سجاد رضایی‌مقدم: سابقه حضور کارگردان‌های زن در سینمای ایران از اواخر دهه 60 شروع شد و به مرور هر چه جلو آمدیم این حضور نه تنها از لحاظ کمی پررنگ‌تر، بلکه از نظر توانایی و جسارت در پرداخت به موضوعات متنوع چشمگیرتر هم شد. این حضور با آغاز دهه 90 شکل دیگری به خود گرفت و در هر دوره از جشنواره پای نام‌های تازه‌ای از زنان فیلمساز به عرصه کارگردانی باز شد، ضمن اینکه در طول این سال‌ها تعدادی از آثار موفق سینمای ایران هم به نام زنان ثبت شد. اما نکته قابل توجه در این آثار جسارت در پرداخت و سوژه‌هایی است که زنان سراغ آن رفتند. اگر قبل‌تر بیشتر موضوعات اجتماعی و خانوادگی سوژه داستان زنان بود، در یک دهه اخیر تنوع در انتخاب سوژه باعث شد زنان ساخت فیلم‌هایی با موضوعات سیاسی و جنگی را هم تجربه کنند و تلخی داستان خود را با کمک گرفتن از احساس زنانه به شکل ملموس‌تری برای مخاطب به تصویر بکشند. به بهانه حضور 2 فیلم «سرهنگ ثریا» به کارگردانی لیلی عاج با موضوع منافقین و «آه سرد» به کارگردانی ناهید عزیزی با موضوعی اجتماعی مروری داریم بر فیلم‌های یک دهه گذشته که با کارگردانی زنان ساخته شدند و در جشنواره فیلم فجر حضور داشتند.

* جشنواره سی‌ویکم

جشنواره سی‌ویکم میزبان 3 کارگردان زن بود. انسیه شاه‌حسینی با فیلم «زیباتر از زندگی» سراغ یکی از داستان‌های جنگ رفت و روایتگر بخشی از زندگی شهیدسیدحسین علم‌الهدی، فرمانده سپاه هویزه شد. پوران درخشنده هم با فیلم «هیس! دخترها فریاد نمی‌زنند» دست روی سوژه‌ای اجتماعی گذاشت که قبل‌تر کمتر به آن پرداخته شده بود؛ داستان دختری 8 ساله که مورد آزار جنسی قرار می‌گرفت. فیلم پوران درخشنده بهترین فیلم از نگاه تماشاگران شد. همچنین در این دوره نخستین حضور نرگس آبیار در جشنواره فیلم فجر اتفاق افتاد و او با فیلم اجتماعی «اشیا از آنچه در آینه می‌بینید به شما نزدیکترند» به عنوان فیلم اولی در جشنواره حاضر شد.

* جشنواره سی‌ودوم

بعد از چند دوره غیبت، رخشان بنی‌اعتماد با داستانی اجتماعی که نگاهی به شخصیت‌های داستان‌های قبلی خودش داشت با فیلم «قصه‌ها» در جشنواره حاضر شد. دومین حضور نرگس آبیار در جشنواره هم در این دوره رقم خورد و با فیلم «شیار143» در جشنواره شرکت کرد. دومین فیلم بلند آبیار داستانی از انتظار مادران شهدا در دوران دفاع‌ مقدس را روایت می‌کرد و موفق به دریافت سیمرغ بهترین فیلم از نگاه تماشاگران شد. همچنین در این دوره آزیتا موگویی با فیلم «تراژدی» و مهشید افشارزاده با فیلم «پنج ستاره» با ساخت نخستین فیلم خود که هر دو سوژه‌ای اجتماعی داشتند در جمع فیلمسازان زن قرار گرفتند.«خانوم» به کارگردانی تینا پاکروان که روایتگر داستان زندگی 3 زن در 3 نقطه از تهران بود هم از دیگر فیلم‌های جشنواره سی‌وسوم بود که کارگردانی آن را یک خانم برعهده داشت. حاصل آن دوره از جشنواره برای زنان فیلمساز، جایزه بهترین کارگردانی فیلم اول برای آزیتا موگویی بود.

