سیدضیاءالدین طباطبایی پس از خروج رضاخان، به ایران بازمی‌گردد و در انتخابات مجلس چهاردهم شورای ملی شرکت می‌کند و از یزد به عنوان نماینده به مجلس می‌رود. بحث اعتبارنامه سیدضیاءالدین طباطبایی که به عنوان عامل کودتای سوم اسفند شناخته می‌شد، مطرح می‌شود که دکتر مصدق با آن مخالفت می‌کند. دکتر مصدق در جلسات 16 و 17 اسفند 1322 مطالبی را درباره کودتا و نقش سیدضیاء افشا می‌کند که خواندنی است:
معروف است بعد از خاتمه انتخابات، مرحوم مدرس از رئیس شهربانی وقت پرسید: در دوره ششم من قریب ۱۴ هزار رأی داشتم، در این دوره اگر از ترس شما کسی به من رأی نداد پس آن رأیی که من به خودم دادم، کجا رفت؟» این است مختصری از تفصیل انتخابات آن دوره و ادوار بعد، طرز ورود آقا بعد از ۲۲ سال به ایران و اینکه فوراً از یزد انتخاب شدند. ثابت می‌کند که آقا برای کاری مأمور هستند. بسیار جای تأسف است که وعده‌های سهیلی و تدین راجع به عدم دخالت در انتخابات لباس عمل نپوشید. در هر کجا هم که تحت نفوذ واقع نشدند انتقادات بسیار نمودند و ناموس مملکت را به باد دادند. ‌ای کاش این قبیل اشخاص یک روز اگر می‌شد شاگرد دبستان سیدیزدی بودند. شخص متوفی نقل می‌کرد که در زمان صدارت حاج میرزا حسین‌خان سپهسالار به امر ناصرالدین شاه کسی را می‌بردند بکشند. در جواب سؤال سپهسالار گفتند که سید یزدی سارق است که از خانه ظهیرالدوله اشیای مهمی سرقت کرده است. سپهسالار او را خواست و گفت: چون تو اولاد رسولی توبه کن تا نزد شاه از تو شفاعت کنم. سید یزدی گفت: من دزدم ولی راستگو و صدیقم و تاکنون با کسی عهدی ننموده‌ام که از آن تخلف نمایم، من از مرگ هراسی ندارم. من می‌خواهم کشته شوم و کسی را به دروغ امیدوار نکنم. من به درستی و راستی ایمان دارم و خود را فدای عقیده می‌نمایم. من نمی‌توانم عهدی ببندم که به عهد وفا ننمایم. هر قدر سپهسالار اصرار نمود، اظهار ندامت نکرد. ‌ای کاش می‌گفت: گوش دروغگو را باید برید تا صورت هم مصداق حقیقتی و من شابه اباه فما ظلم باشد.
نظریات من در عدم صلاحیت آقا و طرز انتخاب‌شان معلوم شد. ولی ممکن است کسانی که از دوره دیکتاتوری انتقادات کلی نموده و باز خواهان آنند اینطور اظهار کنند که مملکت محتاج به اصلاح است که خودگذشته هم کسی نیست. پس باید با آقا موافقت نمود که ما را به شاهراه ترقی هدایت کند. جواب آنها این است که جامعه را با دو قوه می‌شود اصلاح کرد؛ قوه اخلاقی که مخصوص پیغمبران و خوبان است و قوه مادی. ما که از نیکان نیستیم، پس آقا باید بگوید که با کدام قوه می‌تواند خود را به مقصود رساند؟ آیا کسی هست بگوید مرکز اتکای آقا ملت ایران است؟ خاطر دارم سردار سپه رئیس‌الوزرای وقت در منزل من با حضور مرحوم مشیرالدوله و مستوفی‌الممالک و دولت‌آبادی و مخبرالسلطنه و تقی‌زاده و علاء اظهار کرد که مرا انگلیس آورد و ندانست با کی سر و کار پیدا کرد. آن وقت نمی‌شد در این باب حرفی زد ولی روزگار آن را تکذیب کرد و بخوبی معلوم شد همان کسی که او را آورد چون دیگر مفید نبود او را برد.
دیکتاتور با پول ما و به ضرر ما راه‌آهن کشید و ۲۰ سال برای متفقین امروز با تدارک مهمان دید. عقیده، ایمان و رجال مملکت را از بین برد، املاک مردم را ضبط و فساد اخلاق را ترویج و اصل ۸۲ قانون اساسی را تغییر داد و قضاوت دادگستری را متزلزل کرد. برای بقای خود قوانین ظالمانه وضع نمود، چون به کمیت اهمیت می‌داد. بر عده مدارس افزود و به کیفیت عقیده نداشت. سطح معلومات تنزل کرد. کاروان معرفت به اروپا فرستاد، نخبه آنها را ناتوان و معدوم کرد. رفع حجاب از زنان پیر و بی‌تدبیر چه نفعی برای ما داشت؟
اگر خیابان‌ها آسفالت نمی‌بود چه می‌شد و اگر عمارت‌ها و میهمانخانه‌ها ساخته نشده بود به کجا ضرر می‌رسید. من می‌خواستم روی خاک راه بروم و وطن را در تصرف دیگران نبینم. خانه‌ای در اختیار داشتن به از شهری است که دست دیگران است. این است کار سیاستمداران وطن‌پرست که کسی را آلت اجرای مقصود قرار می‌دهند و پس از اخذ نتیجه برای بردن او بر مردم منت می‌گذارند. بر فرض که با هواخواهان این رژیم موافقت کنیم و بگوییم دیکتاتور به مملکت خدمت کرد، در مقابل آزادی که از ما سلب نمود چه برای ما کرد؟ اگر موجب ارتقای ملل حکومت استبدادی است، دولت انگلیس و آمریکا روی چه اصلی حائز این مقام شده‌اند و اگر رژیم دیکتاتوری سبب ترقی ملل بود، چرا دولت‌های محور از بین می‌روند؟ هیچ ملتی در سایه استبداد به جایی نرسید. آنها که دوره ۲۰ سال را با این دوره که از آزادی فقط اسمی شنیده‌ایم مقایسه می‌کنند و نتیجه منفی می‌گیرند، در اشتباهند، زیرا سال‌ها لازم است که به عکس‌العمل دوره ۲۰ ساله خاتمه داده شود.

