی‌تواند به قرارداد دوستی خود با شاه ایران متکی باشد تا در مواقع ضروری بتواند از کمک‌های وی برخوردار شود.(3)
 امارات عربی متحده
 اما در مورد تاثیر انقلاب ایران بر رابطه ایران با این شیخ‌نشین خلیج‌فارس باید به مسائل اقتصادی بیش از پیش توجه کرد. در واقع اماراتی‌ها و به خصوص شیخ‌نشین دوبی- که روابط تجاری گسترده‌ای با ایران داشت- بیش از گذشته نگران تبعات و آثار انقلاب ایران بودند. آنها نگران برهم خوردن رابطه تجاری گسترده‌ای بودند که میان تجار ایرانی و عرب به وجود آمده بود. این روابط تنگاتنگ اقتصادی سبب شده بود در روزهای منتهی به انقلاب ایران، دوبی به مرکزی برای فرار سرمایه‌های ایرانی تبدیل شود. این وضعیت سبب شده بود برخی در پی کسب منافع بادآورده و سودهای ناشی از قاچاق کالا باشند.(4)
   عربستان‌سعودی
اما شاید بیشترین نگرانی از دگرگونی ساختاری در نظام سیاسی موجود در ایران را شاهزاده‌های سعودی تحمل می‌کردند. در واقع کشور محافظه‌کاری که از ساختارهای سیاسی بسیار عقب‌مانده رنج می‌برد نگران وزیدن امواج آزادیخواهی بود که از انقلاب مردم ایران ناشی می‌شد. مضاف بر این روی کار آمدن کشوری اسلامی آن هم با آموزه‌های شیعی سبب می‌شد عربستان در رهبری جهان اسلام با رقیبی جدی روبه‌رو شود. رقیبی که به دور از نگرش‌ها و برداشت‌های سلفی و عقب مانده از اسلام به دنبال برقراری نظمی عادلانه در نظام بین‌الملل بود که در آن جایی برای زورگویی و استثمار کشورهای مستقل و آزادی‌خواه وجود نداشت. همچنین این مساله موازنه قوا را در منطقه بشدت تحت تاثیر قرار می‌داد.  مساله موازنه قوا در گزارش کنسولگری آمریکا در ظهران عربستان بخوبی به چشم می‌خورد. بر اساس این گزارش اقلیت شیعه در استان شرقی این کشور یک احساس غرور و نزدیکی به انقلابیون ایران دارند. این مساله ناشی از برخورد تبعیض‌آمیز دولت عربستان سعودی است که به شیعیان این کشور به عنوان شهروند درجه 2 نگاه می‌کند. همچنین پادشاهی عربستان سعودی از واکنش خصمانه مردم این منطقه از کشور بشدت احساس ترس و نگرانی می‌کند و این موضوع سبب شده کنترل سختی را بر شیعیان این کشور اعمال کند و اقدامات پلیسی علیه این قسمت از خاک عربستان را تشدید کند. با این حال کنسولگری آمریکا راه دیگری را برای دولت سعودی پیشنهاد می‌کند و آن هم استفاده از «هویج» به جای «چماق» برای آرام ساختن این منطقه از عربستان و دفع خطر شورش‌های مردمی این منطقه از شبه جزیره عربستان است. همچنین این گزارش به صراحت بیان می‌کند رهبران این پادشاهی، از زمان ورود امام به کشور بشدت عصبانی بوده و به نحوی برابر این اقلیت واکنش بسیار سرکوبگرانه‌ای را از خود نشان می‌داده‌اند.(5)
 قطر
نگرانی امیر قطر نیز درباره رویدادهای ایران به وضوح دیده می‌شود. سفیر آمریکا در قطر به صراحت نقل می‌کند امیر قطر در دیدار با او از روی کار آمدن یک دولت غیراسلامی و سکولار استقبال می‌کند. در واقع امیر قطر نظام سیاسی بر آمده از اسلام و شرع مقدس در ایران را خطری برای این کشور مسلمان ارزیابی می‌کند. «کیل گور» سفیر آمریکا در قطر می‌گوید قطری‌ها اگر می‌توانستند زمان را به عقب بازگردانند حتما این کار را می‌کردند و خاندان پهلوی را دوباره بر سریر قدرت می‌نشاندند.(6)
