سوم مه‌ 1937وقتی داستان «بر باد رفته» نوشته «مارگارت میچل» برنده جایزه پولیتزر شد، شاید کمتر کسی فکر می‌کرد به فاصله کمتر از 2 سال بعد یکی از پرمخاطب‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای جهان بر اساس این رمان ساخته شود و به مدت 25 سال روی پرده سینماهای جهان جا خوش کند. یک ماه پس از انتشار رمان «بر باد رفته» یکی از تهیه‌کنندگان هالیوود امتیاز کتاب را به مبلغ ٥٠ هزار دلار از «میچل» خریداری کرد. «دیوید او سلزنیک» با این کار به یکی از سرشناس‌ترین تهیه‌کنندگان تاریخ سینما بدل شد، چرا که در مدت کوتاهی توانست «بر باد رفته» را جلوی دوربین  «ویکتور فلمینگ» ببرد؛ رقمی که در برابر فروش گیشه فیلم در آمریکا و سراسر جهان بسیار ناچیز تلقی می‌شد. بر اساس گزارشی با احتساب نرخ تورم تا سال 2014 این فیلم بیش از 5 میلیارد دلار فروش کرده است. جالب آنکه در سال‌های انتهایی دهه 30، منتقدان سلزنیک او را به خاطر اینکه 50 هزار دلار برای خرید امتیاز «بر باد رفته» هزینه کرده، سرزنش می‌کردند و از کار او با عنوان اشتباهی بزرگ یاد می‌کردند اما زمان در فاصله کوتاهی همه چیز را تغییر داد. علاوه بر مخاطبان فراوان، «بر باد رفته» در جشنواره‌های متعدد نیز ستایش شد و 9 جایزه اسکار را از آن خود کرد.

اگرچه پیش از «بر باد رفته» آثار سینمایی دیگری نیز با اقتباس مستقیم و وفادارانه یا آزاد از رمان‌ها و داستان‌های مشهور ساخته شده بودند اما موفقیت «بر باد رفته»، فیلمسازان را نسبت به موفقیت اقتباس سینمایی از آثار ادبی امیدوارتر کرد.
در این میان کارگردانان مهم تاریخ سینما عمده آثار معروف‌شان را با اقتباس از آثار ادبی ساخته‌اند. آلفرد هیچکاک یکی از آنهاست که تقریبا مهم‌ترین آثار خود را از رمان‌های معروف اقتباس کرده است. «مستاجر» با اقتباس از «جک متجاوز»، «طناب» با اقتباس از نمایشنامه پاتریک همیلتون، «پرندگان» و «ربکا» بر اساس یک داستان کوتاه و یک رمان از دافنه دوموریه، «بیگانگان در قطار» الهام گرفته از رمان پاتریشیا اسمیت، «سرگیجه» با اقتباس از «در میان مردگان» گی‌یر بوالو و توماس نارسژاک، «خبرنگار خارجی» با اقتباسی آزاد از خاطرات وینسنت شیهان، «مامور مخفی» بر اساس داستان حادثه کمینگاه خاکستری، «سی‌ونه پله» با الهام از رمانی از جان بوکان و «جنایت» و «حق‌السکوت» بر اساس نمایشنامه‌های «هلن سیمپسن» و «چارلزبنت» ساخته شده‌اند. خالق سه‌گانه «پدرخوانده» نیز از دیگر کارگردانانی است که فیلم‌های مطرح خود را با اقتباس از رمان‌های معروف ساخته است. «پدرخوانده» با اقتباس از رمانی به همین نام اثر ماریوپوزو، «دراکولا» بر اساس رمان برام استوکر، «اینک آخرالزمان» بر اساس رمان «دل تاریکی» جوزف کنراد، «ماهی جنگی» بر اساس رمانی به همین نام از اس‌ای‌هینتون، «دلال بیمه» بر اساس رمانی از جان گریشام و «جوانی بدون جوانی» با اقتباس از داستانی به همین نام از میرچاالیاده تولید شده‌اند.  از دیگر کارگردانان صاحب سبک سینما که فیلم‌های زیادی را با اقتباس از آثار ادبی ساخته‌ است، می‌توان به «استنلی کوبریک» اشاره کرد. «برتولوچی» هم با اقتباس از داستان‌هایی از موراویا، پال باولز، گیلبرت آدایر و بورخس، فیلمنامه‌های «دنباله‌رو»، «آسمان سرپناه»، «رویاپردازان» و «حیله عنکبوت» را کارگردانی کرده است.  