گروه یادآور: «سیدضیاءالدین طباطبایی: این یک کودتای انگلیسی نبود
دکتر مصدق: پس چه بود؟
سیدضیاءالدین طباطبایی: فداکاری سید ضیاءالدین بود، حالا این اظهارات من شما را قانع نکرد حقایق دیگری هست که من نگفتم و نمی‌گویم».
نامی که سیدضیاء‌الدین طباطبایی بر «کودتای سوم اسفند 1299» می‌گذارد هم عنوان قابل تاملی دارد؛ فداکاری سید ضیاء‌الدین!
سیدضیاءالدین طباطبایی عامل اصلی کودتای سوم اسفند، یکی از چهره‌های مرموز و مبهم تاریخ سیاسی ایران است که با مهیا کردن مقدمات روی کار آمدن «رضاخان»، موجب شد رژیم پهلوی نزدیک به 60 سال روی زندگی ایرانیان سایه بیفکند. سید ضیاء که با اتکا به اسناد متواتر تاریخی می‌توان او را به عنوان عامل انگلستان در اجرای سیاست کودتا معرفی کرد، در مناظره تاریخی اسفند 1322 با مصدق، در عین اینکه به دنبال نفی ارتباط کودتا با انگلیس است، می‌گوید: «تمام اسرار کودتا را نمی‌توانم به شماها بگویم».
ایران پیش از کودتا اما چه شرایطی دارد. کالدول، کاردار وقت آمریکا در ایران در 21 ژانویه 1921 (زمستان 1299) چنین می‌نویسد: «اوضاع سیاسی آرام آرام رو به وخامت می‌رود. شاه که بشدت ترسیده، در پی رها کردن مملکت و فرار کردن است اما به او اجازه چنین کاری داده نمی‌شود. دولت استعفا کرده است اما هستند کسانی که درصدد بر عهده گرفتن مسؤولیت [تشکیل دولت] باشند. همان‌طور که در گزارش شماره 3 به تاریخ 6 ژانویه 10 صبح گزارش شد، وزیرمختار انگلیس به من خبر داد هیچ امید و علاقه‌ای به تصویب قرارداد ایران و انگلیس ندارد و بزودی تمام نیرو‌های انگلیس از ایران خارج می‌شوند که در این صورت ناآرامی و شورش بر این کشور حکمفرما خواهد شد. مقدمات خروج فوری زنان، کودکان و تمام کسانی که حضورشان ضروری نیست، آماده شده است».
 با این همه اما انگلیسی‌ها سخت مشغول متقاعد کردن 2 نفر برای کودتا هستند؛ رضاخان و سیدضیاءالدین طباطبایی. رضا خان را برای نخستین بار «کلنل کاظم‌خان سیاح» به سید ضیاء معرفی می‌کند. کلنل می‌گوید یک افسر قزاق پیدا کرده‌ام که به درد کار ما می‌خورد. هم قد بلند است، هم بد اخم، هم پر هیبت، افسر‌هایش هم دوستش دارند، فقط باید رویش فکر کرد. سیدضیاءالدین همین افسر را که به او هشدار داده بودند سوادی هم ندارد، انتخاب می‌کند. در کتاب گفت‌وگوی صدرالدین الهی با سیدضیاءالدین طباطبایی آمده است: «افسرهای باسواد آن روز ما از او ترسو‌تر بودند و افسرهای شجاع ما از او بی‌سواد‌تر. رضاخان معدل افسر معمولی و مقبول آن روز بود».
البته درباره تقدم انتخاب رضاخان و سیدضیاءالدین نیز بحث فراوان است؛ اینکه گفته شده اساسا سید ضیا برای پرکردن خلأ سیاسی کودتا پس از رضاخان انتخاب شده است. آیرون ساید زمانی که به ایران آمد به دنبال «مردی مقتدر و مستبد» می‌گشت که توانایی اداره نیروهای نظامی را دارا باشد. در این میان وی به واسطه کلنل اسمایس با افسر ایرانی گمنامی به نام رضاخان آشنا می‌شود. رضاخان در دهکده آلاشت از توابع سوادکوه به دنیا آمده بود. پدرش عباسعلی‌خان معروف به داداش بیک از افسران فوج سوادکوه بود که اندکی پس از تولد رضاخان درگذشت. پس از فوت پدر، او نزد دایی‌اش بزرگ شد و سرانجام به عنوان نیروی پیاده به فوج قزاق پیوست و پس از جنگ اول جهانی زمانی که در آتریاد همدان خدمت می‌کرد در کودتا علیه سرهنگ گلرژ شرکت کرد و پس از موفقیت به درجه میرپنجی رسید. آیرون ساید بزودی دریافت که شاید در توانایی رضاخان اغراق کرده باشد. نامزدی که آیرون انتخاب کرده بود سرباز و سرکرده خوبی می‌توانست باشد اما فاقد پایگاه و پیشینه سیاسی بود و در نظر اولیای سفارت انگلستان هم نسبتا ناشناخته بود. بنابراین آیرون ساید متوجه این مهم شد که ممکن است رضاخان توانایی احراز مقام نخست‌وزیری و تشکیل و اداره دولت را نداشته باشد. پس باید همتای غیرنظامی شناخته‌شده‌تر و با شم سیاسی برای وی پیدا می‌شد. در این مرحله نورمن، سفیر انگلستان در ایران سیدضیاءالدین طباطبایی را گزینه‌ای مناسب تشخیص می‌دهد.