  بحرین و عراق
درباره بحرین نیز باید گفت انقلاب ایران رهبران این کشور کوچک حوزه خلیج‌فارس را که در دوران محمدرضا پهلوی از ایران جدا شده بودند بسیار آشفته و نگران کرده بود. این مساله ناشی از در اکثریت بودن شیعیان این کشور نیز بود. در واقع آل‌خلیفه که ترس از رسیدن نسیم آزادیخواهی و مردمسالاری ایران به بحرین را داشت، بشدت تلاش می‌کرد در ماه‌های منتهی به انقلاب ایران از بروز هرگونه ناآرامی در این کشور جلوگیری به عمل آورد. آنها در همین راستا فعالیت‌های علمای شیعی این کشور را بشدت کنترل می‌کردند که به دستگیری برخی از این رهبران مذهبی منجر شد.(7) این مساله در مورد کشور دیگر حوزه خلیج‌فارس یعنی عراق نیز صادق بود؛ کشوری که بیش از 60 درصد مردمش شیعه بودند در حالی که حزب ناسیونالیست  بعث به رهبری دیکتاتوری همچون صدام زمام امور این کشور را در دست داشت؛ کسی که خطر انقلاب اسلامی و گسترش آن به عراق را آنقدر مهم دانست که طولانی‌ترین جنگ قرن گذشته را آغاز کرد و مفتضحانه و با شکست به پایان رساند.(8)
***
پی‌نوشت
1- جان. ال. اسپوزیتو، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، مترجم: محسن مدیرشانه‌چی، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1382، ص 15
2- Trita Parsi, Treacherous Alliance, the Secret Dealings of Israel, Iran and the U.S., Yale  University Press, New Haven and London, 2007, p 19
3- دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، اسناد لانه جاسوسی: انقلاب اسلامی و حاشیه‌های جنوب خلیج‌فارس، مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی، تهران، بی‌تا، ص3
4- همان، ص 6-7
5- همان ص 15-8
6 - همان، ص 52
7 - محمدباقر خرمشاد، بازتاب‌های انقلاب اسلامی ایران، تهران، انتشارات سمت، 1394، ص 123
8- دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، همان، ص 54
منبع: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

دکتر حامد حاجی‌حیدری*: تأمل نخست: در شرایطی که تهاجم به کشورهای مسلح و حتی نیمه‌مسلح، خط قرمز نقض‌ناپذیر تاریخ تجاوزهای نظامی آمریکا و متحدانش بوده است و این خط قرمز، در زمان هیچ یک از رؤسای جمهوری پیشین که بی‌شباهت به رئیس‌جمهور فعلی نیز نبوده‌اند هتک نشده است و در موقعیتی که آمریکا به سوریه بی‌دفاع حمله کرده ولی جرأت تهاجم به کره‌شمالی را به خود نداده است، در این وضع و حال، کسانی در داخل کشور ما و به‌رغم توش و توان هنگفت نظامی و امنیتی ایران، بیم از تشر آمریکایی را ابزار سیاسی خود قرار داده‌اند. موازنه‌ای هست میان «ترس»، «تهور» و «مصلحت‌سنجی مفرط». سیاستمداران بزرگ همواره در نقطه تعادلی در وسط این مثلث می‌ایستند که نام آن «شجاعت» است. سیاستمدار شجاع، ضمن آنکه جانب خردمندی را رها نمی‌کند و همواره کشور خود را در بالاترین سطح ممکن توان دفاعی متعارف نگه می‌دارد، در عین حال از «ترس» بویژه در مقابل تشرهای خصم حذر می‌کند که خود این «ترس»، نیم و اصل شکست است.