* جشنواره سی‌وسوم

جشنواره سی‌وسوم فیلم فجر میزبان ۳ کارگردان زن بود و هر ۳ فیلم داستانی خانوادگی - اجتماعی داشتند. نیکی کریمی در «شیفت شب» داستان زنی به نام ناهید را روایت می‌کرد که در نتیجه تغییر رفتار همسرش اتفاقاتی برایش می‌افتاد. آیدا پناهنده هم با فیلم «ناهید» قصه یک زن جوان که از همسرش جدا شده و قصد ازدواج مجدد دارد را به تصویر ‌کشید. «دو» نیز با کارگردانی سهیلا گلستانی در آن دوره حضور داشت اما چندان مورد اقبال مخاطب قرار نگرفت.

* جشنواره سی‌وچهارم

نرگس آبیار این بار با فیلم «نفس» موفق‌تر از دوره‌های قبل راهی جشنواره فجر شد. فیلم او روایت زندگی ۴ کودک است که همراه پدر و مادربزرگ خود در دهه ۵۰ زندگی می‌کنند. آبیار با نمایش دنیای کودکی این ۴ کودک توانست نظرات زیادی را به خود جلب کند. «نیمه شب اتفاق افتاد» هم دیگر فیلم این دوره بود که کارگردانی آن را تینا پاکروان برعهده داشت. در روایت پاکروان یک پسر جوان که در مراسم‌ها آوازخوانی می‌کند، به زن آشپزی که از او بزرگ‌تر است دل می‌بندد.

* جشنواره سی‌وپنجم

سی‎وپنجمین جشنواره فیلم فجر با حضور چشمگیرتری از زنان رقم ‌خورد و 5 فیلم از کارگردان‌های زن به جشنواره راه پیدا کردند. «مادری» به کارگردانی رقیه توکلی درباره زندگی ۲ خواهر است که در شهر یزد با یکدیگر زندگی می‌کنند؛ با این تفاوت که یکی عشق خود را رها کرده و دیگری عشقش او را رها کرده ‌است. داستان درباره مشکلات و مسائلی است که این ۲ خواهر سر راه دارند. فیلم دیگر «ویلایی‌ها» به کارگردانی منیر قیدی است و قصه خانواده‌های فرماندهان سپاه و ارتش در سال ۱۳۶۵ را روایت می‌کند که در اردوگاه‌های نزدیک به مناطق جنگی زندگی می‌کردند. منیر قیدی برای «ویلایی‌ها» موفق به کسب جایزه استعداد درخشان بهترین فیلم اولی شد. آیدا پناهنده هم با فیلم «اسرافیل» در آن دوره حضور داشت که روایتی از یک عشق قدیمی را به تصویر می‌کشد که بعد از ۲۰ سال دوباره زنده شده است. پوران درخشنده نیز با یک سوژه خانوادگی و اجتماعی دیگر در این دوره حاضر شد. او در «زیر سقف دودی» داستانی با موضوع خیانت را روایت می‌کند. «فصل نرگس» به کارگردانی نگار آذربایجانی دیگر فیلم حاضر در جشنواره سی‌وپنجم بود. داستان این فیلم درباره ۲ زن راننده تاکسی، یک بازیگر، یک استاد موسیقی و شخصیت‌های دیگر است که در طول فیلم داستان هر کدام از این شخصیت‌ها به هم گره می‌خورد. اگرچه در آن دوره 5 کارگردان زن حضور داشتند اما هیچ‌کدام موفق به کسب جایزه نشدند.

* جشنواره سی‌وششم

سی‌وششمین جشنواره فیلم فجر تنها میزبان یک کارگردان زن بود. منیژه حکمت از فیلمسازان باتجربه سینمای ایران در این دوره با فیلم «جاده قدیم» به جشنواره آمد. فیلم داستان زنی کارمند را روایت می‌کند که شب عید نوروز با مشکلاتی مواجه می‌شود.