در روایتی از نحوه آغاز کودتا آمده است: ساعت یک بامداد، 2 هزار و 500 قزاق به فرماندهی رضاخان که از قزوین حرکت کرده بودند، از دروازه‎های قزوین و حضرت عبدالعظیم، وارد تهران شدند و بدون هیچ درگیری تهران را تصرف و دولت فتح‎الله خان اکبر (معروف به سردار منصور و سپهدار اعظم) را سرنگون کردند. قزاق‎ها پس از تصرف مراکز مهم و استراتژیک شهر، کنترل سازمان‎های دولتی را به‎دست گرفتند و با احمدشاه - آخرین شاه قاجار - وارد مذاکره شدند. کودتاچیان صبح دوشنبه را مشغول توقیف شخصیت‎ها و تعطیل کردن احزاب بودند. آنها 2 دسته از مردم را دستگیر و به قزاقخانه بردند. دسته‎ای از آنان خانواده‎های شخصیت‌های مهم مثل نخست‎وزیران پیشین، وزیران سابق، شخصیت‎های عالی‎رتبه یا ثروتمندان بودند و دسته دیگر، سران گروه‎های مخالف قرارداد ایران و انگلیس. افکار عمومی، سفارت انگلیس را مسبب کودتا می‎داند. روز سوم اسفند و هنگام کودتا هیچ‎کس مقاومت نکرد، جز کلانتری‎ها که آنها هم کوتاه آمدند. ماژور بیرلینگ سوئدی، معاون رئیس پلیس، تنها افسر وفادار به قانون بود که در مقر کلانتری مرکز حضور داشت و حاضر نشد مقابل گلوله‎های مسلسل و توپ‎های سنگین 500 قزاق که کلانتری را محاصره کرده بودند، تسلیم شود. در همه خیابان‎های تهران، قزاق‎ها مشغول گشت‎زنی و پاسداری بودند. جلوی عمارت قزاقخانه یک توپ صحرایی گذاشتند و مسلسل‎ها هم در برج‎های اطراف میدان مشق دیده می‎شد.  احمد شاه 23 فوریه 1921 سیدضیاءالدین را به ریاست وزرا منصوب کرد: «نظر به اعتمادی که به حسن کفایت و خدمتگزاری جناب میرزا سیدضیاء‌الدین داریم، معزی‌الیه را به مقام ریاست وزرا برقرار و منصوب فرموده و اختیارات تامه برای انجام وظایف ریاست وزرایی به معزی‌الیه مرحمت فرمودیم». 
کالدول، وزیر مختار آمریکا در ایران، در تحلیلی از تصمیم شاه می‌نویسد: «شاه، سیدضیاءالدین را با اختیارات تام به ریاست وزرا منصوب کرد و او در حال تشکیل کابینه است. حکومت نظامی شدیدی بر شهر حکمفرما گردیده و هیچ‌کدام از روزنامه‌ها اجازه انتشار ندارند. ارتباط تلگرافی در سراسر ایران ممنوع است و از هر‌گونه اجتماع عمومی حتی در خانه‌ها، جلوگیری به عمل می‌آید. درخواست بسیاری از مردم که خواهان بست نشستن در سفارت آمریکا بودند، رد شد؛ روی هم رفته 100 نفر دستگیر شده‌اند. در میان آنان 4 تن از رئیس‌الوزرا‌های پیشین، شماری دیگر از مقامات دولتی و ثروتمندان شهر نیز به چشم می‌خورند. توده مردم از این اوضاع به خشم آمده و مدعی هستند تمام این قضایا، یک کودتای انگلیسی است. سفارت بریتانیا تمام این اتهامات را رد می‌کند اما شکی نیست که نیروی نظامی انگلیس در قزوین از این حرکت حمایت کرده است. رهبران و پیروان این جریان، همگی تحت‌الحمایه بریتانیا هستند و اگر نبود حمایت همه‌جانبه ارتش این کشور، این حرکت به شکست می‌انجامید... زندگی شاه در معرض خطر قرار دارد و به نظر بنده وی مترصد است در نخستین فرصت ممکن، کناره‌گیری کند. رئیس‌الوزرا اعلام کرد در نظر دارد شماری از بازداشت‌شدگان را اعدام کند».  کالدول درباره کودتا چنین می‌نویسد: «بعدازظهر یکشنبه بیستم فوریه، خبر رسید که 1500 نیروی قزاق از قزوین به سمت تهران حرکت کرده و به چند مایلی شهر رسیده‌اند. این خبر موجب نگرانی مردم شد. شواهد حاکی از آن بود که آنها درصدد تصرف پایتخت هستند اما کسی از غرض اصلی ایشان خبر نداشت. بعدازظهر همان روز، وزیرمختار بریتانیا به خارج از شهر رفت و ساعت 5 بعدازظهر بازگشت. چند ساعت پیش از خروج وزیرمختار، سرکنسول سفارت بریتانیا، سرهنگ دوم هیگ، به همراه سید‌ضیاء‌الدین، رئیس‌الوزرای فعلی، برای گفت‌وگو با قزاق‌ها از شهر خارج شدند. بر اساس شواهد موجود، این دو نفر به منظور مطمئن شدن از مقصود قزاق‌ها شهر را ترک کردند اما خود نیرو‌های قزاق اعتراف کردند دقیقاً پیش از ورود آنها به پایتخت، نفری 5 تومان (تقریباً 5 دلار) از [مقامات] بریتانیا دریافت کرده‌اند. لازم به ذکر است این قزاق‌ها تحت فرمان کلنل اسمیت هستند. این فرمانده انگلیسی مدتی است در استخدام دولت ایران است و چند ماه پیش تصدی اداره اطلاعات در قزوین را بر عهده گرفت و البته پیش از آن نیز فرمانده نیرو‌های قزاق در آن منطقه بود. وی مکرراً به تهران سفر می‌کرد و بر کسی پوشیده نیست که در این سفرها بخش عمده وقت خود را در حضور سید‌ضیاءالدین به سر می‌برد. همچنین مشخص شده است