تأمل دوم: چگونه بر «ترس‌های سیاسی» غلبه کنیم؟ فن سیاست، فن آسانی نیست و هر کسی نمی‌تواند آن را بدرستی به انجام رساند. بی‌گمان، دشوارترین و سهمگین‌ترین مشغله هر اجتماع، سیاست آن اجتماع است و سیاستمدار باید بداند پنجه در پنجه‌ رسالت عظیمی افکنده است. دشواری کار این است که سیاستمدار باید بر اسب سیاست سوار باشد، نه سیاست بر او؛ و اگر سیاستمدار همچون امام سیدروح‌الله موسوی خمینی رحمه‌الله‌علیه در وقت کسب قدرت «هیچ احساسی ندارد»، آنگاه بداند بر سیاست سوار شده است، نه سیاست بر او. یک راه برای غلبه بر «ترس‌های سیاسی» آن است که میان زندگی روزمره و تکالیف سیاسی تفکیک قائل شویم و نگذاریم انگیزه‌های زندگی روزمره بر سنجش‌ها و تصمیم‌های سیاسی تأثیر بگذارد. سطح امر سیاسی، بالاتر از سطح انگیزه‌های معمول است و سیاستمدار باید متوجه این تمایز باشد. با نداشتن یک برنامه منفک و علی‌حده برای انجام وظایف سیاسی و تداخل آن با زندگی روال‌مند، خود را در خانه و زیر آماج روزمرگی‌ها دفن خواهیم کرد و مآلاً هر چیزی که روزمرگی زندگی روزمره ما را تهدید کند، موجب تشویش و سرسام ما خواهد شد. در عین حال، سیاستمدار نباید از داشتن میزان معینی از روال‌مندی زندگی روزمره نیز غفلت کند که اگر به اندازه باشد، موجب طمأنینه و آرامش خواهد بود. سبک زندگی سالم، ضرورت حیات سیاسی حکیمانه محسوب می‌شود و به نوبه‌ خود می‌تواند به از بین رفتن ترس‌های سیاسی کمک کند.
 تأمل سوم در قضیه: یکی از خاستگاه‌های «ترس سیاسی»، سرخوردگی‌های شخصی سیاستمدار و تردید او در توانایی‌هایش است. یک سیاستمدار در مسیر زندگی سیاسی خود باید این انتظار را داشته باشد که بارها و بارها با شکست مواجه شود اما از کلمه «شکست» نباید ترسید. «شکست» برای رجل حکیم، جز منبع دانش و درس‌هایی در مسیر فردا نیست. برای انسان متزلزل، «شکست» منبع آفت خطرناک‌تر «تردید» است. اگر سیاستمدار به «تردید» خو کند، اسیر سدی مهلک شده است که دیگر نخواهد توانست از مرزهای آن عبور کند. «تردید» به خودی خود نشان می‌دهد باید بیشتر روی خود کار کنیم. بهترین راه این است که خود را بازکشف کنیم. در این موارد باید از مسیر عادی زندگی شخصی و کاری خارج شد و از «یک افق وسیع‌تر» به موضوعات نگریست، تا یک معنای بزرگ‌تر که جزئیات را تفسیر کند، خود را بنمایاند. بدین ترتیب، می‌توان از «تردید»‌ها عبور کرد و «ترس»‌های مساوق آنها را نیز از سر گذراند.
تأمل چهارم: یکی از اصلی‌ترین ریشه‌های «ترس سیاسی» همگام نبودن با مردم است. فقط یک رابطه مستمر با مردم، می‌تواند از فروپاشی روحیه سیاستمدار در مواجهه با تهدیدهای خارجی جلوگیری کند. حل مشکل ارتباط سیاستمدار با مردم، با یک روز و 2 روز ممکن نیست و نیاز به خلق جاذبه از هر دو سو دارد؛ به این معنا که باید همانقدر که سیاستمدار مشتاق ارتباط گرفتن با مردم است، مردم نیز بتوانند با سنخ سیاست‌ورزی سیاستمدار ارتباط برقرار کنند. تبعات منفی انفصال از مردم به تزلزل در مقابل تهدیدهای بیرونی ختم نمی‌شود؛ قطع ارتباط با مردم می‌تواند این احساس را ایجاد کند که «جایی برای شکست نیست». به نوعی، از آنجا که سیاستمدار غیرمردمی در گرو دستاوردهای حرفه‌ای سیاسی خود و نه ارتباط صمیمی با مردم خویش است، مردم به او اجازه اشتباه نخواهند داد و اگر مرتکب اشتباهی شود، صحبت درباره او و تحلیل او را آغاز می‌کنند و سرزنش او بر سر زبان‌ها می‌افتد ولی واقع آن است که سیاستمدار، همچون سایر مردم، محتمل به ارتکاب خطاست و باید بتواند پس از وقوع خطاهای معمول سیاسی، امکان استمرار ارتباط با مردمش را داشته باشد. واهمه مفرط سیاستمدار از نکوهش مردم، شجاعت تصمیم‌گیری‌های مهم و ضروری را از او می‌گیرد.