در میان آثار مهم تاریخ سینمای جهان نام‌های دیگری نیز هستند که با اقتباس ادبی آزاد یا وفادارانه از رمان‌های نویسندگان شاخص جهان تولید شده‌اند؛ «اتلو» اورسن ولز: شکسپیر، «ابله» کوروساوا: داستایوفسکی، «دن کیشوت» کوزینتسف: سروانتس، «کشتن مرغ مقلد» رابرت مالیگان: هارپرلی، «آرزوهای بزرگ» دیوید لین: چارلز دیکنز، «مرگ در ونیز» ویسکونتی: توماس مان، «بیگانه» ویسکونتی: آلبرکامو، «باشگاه مشتزنیِ» دیوید فینچر: چاک پالانیوک، «رستگاری از شاوشنگ» فرانک دارابونت: استیون کینگ، «پیرمرد و دریا» جان استرجس: ارنست همینگوی، «خوشه‌های خشم» جان فورد: جان اشتاین بک،  «زندگی پای» آنگ لی: یان مارتل، «ارباب حلقه‌ها» پیتر جکسون: جی‌ار‌تالکین و «عقل و احساس» آنگ لی: جین استین از این جمله‌اند. «دکتر ژیواگو» را دیوید لین بر اساس داستانی از پاسترناک ساخته است. «هنری پنجم» و «هملت» کارهایی از لارنس الیویر است که با اقتباس از رمانی از شکسپیر ساخته شده‌اند. هاوارد هاکز «داشتن و نداشتن» را بر اساس داستانی از ارنست همینگوی، کارگردانی کرده است. «مکانی در آفتاب» اثر جورج اتیونس بر اساس رمان «تراژدی آمریکایی» تئودور درایزر تولید شده است. الیا کازان «اتوبوسی به نام هوس» را بر اساس نمایشنامه‌ای از تنسی ویلیامز کارگردانی کرده است. ساتیا جیت رای «خانه و دنیا » را بر اساس حکایتی از رابیندرانات تاگور، پازولینی «ادیپ شهریار» را بر اساس داستان مشهور سوفوکل، کوروساوا «راشومون» را بر اساس داستانی پیچیده از ریونه سوکه آکوتاگاوا و «آشوب» و «سریر خون» را به ترتیب با اقتباسی آزاد از «شاه لیر» و «مکبث» شکسپیر روایت کرده‌اند.

بیشترین اقتباس ادبی در سینما از آثار کدام نویسندگان انجام شده است

ویکتور هوگو
 یکی از بیشترین تعداد اقتباس‌ها از یک رمان به «بینوایان» بازمی‌گردد؛ داستانی پرشور از ویکتور هوگو که برای سالیان متمادی منبعی الهام‌بخش برای ساخت آثار سینمایی بوده است. هوگو در این کتاب به تشریح بی‌عدالتی‌های اجتماعی و فقر و فلاکت مردم فرانسه می‌پردازد، همان عوامل و محرک‌های اجتماعی که به سقوط ناپلئون سوم منجر شد. ویکتور هوگو به قدری در پردازش شخصیت‌های داستان با ظرافت‌های روان‌شناسی عمل کرده که برای فیلمنامه‌های سینمایی قابل استفاده شده است. در کنار این، «بینوایان» تصویری واقعی از مردم فرانسه قرن نوزدهم است. از این رمان اقتباس‌های سینمایی مهمی شده است؛1 - «بینوایان» (۱۹۳۴)؛ این فیلم
4 ساعت و نیمه را به جرات می‌توان یکی از کامل‌ترین و رضایت‌بخش‌ترین نسخه‌های اقتباس شده از داستان هوگو به شمار آورد. اگرچه فیلم بسیار طولانی است اما به دلیل پردازش درست داستان، طولانی بودن زمان فیلم چندان آزار‌دهنده به نظر نمی‌آید. ۲- «بینوایان» (۱۹۳۵)؛ احتمالا معروف‌ترین و شناخته‌شده‌ترین اقتباس سینمایی از داستان بینوایان است با بازی فردریک مارش در نقش «والژان» و چالرز لافتن در نقش «ژاور»، این فیلم اگرچه بسیار شسته‌ورفته به نظر می‌رسد اما خبری از جزئیات داستان نیست.