اندکی پیش از حرکت قزاق‌ها به سمت تهران، پولی که قرار بود میان این نیرو‌ها پخش شود به دست کلنل اسمیت رسید. اما به نظر می‌رسد کلنل ترجیح داد تا رسیدن به تهران صبر کند و بلافاصله پس از رسیدن به پایتخت، مبلغ مذکور در میان آنها پخش شد. این وجه به امضای کلنل اسمیت از بانک برداشت شده بود اما نکته جالب توجه این است که به نظر می‌رسد نه دولت ایران و نه سفارت بریتانیا تا زمانی که قزاق‌ها به چند مایلی شهر نرسیده بودند، هیچ کدام خبر نداشتند که قزاق‌ها به منظور تصرف پایتخت حرکت کرده‌اند و این در حالی است که نیروهای مستقر در قزوین (قرارگاه نیروهای بریتانیا در شمال ایران) تحت فرماندهی افسران بریتانیایی هستند و شهر را به همراه تجهیزات نظامی این کشور ترک کردند و پس از گذشت 4 روز و پشت‌سر گذاشتن 100 مایل به دروازه‌های تهران رسیدند. این 2 شهر با خطوط تلفن و تلگراف با هم در ارتباط هستند و همچنین در هر دو شهر، ایستگاه‌های رادیویی بی‌سیم در اختیار انگلیسی‌هاست. همه این اتفاقات کاملاً حساب شده و از پیش تعیین شده پیش رفت و کاملاً مشخص است که بدون تبانی و سازش، هرگز چنین امری محقق نمی‌شد... اندکی پس از نیمه‌شب بیستم فوریه، قزاق‌ها وارد تهران شدند. نیرو‌های ژاندارمری که موظف به حفاظت از پایتخت و مناطق داخلی کشور هستند نیز به قزاق‌ها پیوستند. شاه یکی از افسران سوئدی را به منظور متوقف ساختن قزاق‌ها در خارج از پایتخت، متصدی هنگ مرکزی سرباز‌ها کرد اما این افسر متوجه شد سرباز‌ها نیز به قزاق‌ها پیوسته‌اند. 3 گلوله توپ و چند گلوله هوایی نیز شلیک شد. تنها نیرو‌های پلیس در مقابل این عده مقاومت کردند. در اداره مرکزی پلیس پیش از دستگیری تمام نیرو‌های پلیس، 2 نفر کشته شدند. به هر حال، به نظر می‌رسد کودتا بدون خونریزی به پایان رسیده است. بزودی روشن شد که تمام چهره‌های برجسته این جنبش، ارتباط تنگاتنگی با [سفارت] بریتانیا دارند. سرگرد «مسعود‌خان» که پیش از این بر مسند وزارت جنگ نیز تکیه زده، از چند ماه پیش تاکنون به عنوان معاون شخصی کلنل اسمیت در قزوین، مشغول به خدمت است. سرهنگ «رضاخان» که به فرماندهی نیرو‌های قزاق منصوب شده است، در هنگ نظامی انگلیس- ایران خدمت و در عمل برای فرمانده این هنگ جاسوسی می‌کرد. وی در چند ماه گذشته همکاری بسیار نزدیکی با انگلیسی‌ها در قزوین داشته است».
کالدول درباره سیدضیاءالدین نیز می‌نویسد: «سید‌ضیاء‌الدین، رئیس‌الوزرا، مالک روزنامه نیمه‌رسمی رعد است؛ بریتانیا حامی مالی این روزنامه است. همان‌طور که پیش از این به اطلاع وزارتخانه رسید، روزنامه رعد همان روزنامه‌ای است که پاییز 1919 شدیداً به آمریکا، ملت و آداب و رسوم این کشور حمله کرد. سید‌ضیاء‌الدین مردی است که 35 سال از عمر وی می‌گذرد... همه مردم می‌دانند انگلیسی‌ها روزنامه او را تأمین مالی کرده‌اند و شخصاً نیز از بریتانیا وجوهی را دریافت می‌کند».
ناصر تکمیل همایون، مدرس و عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی، در گفت‌وگویی با تاریخ ایرانی پیرامون سیدضیاءالدین طباطبایی می‌گوید: نمی‌توان او را در زمره روشنفکران ایرانی اعم از جناح اصیل یا انحرافی قرار داد و البته می‌توان او را عامل سرکوبی روشنفکری اصیل و ملی دانست که راه را برای نظام دیکتاتوری و نوع خاص تجدد و شبه مدرنیسم رضاشاهی آماده کرد. این وظیفه به احتمال زیاد برای وی شناخته شده و دانسته نبود، به دلایلی وارد معرکه شد و به‌‌ همان دلیل از معرکه خارجش کردند... اسناد نشان می‌‏دهد وزیر خارجه انگلستان (لرد کرزن) در طراحی کودتا شرکت نداشت، زیرا او طرفدار تحت‌‏الحمایه کردن کامل ایران بود (قرارداد ۱۹۱۹) ولی در ایران نورمن (سفیر انگلستان)، آرمیتاژ اسمیت، کلنل اسمایس، سرپرسی کاکس (در بغداد)، آیرونساید و چند تن دیگر از کمیسیون نظامی و کمیسیون‏‌های مالی قرارداد، با آنکه نظر متفاوت در زمان‌‏های خاص داشتند (دولت و جامعه در ایران، تالیف کاتوزیان) اما در کودتا و حرکت دادن قزاق‏‌ها از قزوین به تهران کارساز بودند و قزاقخانه را پس از کنار گذاشتن استاروسلسکی در خدمت خود آوردند. اسناد و مدارک این فعالیت‎‌ها در دسترس پژوهشگران قرار دارد، به همین دلیل ایرانیان کودتای سوم اسفند را یک کودتای انگلیسی می‌‏دانند. محمدرضا پهلوی هم اعتقاد داشت «انگلیسی‌ها، قاجار را برانداختند و پدر مرا بر سر کار آوردند و بعد هم او را برداشتند».