تأمل آخر: گاهی سیاستمدار بنا به دلایل متعدد، «سرد» می‌شود و در واقع علاقه ژرف خود را به فعالیت سیاسی از دست می‌دهد، بدین‌سان، فقدان انرژی درونی، او را به ورطه ضعف نشان دادن و «ترس سیاسی» می‌افکند. این، یک مساله متداول است، چرا که تنها «ایمان» عمیق است که سیاستمدار را در همه گردنه‌های سخت، «گرم» نگه می‌دارد. وقتی امروز، سیاست به یک فوت و فن و حرفه تقلیل یابد، سرخوردگی و «سرد» شدن نیز زیاد اتفاق می‌افتد. برای سیاستمدار لازم است به هدف و مسیر خود «ایمان» داشته باشد و اگر «سرد» شد، باید ریشه‌های این عارضه را در ضعف «ایمان» خود به هدف یا مسیر دسترسی به اهداف بجوید.
*استادیار و عضو هیأت علمی دانشکده‌ علوم اجتماعی دانشگاه تهران
منبع: Khamenei.ir
 

عبدالله شهبازی*: در اسطوره‌ها و تاریخ جهان و ایران و ادبیات فارسی نوعی از «ترس» دیده می‌شود که شایع‌ترین است در میان انسان‌ها. این ترس برخاسته از «ضعف روحی و شخصیتی» آدمی است در مقابله با دشواری‌ها. «مارکوس آئورلیوس» امپراتور/ فیلسوف نامدار رومی، بخش عمده‌ دوران حکومتش را در جنگ گذرانید و در بسیاری از جنگ‌ها پیروز بود. او یادداشت‌هایی برای انتباه خود نگاشته که بعدها به نام «تأملات» شهرت فراوان یافته است. مارکوس آئورلیوس می‌نویسد: «آن کس که اندوه یا خشم یا ترس بر او غلبه یافته؛ [اندوه] به خاطر چیزی که رخ داده، [خشم به خاطر] چیزی که در حال رخ دادن است، یا [ترس به خاطر] چیزی که در آینده رخ خواهد داد... مانند کسی است که از اندوه یا خشم یا ترس می‌گریزد. زمانی که عاملی خارجی بر تو غلبه یافت آن عامل بر تو غلبه نیافته بلکه تلقی تو است که بر تو غلبه یافته و تو می‌توانی در یک لحظه این نگاه را تغییر دهی».
«ترس» و «شکست» در تاریخ ایران
تاریخ ایران پر است از دوگانه‌های ترس و شکست. از میان وقایع تاریخ ایران یکی از بارزترین و ملموس‌ترین نمونه‌ها که پیوند «ترس» و «شکست» را نشان می‌دهد، جنگ هرات است. پایان «جنگ کریمه» [۳۰ مارس ۱۸۵۶ م/ ۲۳ رجب ۱۲۷۲ ق]، به زیان روسیه و به سود بریتانیا و متحدانش (عثمانی و فرانسه)، «نقطه عطف در توسعه اروپای جدید» ‌ (تعبیر «دیوید تامسون» مورخ) و نیز نقطه عطف در تاریخ استعماری بریتانیا در شرق به‌ شمار می‌رود. در پیامد این جنگ نه‌تنها تفوق قطعی نظامی بریتانیا در قاره اروپا تأمین شد و بر این پایه جغرافیای سیاسی جدید اروپا شکل گرفت، بلکه در عثمانی و ایران نیز نقطه عطفی شد در گسترش و نفوذ دیوانسالاران متمایل یا وابسته به بریتانیا. تجزیه هرات از پیامدهای این اقتدار است. به‌دلیل قدرت نظامی ایران در آن زمان، بریتانیا حاکمیت ایران بر هرات و نفوذ ایران در قندهار را تهدیدی برای مستملکات خود در شبه‌قاره هند تلقی می‌کرد. به‌علاوه، تصور می‌کرد با دادن هرات به «دوست‌محمدخان بارکزی»، امیر کابل، می‌تواند خطر تهاجم امرای افغان به هندوستان را دفع کند. بدین‌سان، دسیسه‌هایی