3- «بینوایان» (۱۹۴۷)؛ اگرچه فیلم عنوان «بینوایان» را یدک می‌کشد و نام شخصیت‌های فیلم درست مانند شخصیت‌های داستان اصلی است ولی سایر موارد این اقتباس هیچ شباهتی با داستان هوگو ندارد. 4- «بینوایان» (۱۹۵۲)؛ متاسفانه این فیلم هم اقتباس ناموفق دیگری از رمان اصلی است که گویی به هیچ‌وجه نتوانسته روح داستان را به مخاطب منتقل کند. 5- «بینوایان» (۱۹۵۷)؛ این اقتباس به کارگردانی «مایکل آدریارد» نخستین نسخه تمام‌رنگی است که روی پرده سینما به نمایش درآمد. ۶- «بینوایان» (۱۹۷۸)؛ اگرچه این فیلم از سوی بسیاری از منتقدان مورد تمجید و تعریف قرار گرفته است اما به عقیده برخی از آنان نیز این فیلم نسخه‌ای مکانیکی از داستان اصلی است.  ۷- «بینوایان» (۱۹۸۲)؛ این نسخه از بینوایان چندان مشهور و شناخته‌شده نیست  و به اعتقاد برخی این اقتباس تلویزیونی از بینوایان به کارگردانی رابرت حسین، بسیار مطلوب است که در برخی موارد موجب تعجب بیننده می‌شود.
8- «بینوایان» (۱۹۹۵)؛ فیلم «کلود لیلوچ» بیش از آنکه نسخه فیلمی داستان هوگو باشد یک اقتباس کاملا آزاد از کتاب است. 9- «بینوایان» (۱۹۹۸)؛ این فیلم به زبان انگلیسی، ساخته «بیل آگوست» است. اگرچه فیلم کوشیده است نسخه‌ای وفادار به متن داستان ارائه دهد اما به عقیده برخی نمی‌توان آن را نسخه درست و کاملی از داستان هوگو محسوب کرد. 10- «بینوایان» (۲۰۰۰)؛ این اقتباس از داستان بینوایان نیز مانند فیلم سال ۱۹۳۴ نسخه‌ای کامل است با جزئیات غنی و به همین دلیل قدرت متن اصلی داستان را با خود همراه دارد. در برخی روایت‌ها تغییراتی داده شده اما در مجموع به جوهره شخصیت‌های داستان کاملا وفادار مانده است. در سال 2018 نیز مینی سریالی با اقتباس از بینوایان در بی‌بی‌سی ساخته شد.