 

پس از اعلامیه‌های «من حکم می‌کنم» رضاخان، سیدضیاءالدین نیز اعلامیه‌ای را منتشر کرد. در اسناد وزارت خارجه آمریکا که در کتاب از قاجار به پهلوی به تشریح درباره روی کار آمدن رضاخان  صحبت شده است، به نقل از کالدول وزیرمختار ایالات متحده در ایران، درباره اعلامیه‌های سیدضیاءالدین پس از کودتا اینطور می‌خوانیم: مفتخرم به ضمیمه این گزارش ترجمه اعلامیه‌ای را که رئیس‌الوزرای جدید، سیدضیاءالدین به تاریخ 26 فوریه 1921 منتشر کرده است، برای شما ارسال کنم. چند روز پیش وی متصدی امور مردم ایران گردید و برای اداره امور دولتی از جانب شاه اختیار تام و کامل دریافت کرد؛ همچنین سفارت بریتانیا ساعت به ساعت وی را از راهنمایی‌های خود بهره‌مند می‌گرداند. همان‌طور که در تلگرام شماره 9 به تاریخ 26 فوریه ذکر شد، رئیس‌الوزرا یکی از حامیان بریتانیا می‌باشد و اهداف، شخصیت و پیشینه او کاملاً روشن و مشخص است؛ در مدتی که وی سردبیر روزنامه رسمی رعد بود، مواجب خود را از بریتانیا دریافت می‌کرد. وی مردی است که در امور سیاسی هیچ تجربه‌ای ندارد اما جانشین قابل اعتمادی برای وثوق‌الدوله بود و کسی است که در حال حاضر از توانایی لازم برخوردار است. بسیاری از نقل قول‌هایی که در این اعلامیه آمده است، تنها برای مردم ایران معنا و مفهوم دارد. در این میان می‌توان به عباراتی چون «ما آزادیم و آزاد باقی خواهیم ماند» و گزافه‌گویی‌هایی که درباره ارتش ایران شده، اشاره کرد. ارتشی که از اختلاط عده‌ای کارناآزموده تشکیل شده و فقط شبیه یک هنگ نظامی است.
 درباره اعلام «فسخ» توافقنامه آگوست 1919 انگلیس- ایران نیز وضعیت به همین منوال است. رئیس‌الوزرای فعلی از آغاز مذاکرات این توافقنامه و تا زمانی که بر مسند قدرت قرار گرفت، از آن حمایت می‌کرد. بر کسی پوشیده نیست که وی ابزاری برای اجرای سیاست‌های بریتانیاست و اعلام فسخ توافقنامه‌ای که هنوز به تصویب مجلس ایران نرسیده، صرفاً یک شعار است؛ این در حالی است که بارها تلاش شد بدون کسب اجازه مجلس آن را عملی کنند. علاوه بر این، تا پیش از اینکه کودتای فعلی شکل بگیرد و جریان امور به دست سیدضیاءالدین بیفتد، سخنی از توافقنامه انگلیس- ایران در میان نبود و طی چند ماه گذشته همه مردم آن را ملغی تلقی کرده و تقریباً تمام مستشاران انگلیسی، خاک ایران را ترک کرده بودند؛ وزارت خارجه بریتانیا در لندن نیز اعلام کرده بود هیچ امیدی به عملی شدن این توافقنامه ندارد. با این حال، به مجرد اینکه سیدضیاءالدین بر مسند قدرت قرار گرفت، مستشاران باقیمانده بریتانیا کار خود را از سر گرفتند و با دلگرم شدن از حوادث پیش آمده به طور خصوصی اظهار امیدواری کردند که اکنون می‌توانند دائمی در ایران باقی بمانند. این امر البته طبیعی به نظر می‌رسید، چرا که پیشینه سیدضیاءالدین نیز مشخص بود؛ سیدضیاءالدین طباطبایی زمانی در صحنه سیاسی ایران مطرح شده و نامش برسر زبان‌ها می‌افتد که به عنوان مدیر روزنامه «رعد» به طرفداری دربست و بی‌چون و چرا از وثوق‌الدوله و قرارداد 1919 می‌پردازد؛ آنطور که کالدول می‌نویسد: «کاملاً روشن است که این کودتا با حمایت انگلستان انجام شد و مقدمه‌ای برای کنترل اجباری کشور، مردم و منابع آن است».
لغو قرارداد 1919 از سوی سیدضیاءالدین هم صرفا یک شوی تبلیغاتی به نظر می‌رسید، چرا که محتوای قرارداد در حال عملی شدن بود و به لحاظ نظامی رضاشاه‌‌ همان کارهایی را انجام داد که در کمیسیون نظامی مورد توجه قرار گرفته بود. در حوزه‌های دیگر هم اهداف انگلستان پس از کودتا بسیار سریع‌تر از آنچه در 1919 تصور می‌شد، محقق شد.
در مقاله‌ای پیرامون تامین منافع انگلستان بعد از کودتا می‌خوانیم: در مجموع با مقایسه اهداف انگلیس در 2 مقطع [قرارداد 1919 و کودتای سوم اسفند] به نظر می‌رسد این کشور با تغییر در شیوه اجرا توانسته به اهداف اصلی خود از قرارداد 1919 در ایران دست یابد. به عبارت دیگر کودتا راهی برای تحقق قرارداد 1919 از طریق ایجاد ثبات در ایران بوده است. تنها تفاوت بارز که شاید به نقطه عطف در روابط خارجی انگلیس و ایران تعبیر شود، تغییر تاکتیک از استعمار مستقیم و کهنه به استعمار غیرمستقیم و نو است. به عبارت دیگر انگلیس با توجه به اوضاع منطقه و جهان و خود ایران ناچار شد برای تحقق اهداف قبلی خود در این کشور به شیوه غیرمستقیم که همان انجام کودتا و روی کار آمدن دولت تابع سیاست‌های انگلیس به جای حضور علنی و رسمی بود، رو بیاورد.