آغاز شد که سال ۱۲۷۲ ق. به قتل «صیدمحمد خان» حاکم هرات انجامید. «ناصرالدین‌شاه» برای مقابله با این تهدید و دسیسه‌ها، سلطان «مرادمیرزا حسام‌السلطنه» والی خراسان را در رأس قشونی راهی هرات کرد. قشون ایران ۲۵ صفر ۱۲۷۳/ ۲۵ اکتبر ۱۸۵۶، کنترل شهر هرات را به دست گرفت. 5 روز بعد، اول نوامبر، دولت بریتانیا به ایران اعلان جنگ کرد. نیروی دریایی بریتانیا به فرماندهی ژنرال سر «جیمز آترم» اول دسامبر جزیره خارک و سپس بنادر بوشهر و خرمشهر را به تصرف درآورد و از سمت بوشهر به پیشروی در خاک ایران به سمت برازجان پرداخت. این تهاجم با مقابله شدید مردم ایران، بویژه عشایر عرب بنی‌کعب و عشایر قشقایی و بوشهری مواجه شد و به شکست سنگین قشون بریتانیا در جنگ ننیزک (نزدیک برازجان) ‌ انجامید. این حوادث با انقلاب بزرگ مردم هندوستان، ‌ اعم از هندو و مسلمان، علیه سلطه بریتانیا همزمان شد که به «موتینی بزرگ ۱۸۵۷» مشهور است. تقارن انقلاب ۱۸۵۷ هندوستان با حضور قشون قدرتمند ایران در هرات و جنگ جنوب ایران با بریتانیا می‌توانست تحولاتی بزرگ و سرنوشت‌ساز را رقم بزند.
2 نگاه نسبت به حادثه هرات
در قبال این حوادث در تهران 2 نگرش وجود داشت: نگرش نخست از آن «میرزاآقاخان نوری اعتمادالدوله» [صدراعظم] و سایر رجال وابسته به استعمار بریتانیا بود که با ایجاد «دلهره و هراس»، شاه را به تخلیه هرات و انعقاد پیمان صلح با انگلیس تشویق می‌کردند. نگرش دوم اما به حسام‌السلطنه و سایر رجال وطن‌دوست ایرانی تعلق داشت که خواستار تداوم مقابله نظامی با بریتانیا در جنوب ایران و علاوه بر آن حرکت قشون از هرات به سوی دهلی برای کمک به مردم هند بودند. این حرکت به درخواست بزرگان هند بود که نامه‌های متعدد به تهران ارسال کردند و خواستار کمک ناصرالدین‌شاه شدند که «تیغ اسلام» ‌ به دست دارد و «صاحب غیرت و قوی مطاع» است و می‌تواند «در مقام معالجه این امور» برآید. ناصرالدین‌شاه در آغاز، فرمان مقابله صادر کرد و ۶ جمادی‌الاول ۱۲۷۳/ ۲ ژانویه ۱۸۵۷ نوشت: «بر ما واجب و بلکه بر جمیع اهل اسلام عموما و تشیع بویژه لازم است که کمر همت بر میان بسته، باد غرور خصم را از دماغ او به خواست خداوند تعالی و توجه پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و مرتضی علی علیه‌السلام بیرون کنیم تا اینکه بداند و بفهمد که ملت و دولت غیور ایران و اسلام مملکت خود را که سال‌هاست با غیرت و عزت و شوکت راه رفته و بر همه تفوق داشته ذلیل تلبیس و تدلیس دولت انگلیس نخواهند خواست». مع‌هذا، اندکی بعد دسایس میرزاآقاخان نوری اعتمادالدوله [صدراعظم] و سایر درباریان وابسته کار خود را کرد. او «فرخ‌خان امین‌الملک کاشی» را با تعجیل از اسلامبول راهی پاریس کرد و بدین‌سان، با دلالی «ناپلئون» سوم، ۴ مارس ۱۸۵۷ قرارداد ننگین پاریس میان فرخ‌خان، به‌عنوان نماینده ایران و لرد کاولی، نماینده بریتانیا ‌منعقد شد. طی این قرارداد