 

ویلیام شکسپیر
 شکسپیر نزدیک به 3 قرن پیش از ظهور سینما و در 52 سالگی از دنیا رفت اما نوشته‌ها، داستان‌ها و نمایشنامه‌هایش الهام‌بخش بسیاری از آثار سینمایی شد و فیلمسازان بسیاری نوشته‌های او را منبعی برای ساخت فیلم‌های موثر در سینما قرار دادند. مکبث، هملت، اُتلو، ژولیوس سزار، رومئو و ژولیت، تاجر ونیزی، رویای شب نیمه تابستان، کینگ جان، کمدی اشتباهات، هنری پنجم، هیاهوی بسیار برای هیچ، تروئیلوس و کریسدا، آنتونیوس و کلئوپاترا، کوریولانوس، حکایت زمستان، رام کردن زن سرکش، خوش است آنچه هست پایانش خوش، تلاش بیهوده عشق و توفان را می‌توان از مهم‌ترین آثار شکسپیر نام برد. چندی پیش و در یک نظرسنجی معتبر از فیلمسازان، منتقدان فیلم و تماشاگران سینما، 30 اثر برتر سینمای جهان ساخته شده براساس نمایشنامه‌های ویلیام شکسپیر اعلام شد. بر این اساس فیلم «هنری پنجم» محصول سال 1989 ساخته «کنت برانا» در رتبه اول قرار گرفت. در رتبه دوم فیلم «آشوب» ساخته «آکیرا کوروساوا» محصول سال 1985 برگرفته از نمایشنامه «لیرشاه» قرار دارد. فیلم «هملت» ساخته «کنت برانا» محصول سال 1996 رتبه سوم را در اختیار دارد. «کوروساوا» با فیلم «سریر خون» محصول سال 1957 رتبه چهارم را به خود اختصاص داده است. «اورسون ولز» با 2 فیلم «اتلو؛ شاهکار گمشده» محصول 1952 و «مکبث» محصول 1948 رتبه‌های سیزدهم و چهاردهم را در اختیار دارد. «گاس ون سانت» با فیلم «آیداهوی خصوصی من» ساخته 1992 اقتباس از نمایشنامه «هنری پنجم» توانسته بالاتر از «مکبث» ساخته «رومن پولانسکی» محصول سال 1971 قرار بگیرد.

ادگار آلن‌پو
 ادگار آلن‌پو شاعر، روزنامه‌نگار، داستان‌نویس و منتقد ادبی ۱۹ ژانویه سال ۱۸۰۹ در آمریکا به دنیا آمد و 40 سال بعد بر اثر بیماری ناشی از فقر و سوءتغذیه درگذشت. آلن‌پو در طول زندگی کوتاه 40 ساله‌اش فقط توانست ۴۱ داستان بنویسید که اکثر آنها کوتاه هستند اما همین داستان‌ها در طول تاریخ سینما تبدیل به ۳۰۸ فیلم کوتاه و بلند شده‌اند و هنوز هم ساخت فیلم از روی آنها ادامه دارد. سال ۱۹۱۰ نخستین فیلم‌ها از داستان‌های آلن پو با عنوان «سوسک طلایی» در فرانسه و «دخمه» و «پاندول» در ایتالیا ساخته شدند اما این فیلم «قتل‌های کوی مورگ» در سال ۱۹۱۴ بود که پو را به سینمادوستان شناسانید. این داستان بارها مورد استفاده سینما قرار گرفت که از مهم‌ترین آنها 2 فیلم در سال‌های ۱۹۳۲ و ۱۹۷۱ هستند. ادگار آلن‌پو تأثیر چشمگیری بر ادبیات پس از خود گذاشت و از بنیانگذاران داستان کوتاه به‌مثابه یک فرم ادبی و همین‌طور از بنیانگذاران گونه‌های پلیسی، علمی - ‌تخیلی و وحشت شمرده می‌شود. نویسندگان و شاعرانی نظیر والت ویتمن، ویلیام فالکنر، هرمان ملویل و ری بردبری، اسکار وایلد، آلدوس هاکسلی، فئودور داستایوسکی، خورخه لوئیس بورخس و توماس مان از او تأثیر گرفته‌اند؛ چهره‌هایی که همگی از مولفان و نویسندگان رمان‌هایی بودند که بعدها نسخه سینمایی‌شان نیز ساخته شد.