وجود بیش از صدها هزار برگ سند در آرشیو ملی بریتانیا، اسناد وزارت جنگ این کشور (که برخی از آنها هنوز از طبقه‌بندی خارج نشده‌اند) و نیز اسناد وزارت خارجه آمریکا در مقطع پایان قاجار و تاسیس پهلوی، به خودی خود شاهدی بر این مدعاست که عامل خارجی، از تاثیرگذارترین مولفه‌ها در کودتای سوم اسفند 1299، تاسیس پهلوی و ادامه حکومت نظامی رضاخان بوده است. نقش بریتانیا در کودتا، در نامه‌ای که ژنرال دیکسون به انگرت، کاردار سفارت آمریکا می‌نویسد نیز مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفته است. دیکسون در سال‌های
 1919-1918 بازرس کل نیرو‌های نظامی در شرق ایران (پلیس شرق ایران) بود و از سال 1919 تا فوریه 1921 که به صورت ناگهانی ایران را ترک کرد، فرماندهی کمیسیون نظامی توافقنامه انگلیس ـ ایران را بر عهده داشت: مفتخرم به ضمیمه این گزارش، اطلاعات محرمانه‌ای را برای وزارت ‌خارجه ارسال کنم: رونوشتی از نامه محرمانه‌ای که ژنرال دیکسون، به تاریخ 6 ژوئن 1921  خطاب به این جانب نگاشته است؛ نامه ژنرال دیکسون به لرد کرزن به تاریخ 14 مه 1921 و نامه جان ال. کالدول، آخرین وزیرمختار آمریکا در تهران، به ژنرال دیکسون که در تاریخ اول مارس 1921 نگاشته شده است. از مقامات وزارت‌خارجه خواهش دارم به اظهارات کلنل اسمیت (که در صفحه دوم نامه ژنرال دیکسون به اینجانب آمده است) توجه ویژه مبذول دارند. به گفته ژنرال دیکسون وی یکی از افسران انگلیسی است که نیرو‌های قزاق در قزوین را سازماندهی کرد و به سمت تهران به حرکت درآورد و موجبات سرنگونی دولت را فراهم آورد. منظور از «اسمارت» در این نامه، آقای دبلیو. ای. اسمارت است؛ وی دبیر امور شرقی در سفارت بریتانیا در تهران است. عبارت «هیگ و همکاران» به سرهنگ دوم تی. دبلیو. هیگ و افراد زیر اشاره دارد: سرهنگ دوم ویکهام رایزن وقت سفارت بریتانیا، آقای هاوارد وابسته نظامی وقت و قنسول فعلی بریتانیا در تهران و شمار دیگری از مردان انگلیسی که خواهان تأثیرگذاری و فعالیت هستند. آقای نرمن وزیرمختار بریتانیا که شایع شده است درصدد کناره‌گیری است، یک روز بعد از کودتا به اینجانب اطمینان داد که به هیچ‌وجه از این کودتا اطلاع نداشته است... نامه‌ای که به لرد کرزن نوشته شده بخوبی اوضاع ایران و بویژه فعالیت‌های بریتانیا را تشریح می‌کند و صراحت ستودنی آن با جو محرمانه‌ای که بسیاری از مقامات بریتانیا در اینجا به وجود آورده‌اند، کاملاً در تضاد است. از آنجا که ژنرال دیکسون در گفت‌وگو‌های خود کاملاً صریح است، مقامات بریتانیا در ایران به این نتیجه رسیدند که او اطلاعات محرمانه دولت انگلیس را در اختیار سفارت آمریکا می‌گذارد و این امر در نهایت باعث انفصال او از کار شد (این مطالب در صفحه پنجم نامه دیکسون به لرد کرزن ذکر شده است).
نامه دیکسون به انگرت:
لندن، 6 ژوئن 1921؛ مدتی است که درصدد نوشتن نامه‌ای به شما هستم... امیدوارم نامه‌ای که برای شما می‌نویسم از بمبئی دریافت کنید و دستگاه سانسور سید‌ضیاءالدین و همکارانش به این نامه دسترسی پیدا نکنند!... زمانی که در کرمانشاه بودم، در دیدار با صارم‌الدوله، والی استان‌های غربی مدت زیادی به گفت‌وگو با یکدیگر نشستیم. صارم‌الدوله می‌دانست که سیدضیاءالدین در پی «دستگیری» او است و به همین دلیل دست به اقداماتی پیشگیرانه زد اما تردید داشتم که این اقدامات مؤثر واقع شود؛ حدسم درست بود و زمانی که به لندن رسیدم خبر رسید که عوامل سیدضیاءالدین، صارم‌الدوله و قوام‌السلطنه را دستگیر کرده‌اند.
دیکسون می‌افزاید: زمانی که به قزوین رفتم در دیدار با کلنل اسمیت، وی اقرار کرد که او نیرو‌های قزاق را سازماندهی و به سمت تهران اعزام کرده است. وی همچنین اعتراف کرد سفارت بریتانیا در تهران کاملاً از این جریان با خبر بوده است. وی از دخالت آقای نرمن چیزی نگفت اما اعتراف کرد اسمارت در این قضیه بی‌تأثیر نبوده است... اسمیت مردی است که اختیار زبان خود را ندارد و من از این نقطه ضعف بسیار منتفع شده‌ام. به عنوان مثال وی به هراس سید‌ضیاءالدین از رضاخان اشاره کرد و گفت وی به منظور در دست گرفتن اوضاع و کنترل این مرد، به تهران اعزام شده است. اسمیت مطمئن بود که از پس این کار برآمده اما من خندیدم و گفتم حتماً همین‌طور است و رضاخان نیز او را به «یک فنجان قهوه» دعوت کرده است! در یکی از روزنامه‌های فرانسوی مطلبی خواندم که در آن ادعا شده بود سید‌ضیاءالدین مجبور است در پناه نیرو‌های قزاق از ایران خارج شود، چرا که قدرت در دستان رضاخان است!... وقتی به انگلستان رسیدم به وزارت خارجه رفته و در آنجا میان من و اُلیفانت، رئیس بخش امور شرقی وزارتخانه، گفت‌وگوی پر سر و صدایی درگرفت. تا آنجا که به یاد دارم تا آن زمان چنین برخورد گستاخانه‌ای با من نشده بود... با این حال خود را کنترل کرده و چیزی نگفتم... سپس مستقیماً به لرد کرزن گزارش داده و این نامه را ضمیمه گزارش خود کردم. پس از 10 روز که پاسخی دریافت نکردم، فرصتی پیش آمد که به وزارتخانه بروم. در آنجا بر خلاف گذشته، با برخوردی کاملاً متفاوت مواجه شدم و عزت و احترام آنان مرا بسیار شگفت‌زده کرد. در پایان وزیر خارجه طی نامه‌ای از خدمات من در ایران تشکر کرد.