هرات از خاک ایران منتزع شد و ماجرا به سود بریتانیا پایان یافت. «احمد خانملک ساسانی» می‌نویسد: «میرزاآقاخان خود را دستپاچه [و] وحشت‌زده نشان داد، از بی‌حساب بودن قوای انگلیس و اشغال سرتاسر خاک ایران به عرض شاه رسانید. لذا بدون درنگ مصمم شدند فرخ‌خان کاشی را- که صندوقدار شاه بود- برای عقد صلح با انگلیسی‌ها به پاریس بفرستند». اعتمادالسلطنه می‌نویسد: «او [فرخ‌خان کاشی] خود پولی از انگلیس‌‌ها گرفت [و] با اتباعش این کار [را] کردند. و عاجلا کار صلح را پرداختند و مصالحه را منعقد نمودند. اگر شتاب نکرده بودند... انگلیس‌‌ها مضطرب و مستأصل می‌شدند و کار به دلخواه می‌گذشت: هرات را مسترد نمی‌کردیم و بنادر خود را مسترد می‌نمودیم. بلکه به قسمت‌ عمده‌ای از افغانستان دست می‌انداختیم و خسارت جنگی قابلی از دولت انگلیس می‌گرفتیم. افسوس که عجله فرخ‌خان نگذاشت... هرات از دست رفت بلکه حق ثابت ما در افغانستان باطل شد. ایران به‌جای آنکه خیلی منتفع شود مبلغ‌های گزاف متضرر شد».  بدین‌سان، نه‌تنها یکی از فرصت‌های منحصربه‌فرد و تکرارنشدنی تاریخ برای تأثیرگذاری ایران بر سرنوشت منطقه از دست رفت، بلکه پیروزی بزرگ ایران به شکستی حیرت‌انگیز منتهی شد که هیچ دلیلی جز «نفوذ» و القای «ترس»‌ نداشت.
*نویسنده و پژوهشگر تاریخ معاصر
 

مرا داخل گونی کردند و به چاه انداختند
سال 62 بود که برای نخستین بار می‌خواستم به جبهه اعزام شوم. بدبختی‌ای که داشتم علاوه بر قد کوتاه و سن کم، سختگیری خانواده بود. روز اعزام از طرف بسیج به مدرسه آمدند. من و چند نفر از همکلاسی‌ها همراه آنها آمدیم بسیج. قرار بود ساعت شش صبح فردای آن روز برویم «حسینیه». از ذوق دیگر از بسیج به مدرسه برنگشتیم. خانواده که فهمیده بودند رفتنی هستیم، بی‌خبر مرا گرفتند و از عصبانیت داخل گونی کردند و گذاشتند داخل چاه. بعداً دوستان و اقوام آمدند نجاتم دادند. دوباره صبح روز اعزام، پدر و مادرم آمدند پیش مسؤولان و شروع کردند بهانه آوردن. من هم ناراحت شدم و گفتم: من اصلاً پدر و مادر ندارم. به هر حال اعزام شدیم و دل آنها را هم به دست آوردیم. در جبهه در عملیات خیبر (3/12/62 – هورالهویزه و جزایر مجنون) شرکت کردیم و دو دوست و همراهم به شهادت رسیدند.
خود را به آب و آتش زدن
زمستان سال 66 در «سدبوکان» بودیم. بعد از آموزش بچه‌هایی را که از نظر هیکل کوچک بودند جدا می‌کردند و می‌فرستادند عقب. پسر عمویم شهید «محمدتقی جمشیدی» با پانزده سال سن یکی از همان‌ها بود. وقتی فرمانده گردان به قد و قواره‌ها نگاه می‌کرد زیر پایش را بلند کردیم و سپردیم که در چشم فرمانده خیره نشود و موفق شد. دوست دیگری داشتیم که وقتی او را از صف بیرون کشیدند که برگردانند، در آن هوای سرد خودش را به آب سد انداخت و آن قدر در آن جا ماند تا ماشین نیروها رفت. وقتی مطمئن شد که دیگر وسیله‌ای نیست تا او را به تنهایی برگرداند از آب آمد بیرون.