* جشنواره سی‌وهفتم

جشنواره سی‎هفتم برخلاف دوره قبلش 4 کارگردان زن با سوژه‌هایی متفاوت داشت. «ایده اصلی» به کارگردانی آزیتا موگویی درباره یک پروژه تجاری است که شخصیت‌های داستان برای موفقیت در این پروژه مسائلی را پیش رو دارند. مونا زندی با فیلم «بنفشه آفریقایی» داستانی خانوادگی را روایت می‎کند؛ شکوه به همراه همسر دومش رضا تصمیم می‌گیرند فریدون همسر سابقش که توسط فرزندان‌شان به خانه سالمندان سپرده شده ‌است را به خانه خود بیاورند. این تصمیم اتفاقات جدیدی را در زندگی هر ۳ نفر رقم می‌زند. اما فیلم مهم این دوره از جشنواره به نام نرگس آبیار با فیلم «شبی که ماه کامل شد» ثبت شد. فیلم آبیار با داستانی نسبتا واقعی دست روی یکی از موضوعات قابل توجه تاریخ معاصر عبدالمالک ریگی می‌گذارد. نحوه پرداخت و روایت آبیار در این فیلم توجهات زیادی را به خود جلب کرد و در نهایت جایزه بهترین کارگردانی را برای او به ارمغان آورد. «جمشیدیه» به کارگردانی یلدا جبلی هم با سوژه‌ای اجتماعی در این دوره از جشنواره حضور داشت.

* جشنواره سی‌وهشتم

در دوره سی‌ونهم باز هم حضور زنان فیلمساز کمرنگ می‌شود و نیکی کریمی با فیلم «آتابای» تنها نماینده کارگردان‌های زن در این دوره است. داستان فیلم درباره مردی میانسال به نام کاظم است که در روستای پیرکندی شهرستان خوی زندگی می‌کند. او که دانشجوی معماری دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بوده، پس از یک شکست عاطفی از دانشگاه انصراف داده و به زادگاه خودش بازمی‌گردد... «آتابای» مورد توجه مخاطبان قرار گرفت و نیکی کریمی نامزد دریافت جایزه کارگردانی شد.

* جشنواره سی‌ونهم

نرگس آبیار بعد از یک سال وقفه در جشنواره سی‌ونهم حاضر شد تا با فیلم «ابلق» فیلمسازی خود را کامل‌تر کند. آبیار جایزه‌ای از سوی هیات داوران کسب نکرد اما «ابلق» بهترین فیلم از نگاه تماشاگران شد. «خط فرضی» به کارگردانی فرنوش صمدی هم دیگر فیلم این دوره از جشنواره است. داستان آن درباه زنی به نام ساراست که همراه همسرش حامد و دختر خردسال‌شان به یک عروسی در شمال ایران دعوت شده‌اند اما حامد به دلیل مشکلات کاری نمی‌تواند به این سفر برود و این سرآغاز اتفاقی است که زندگی سارا را دگرگون می‌کند. همچنین آیدا پناهنده بعد از چند دوره باز هم به جشنواره آمد و این بار با فیلم «تی‌تی» نظرات مثبت زیادی را دریافت ‌کرد. «تی‌تی» روایت زندگی زن باردار است که در موقعیت‌های مختلف قرار می‌گیرد و وجه زنانه داستان را به‌خوبی به نمایش می‌گذارد.

* جشنواره چهلم

«دسته دختران» ساخته منیر قیدی فیلم پرسر و صدای جشنواره چهلم فجر بود؛ فیلمی در حوزه دفاع‌مقدس که راوی مقاومت و ایثار زنان در روزهای پرتلاطم ابتدایی جنگ است و با بازسازی تصاویر زنده و مستند از نبرد خانه به خانه خرمشهر، نخستین تصویر سینمایی با نگاه زنانه از آن مقاومت را به تصویر می‌کشد. فیلم قیدی اگر چه به دلیل جلوه‌های ویژه و انفجارهای زیاد فیلمی سخت محسوب می‌شد اما چندان مورد استقبال قرار نگرفت.

* جشنواره چهل‌ویکم

چهل‌ویکمین جشنواره فیلم فجر هم میزبان ۲ کارگردان زن است. لیلی عاج با فیلم «سرهنگ ثریا» روایتی متفاوت از منافقین و پادگان اشرف را به تصویر کشیده است. این فیلم نخستین حضور لیلی عاج در جشنواره فیلم فجر است که با همراهی سازمان اوج به سرانجام رسیده و بر اساس بازخورد مخاطبان توانسته رضایت آنها را به دست بیاورد. فیلم جزو آثار استراتژیک دسته‌بندی می‌شود و سراغ سوژه‌ای نو رفته که تاکنون به آن در سینما پرداخته نشده بود. ناهید عزیزی هم با فیلم «آه سرد» برای نخستین بار در جشنواره حاضر می‌شود. ساخته عزیزی داستانی اجتماعی دارد.