در بخشی از نامه‌ای که به کرزن نوشته شد، چنین می‌خوانیم:
در ارتباط با کودتای اخیر... تا مدتی مردم ایران به دست داشتن من در این کودتا مظنون بودند و انکار‌های من در ابتدا به هیچ وجه مورد قبول واقع نمی‌شد. سیدضیاءالدین به دلیل اضطرابی که در سرکوب کردن مخالفت‌ها به او دست داده است، نه تنها ثروتمندانی را که می‌توانست از آنها باج بگیرد دستگیر کرده، بلکه رهبران مردمی و ناسیونالیست‌ها را نیز روانه زندان کرده است، چرا که از مخالفت آنها با عملکرد غیرقانونی خود واهمه دارد... تلاش‌های من برای رد هر‌گونه دخالت در کودتا، با بن‌بست مواجه شد و عموم مردم ایران معتقدند این یک کودتای انگلیسی است. این نتیجه‌گیری از 2 اصل نشأت می‌گیرد؛ اول اینکه شمار زیادی از نیرو‌های قزاق به صورت مخفی از قزوین به تهران حمله کردند. قزوین شهری است که افسران انگلیسی در آن مستقر هستند. مردم ایران از این مساله متعجبند که این تعداد نیروی قزاق چگونه توانستند بدون اینکه توجه انگلیسی‌ها را به خود جلب کنند از قزوین خارج شوند. این در حالی است که 3 ماه پیش، زمانی که افسران روس از ایران اخراج شدند، تعدادی از این افسران تلاش کردند به همراه شمار بسیار اندکی از قزاق‌ها به سمت تهران حرکت کنند اما بریتانیا به سرعت متوجه شد و حرکت آنها را عقیم گذاشت. دومین مساله‌ای که شک مردم ایران را برانگیخته این است که پوتین قزاق‌هایی که تهران را فتح کردند از انبار مهمات انگلیس در قزوین تأمین شده است. دلایل دیگری هم ذکر شده است اما اصل و اساس صحیحی ندارند. بنده نیز از همکاری کلنل اسمیت در کودتا خبر نداشتم و زمانی که تهران را ترک کردم از زبان خود او این مساله برای من روشن شد.
اظهارات دیکسون درباره فرمانده نظامی کودتا از این قرار است: رضاخان، فرمانده نظامی سید‌ضیاءالدین، مردی است که بخوبی او را می‌شناسم. وی در نابسامانی‌های سال 1918 به یکی از فرماندهان خود به نام کلنل کلرژه، خیانت کرد؛ بهار گذشته، زمانی که مساله سازماندهی مجدد نیرو‌های قزاق در قالب یک ارتش متحدالشکل به مساله‌ای جدی تبدیل شد، وی پیشنهاد خیانت به افسران روس خود را پیش کشید. چندی پیش که به قزوین سفر کردم، کلنل اسمیت به من خبر داد سید‌ضیاءالدین از قدرت رو به افزایش رضاخان بشدت هراس داشته و از او درخواست کرده است برای کنترل رضاخان تدابیری بیندیشد.  در پاراگراف یکی مانده به آخر این نامه چنین می‌خوانیم: احساس می‌کنم نمی‌توانم این نامه را بدون پرداختن به مساله‌ای دیگر به پایان برسانم. در مدتی که در تهران مشغول خدمت بودم، متهم شدم روابط سیاسی نامناسبی با سفارت آمریکا برقرار ساخته‌ام. این اتهامات هم بنده و هم وزیرمختار آمریکا را بسیار می‌آزارد. این حقیقت دارد که در آن زمان به آقای کالدول، خانواده وی و دیگر اعضای سفارت آمریکا بسیار نزدیک بودم. در پی همین دوستی بتدریج متقاعد شدم مادامی که ما بدون هیچ غرضی به نفع مملکت ایران تلاش می‌کنیم، می‌توانیم روی کمک و همکاری با ارزش آمریکا‌یی‌ها حساب کنیم. ایشان از یک طرف در میان ملیون ایران نفوذ داشته و از سوی دیگر به کمک میسیونر‌های آمریکایی تشکیلات آموزشی بسیار خوبی را فراهم ساختند که در نتیجه امید می‌رفت به کمک یکدیگر ارتش متحد‌الشکل ایران را سامان دهیم. به ضمیمه همین گزارش، رونوشتی از نامه آقای کالدول را که هنگام خروج از ایران به دست بنده رسید برای شما ارسال می‌کنم. ایشان اجازه فرمودند مقامات کشور خود را از مفاد آن آگاه سازم. (گزارش انگرت و ضمائم، مورخ 25 آگوست 1921- از قاجار به پهلوی، بر اساس اسناد وزارت خارجه آمریکا، محمدقلی مجد، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی)

 وضع آشفته‌ای که تهران و سراسر کشور را فرا گرفته بود در وصف نمی‌گنجد. عملا دولتی وجود نداشت و آنچه بود هم به زور می‌توانست حکمش را حتی در پایتخت جاری کند. شاه و دولت و دیگران آنقدر از خطر حرکت بلشویک‌ها به سوی تهران وحشت داشتند که در ژانویه ۱۹۲۱، تقریبا یک ماه پیش از کودتا نزدیک بود پایتخت را به اصفهان ببرند. از سوی دیگر کرزن که دست خود را بسته می‌دید، به این نتیجه رسیده بود که اگر وزارت جنگ نور پر فورس را از ایران ببرد و در شمال ایران جنگ داخلی شود، انگلیس با کمک بختیاری‌ها و عشایر جنوب و بلوچستان، جنوب ایران را ـ که هم‌مرز هند و خلیج‌فارس و عراق بود و ایالت نفتی خوزستان در آن بود ـ تحت کنترل خود در آورد. در چنین اوضاعی