\

 چارلز دیکنز
8 سال پیش و در دویستمین سالروز تولد چارلز دیکنز (1870-1812)، رمان‌نویس بزرگ انگلیسی، روزنامه واشنگتن‌تایمز 10 اثر تلویزیونی و سینمایی را به‌عنوان بهترین اقتباس‌های تصویری از آثار این نویسنده کلاسیک معرفی کرد. به جرأت می‌توان گفت هر یک از آثاری که در این فهرست آمده‌اند، حداقل 2 بار مورد اقتباس قرار گرفته‌اند. 1- «آرزوهای بزرگ» (1946) «دیوید لین»، کارگردان سرشناس هالیوود اقتباسی از دیکنز بود که موفق به کسب 2 جایزه اسکار بهترین کارگردانی و بهترین فیلمبرداری شد. 2- «سرود کریسمس» (1951) «اسکروج»؛  این اثر دیکنز بارها و بارها مورد اقتباس قرار گرفته است. 3-  «الیور!» (1968) فیلم برجسته «کارول رید» با الهام گرفتن از رمان «الیور تویست» چارلز دیکنز موفق شد در 11 بخش اسکار نامزد شود و 6 جایزه اسکار را نیز از آن خود کند. 4 - «داستان دو شهر» (1935)، 5 - «الیور تویست» (1948)؛ این فیلم سینمایی به کارگردانی «دیوید لین» به‌عنوان بهترین اقتباس از «الیور تویست» دیکنز محسوب می‌شود. «الک گینس»، «رابرت نیوتن» و «کی والش» در این اثر سینمایی هنرنمایی کردند. 6 - مینی سریال «خانه غم‌زده» (2005). 7- مینی سریال «دوریت کوچولو» (2008)، 8 - «مارتین چازلویت» (1994)، 9ـ «دوست مشترک ما» (1998)، این مینی‌سریال سال 1998 توسط «جولین فارینو» کارگردانی شد و یک سال بعد در ایالات متحده آمریکا منتشر شد. 10- انیمیشن «سرود کریسمس میکی» (1983)؛ این انیمیشن کوتاه فیلمی بود که کودکان را در دهه 1980 با آثار دیکنز آشنا کرد.

 سهم سینمای اقتباسی در کشور ما خیلی اندک است. با وجود اینکه در میان همان تعداد اندک هم، آثار ارزشمندی وجود دارد و خالقان آنها هم جزو کارگردانان صاحب سبک و جایگاه در سینمای ملی به شمار می‌روند، این روند، سیر پیشرفت و ترقی را طی نکرده است و گویا فیلمسازان نسل جدید سینمای ایران، علاقه‌ای برای رویکرد به گنجینه غنی ادبیات داستانی از خود نشان نمی‌دهند. البته اگر با نگاهی جدی‌تر به روند کاری و حرفه‌ای سینماگرانی که از اقتباس هم بهره برده‌اند بپردازیم، می‌توانیم بگوییم برای بیشتر آنها، رویکرد به سمت اقتباس، مفید و سودمند واقع شده است و توانسته‌اند در مسیر خود گامی به جلو بردارند و مسیر پیشرفت خود را هموارتر سازند و حتی گاهی، اقتباس از یک اثر داستانی، سبب شده مسیر اصلی خود را بیابند و در مسیرهای فرعی، خود را محو نسازند و با شناخت بهتری نسبت به توانایی‌های خود، در جهت هر چه بهتر و کاراتر شدن آن توانایی‌ها حرکت کنند. از طرف دیگر، فرآیند اقتباس سینمایی از آثار ادبی، به پیشرفت و ترقی نویسنده ادبی هم کمک شایانی می‌کند و نمی‌توان منکر این حقیقت شد که اقتباس سینمایی سبب شناخته شدن نویسنده در سطحی وسیع و گسترده شده و نویسنده را به خلق آثار ارزشمندی ترغیب می‌کند، چرا که میزان مخاطبان او افزایش یافته‌اند و علاقه‌مندان بیشتری در انتظار اثر جدیدی از او هستند که البته مطابق میل و سلیقه‌شان باشد، زیرا اثر قبلی برای آنها راضی‌کننده و در مسیر علاقه‌شان بوده است. وسیع‌تر شدن طیف خواننده و مخاطب