سیلی ناب
سال 62 هنگامی که ثبت‌نام کردم برای جبهه با مخالفت اهل بیت مواجه شدم. روز اعزام رفته بودم سپاه و در چند قدمی برادری که برگه اعزام می‌داد بودم که پدر و برادرها و خواهرم سر رسیدند و مرا برگرداندند خانه؛ البته نه همین طور ساده، با کتک کاری و دعوا و مرافعه. نزدیک منزلمان بودیم که فکر فرار زد به سرم. خواهرم جلوتر از بقیه بود. خودم را به او رساندم و با بقیه فاصله گرفتم. یک کوچه مانده بود به خانه از دست همشیره در رفتم و
دوان دوان آمدم سپاه پاسداران و برگه اعزام گرفتم. خواستم بروم که «احمد» برادرم، از پشت آستینم را گرفت. سرم را که برگرداندم ببینمش یک سیلی محکم زد توی گوشم و گفت چون بابا ناراحت است، نمی‌گذارم بروی. آن بار مرا منصرف کردند و گذشت تا نوبت دیگر، دهم دی ماه 62. لباس‌هایم را برداشتم و به بهانه حمام از خانه خارج شدم و رفتم جبهه. بعدها و حالا هم که جنگ نیست هر وقت ساک دست می‌گیرم و از خانه می‌روم بیرون می‌گویند: می‌خواهی بروی حمام!
 قدبُر می‌زنم
یکی از دوستانم می‌گفت، اولین باری که می‌خواستم به جبهه بیایم یکی از اقوام پاپیم شد که چرا می‌خواهی بروی، بمان درست را بخوان. گفتم گیرم که درس خواندم بعد چه؟ گفت: می‌روی دانشگاه. گفتم: خوب بعدش؟ گفت وجهه پیدا می‌کنی، خانواده تشکیل می‌دهی. گفتم: بر فرض که به همه اینها رسیدم آن وقت چه؟ ناراحت شد و داد زد: آن وقت می‌میری و تو را به «گلزار شهدای بروجرد» می‌برند. گفتم: من این همه راه طی کنم آن وقت بمیرم! خوب الان «قدبر» (میان بر) می‌زنم و می‌روم جبهه می‌میرم، بیخود این همه عمر را تلف نمی‌کنم! می‌گفت: این بنده خدا ساکت شد و هیچی نگفت.
دستم به دامنت
فکر می‌کنم دوازدهم آذر بود. سالی که سپاهیان حضرت محمد (ص) به جبهه می‌رفتند. چقدر تلاش کردم ثبت نامم کنند. قبول نمی‌کردند. یک نفر راهنماییم کرد که اگر یکی از برادران سپاهی ضامنت بشود راحت تو را می‌پذیرند. هرکس را که می‌دیدم لباس فرم به تن دارد دست به دامنش می‌شدم و خواهش و تمنا که بیاید و شفاعتم کند، اما هیچ کس حاضر نشد. پس از ساعت‌ها به پاسداری برخوردم که لبخندی بر لب داشت. چهره گشاده‌اش مرا به طمع انداخت. شاید یک ساعت تمام با او صحبت کردم. متقاعد نشد اما وقتی دید دست از سرش برنمی‌دارم و مصمم هستم که هر طوری شده به جبهه بروم، به پاسدار دیگری معرفی‌ام کرد و بقیه کارهایم را آن بنده خدا عهده دار شد. دیگر در پوست خودم نمی‌گنجیدم. چون پس از سال‌ها به آرزویم می‌رسیدم. تا آن روز هر وقت به مادرم می‌گفتم می‌خواهم بروم جبهه دستم می‌انداخت یا می‌گفت برای جنگ با اسراییل ان شاءالله. ماه‌ها گذشت. یک روز متوجه شدم فردی که به او متوسل شده بودم فرمانده کل بسیج بود و حالا معاون فرماندهی سپاه است.
منبع: دائره المعارف «فرهنگ جبهه»