بود که در داخل ایران فکر کودتا در پاره‌ای از اذهان مطرح شد، بویژه به این جهت که آیرونساید موظف بود هر چه زود‌تر نور پر فرس را از ایران خارج کند. اما در این بین نور پر فورس قزاق‌های ایرانی را با مشق نظامی و لباس و پوتین نو سر و سامان داده بود. از یک‌سو آیرونساید به این فکر افتاد که قزاق‌ها را‌‌‌ رها کند که بروند و در تهران یک حکومت مقتدر ایجاد کنند و از سوی دیگر سیدضیاء که به‌رغم جوانی خیلی فعال بود و هم در میان سیاستمداران ایرانی و هم دیپلمات‌های انگلیسی نفوذ داشت و کمیته‌ای به نام کمیته آهن سازمان داده بود ـ سیدضیاء با برخی فرماندهان ژاندارمری در تهران که نیروی محبوب ایرانیان بود دوستی داشت - به فکر کودتا افتاد. حاصل جمع فعالیت‌های تهران و قزوین این شد که آیرونساید قزاق‌ها را به فرماندهی رضاخان‌‌‌ رها کند که به تهران بروند و در تهران هم ژاندارمری و سفارت انگلیس از آمدن قزاق‌ها پشتیبانی کنند. این بود که قزاق‌ها شهر را تقریبا بدون شلیک یک تیر گرفتند. این را هم بگویم که سیدضیاء اول با امیر موثق (بعدا سپهبد محمد نخجوان) که ارشد‌ترین فرمانده میدانی قزاق بود موضوع کودتا را در میان گذاشته بود و وقتی او حاضر به همکاری نشد سراغ رضاخان رفتند. (همایون کاتوزیان در گفت‌وگو با تاریخ ایرانی) «امیر موثق هم در قزوین بود و اسما رئیس قوا. با او یک شب صحبت کردیم که مجری خیال ما بشود و قوا را او به تهران بیاورد. رسما گفت من دل این کار را ندارم، دور مرا قلم بگیرید... لهذا از کاظم و مسعود پرسیدم در میان صاحب منصبان آنجا کی قابلیت دارد قزاق‌ها را به تهران بیاورد. گفتند رضا خان...» سیدضیاءالدین طباطبایی که جملات بالا از او نقل شده، البته فکر نمی‌کرد به این راحتی و بدون انداختن یک تیر، در تهران کودتا کند.
 

 «جان لارنس‌کالدول» وزیرمختار وقت آمریکا در ایران نخستین گزارش خود را از کودتا، 22 فوریه 1921، ساعت 10 صبح مخابره می‌کند:‌ «نزدیک به 1000 قزاق ایرانی روز گذشته از قزوین به سمت تهران حرکت کردند و بدون رو‌به‌رو شدن با هیچ مقاومتی، پایتخت را به تصرف خود درآوردند. آنها به غیر از رئیس‌الوزرا مابقی اعضای کابینه را فوراً دستگیر کردند. همچنین مقامات بلندپایه پیشین، ثروتمندان ایرانی، مشروطه‌خواهان و ناسیونالیست‌ها نیز در امان نماندند. به تعویق افتادن حقوق قزاق‌ها علت این اقدام قلمداد شده است. رئیس‌الوزرا دست به دامان انگلیسی‌ها شده و به سفارت بریتانیا پناه برد. بریتانیا منکر هرگونه دخالت در این قضایا شده اما کاملا روشن است که اوضاع فعلی بر وفق مراد آنهاست و شواهد حاکی از آن است که نیروی نظامی آنها این حرکت را تقویت می‌کند. «سیدضیاء‌الدین» سردبیر روزنامه رعد و از تحت‌الحمایگان بریتانیا، رهبری این جریان را بر عهده دارد. وی در زمان «وثوق‌الدوله»، در مقام مشاور محرمانه رئیس‌الوزرا خدمت می‌کرد. مردم ایران تقریباً مطمئن شده‌اند تمام این قضایا یک نقشه انگلیسی است. [با این حال] نظم و آرامش بر شهر حکمفرماست».
 

 در بخش گفته‌ها و ناگفته‌های سیدضیاء که پس از مجموعه گفت‌و‌گو‌ها با او آورده شده، به یکی از ناگفته‌ها برمی‌خوریم که دکتر الهی از یادداشت‌های محرمانه سال‌های دیرین خود بیرون کشیده است. سیدضیاء میان سوییس و تهران در رفت و آمد بوده است. روزی «نصرالله انتظام» که شارژدافر (کاردار) سفارت در برن بوده، سراغ سید می‌رود و پیامی را از سوی اعلیحضرت به او می‌رساند؛ اعلیحضرت نظر شما را درباره ازدواج ولیعهد با والاحضرت فوزیه خواهر ملک فاروق پادشاه مصر جویا شده‌اند. سید ضیا جا می‌خورد، زیرا این کار بر خلاف قانون اساسی ایران بوده است. از انتظام می‌پرسد: علت این انتخاب و ازدواج چیست؟ مگر دختر در ایران قحط است که باید برویم از مصر ملکه وارد کنیم؟ مساله ایرانی نبودن مادر ولیعهد را چطور می‌خواهند توجیه کنند؟ انتظام در پاسخ می‌گوید: قرار است وزیر عدلیه لایحه‌ای را در مجلس به تصویب برساند که در آن «اعطای صفت ایرانی‌الاصل به والاحضرت فوزیه» عنوان شود. سیدضیاء برآشفته می‌شود و پیغام می‌دهد که به شاه بگو سیدضیاءالدین گفت: «رفیق، یک دفعه در قانون اساسی دست بردی و سلطنت را به دست آوردی، کافی نیست؟ با قانون اساسی اینقدر بازی نکن، عاقبت ندارد». ازدواج اما سر می‌گیرد و سیدضیاء 2 گلدان چینی عتیقه را به ولیعهد و همسرش هدیه می‌کند. (گزارش دویچه‌وله از کتاب گفت‌وگوی صدرالدین الهی با سیدضیاء طباطبایی)