برای یک نویسنده ادبی، یک مزیت است و سبب می‌شود آگاهانه‌تر به خلق یک اثر همت گمارد. درباره داستان کوتاه و اقتباس سینمایی از آن می‌توان به نکاتی اشاره کرد. اقتباس از داستان کوتاه به جای حذف کردن، نیاز به افزودن دارد. معمولا تعداد شخصیت‌های داستان کوتاه از رمان کمتر است و شخصیت‌ها در موقعیت ساده‌ای قرار دارند و در اکثر موارد، طرح فرعی در داستان کوتاه وجود ندارد یا بسیار محدود است؛ پس اقتباس از داستان کوتاه نیازمند افزودن طرح‌های شخصیت‌ها و گسترش صحنه‌ها و خطوط داستانی است. معمولاً موقعیت‌ها و صحنه‌هایی به اثر ادبی اضافه می‌شود تا شخصیت‌هایی جامع خلق شوند و شخصیت‌ها از حالت سطحی خارج شده و ابعاد دیگری هم داشته باشند و خطوط داستانی مجال بیشتری برای بسط و گسترش در اختیار گیرد. اقتباس در واقع سفر از یک رسانه به رسانه دیگر است و در این سفر لزوماً نمی‌توان همه چیز را با خود برد، باید چیزهایی را در توشه قرار داد که ضروری باشد و به موفقیت سفر کمک کند. شاید بتوان فرآیند اقتباس را با جمله‌ای از «میکل آنژ» بخوبی تعبیر کرد؛ «وقتی از او پرسیدند چگونه فرشته زیبایی را از سنگ می‌تراشد، پاسخ داد: فرشته در دل سنگ اسیر است، من تنها چیزهایی را می‌تراشم که  فرشته نیست و در نهایت  فرشته خود را می‌نمایاند».  اقتباس‌کننده هم به گونه‌ای همین کار را می‌کند و اثر را با نگرشی صلاح‌مند برای جا‌گیری در قالب رسانه‌ای دیگر مهیا می‌کند. مسأله اقتباس ادبی در سینمای ایران چندان قابل ذکر نیست و تعداد  فیلم‌های اقتباسی به نسبت تعداد کل فیلم‌های ساخته شده در تاریخ سینمای ایران اندک است. در این میان شاید بتوان از مهم‌ترین فیلم‌های اقتباسی سینما به این ترتیب نام برد: «شوهر آهو خانم» ساخته داوود ملاپور («شوهر آهو خانم» نوشته علی محمد افغانی )،  «گاو» ساخته داریوش مهرجویی (بر اساس یکی از داستان‌های مجموعه «عزاداران بیل» نوشته غلامحسین ساعدی)،  «خاک» ساخته مسعود کیمیایی («آوسنه بابا سبحان» نوشته محمود دولت‌آبادی)، «تاتوره» ساخته کیومرث پوراحمد («علو» نوشته محمدرضا صفدری)، «جاده‌های سرد» ساخته مسعود جعفری‌جوزانی («اگه بابا بمیره» نوشته رضا رهگذر)، «چکمه» ساخته محمدعلی طالبی («چکمه» نوشته هوشنگ مرادی‌کرمانی)، «شرم» ساخته کیومرث پوراحمد («قصه‌های مجید» نوشته هوشنگ مرادی‌کرمانی)، «صبح روز بعد»  ساخته کیومرث پوراحمد («قصه‌های مجید» نوشته هوشنگ مرادی‌کرمانی)، «درخت گلابی» ساخته داریوش مهرجویی («درخت گلابی» نوشته گلی ترقی)، «چشم‌هایش» ساخته فرامرز قریبیان («چشم‌هایش» نوشته بزرگ‌علوی)، «مهمان مامان» ساخته داریوش مهرجویی («مهمان مامان» نوشته هوشنگ مرادی‌کرمانی)، «گاوخونی» ساخته بهروز افخمی («گاوخونی» نوشته جعفر مدرس صادقی)، «پاداش سکوت» ساخته مازیار میری («من قاتل پسرتان هستم» نوشته احمد دهقان)، «اتوبوس شب» ساخته کیومرث پوراحمد («سی‌ونه و یک اسیر» نوشته حبیب احمدزاده)، «همیشه پای یک زن در میان است» ساخته کمال تبریزی («غیرقابل چاپ» نوشته سیدمهدی شجاعی).
منبع: مقاله اقتباس سینمای ایران از ادبیات داستانی معاصر