علیرضا حجتی: تهاجم اسرائیل به خاک ایران چه معنایی در معادلات کنونی منطقه تولید می‌کند؟ پاسخ به این پرسش مسیر را در توصیف صحنه میدانی برای تصمیم‌سازان ایران هموار خواهد کرد. 

در وهله اول، منازعه تهران – تل‌آویو در هنگامه آغاز یک بحران گسترده جنگی، ما را دوباره به روابط بین‌الملل ارجاع می‌دهد. مساله از داده‌ها فراتر رفته و اطلاعات پاسخگوی صحنه جدید نیست. مساله‌ای که بار دیگر تکیه بر تخصصی دیدن موضوعات اینچنینی با تسلط بر دانش روابط بین‌الملل را اثبات می‌کند. به همین خاطر بحث کاربست «نظریه» به مثابه دسته‌بندی کردن داده‌های پراکنده و استخراج الگوی رفتاری از آن، چیزی است که فقدان آن در عرصه تحلیلی کشور مشاهده می‌شود. با این توصیف، درگیری مستقیم ایران و رژیم صهیونیستی نشان داد فرضیه «تله جنگ» که ماه‌ها، نخستین پیش‌فرض توضیح تنش در منطقه بود چقدر اشتباه و دور از واقعیت بوده است، همانطور که امید بستن به آتش‌بس در غزه خوشبینانه بود. ایران، بعد از ترور اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی جنبش حماس در تهران، به دیپلماسی فرصت داد و از نقض حاکمیت سرزمینی خود چشم پوشید تا آنطور که رئیس‌جمهور ایران فاش کرد، در ازای آن، ایالات متحده و برخی متحدان غربی اسرائیل، طبق قولی که به کشورمان داده بودند، به دولت یاغی تل‌آویو لگام‌ زده و نتانیاهو را وادار به پذیرش آتش‌بس کنند. با محرز شدن این نکته که آتش‌بسی در کار نیست و نتیجه خویشتنداری ایران، صرفا خرید زمان برای کابینه افراطی رژیم صهیونیستی است، ایران تصمیم به عملیاتی کردن دومین ورژن وعده صادق گرفت. اینجا جایی است که رئالیست‌ها در روابط‌ بین‌الملل پرچم‌شان را می‌کوبند. آنها می‌توانند دوباره فریاد بزنند در فضای آنارشیک جهان، جایی برای قول شفاهی و اعتماد نیست. «وعده صادق ۲» در چنین لحظه‌ای خلق شد. در خاورمیانه حسن‌نیت، حسن‌نیت نمی‌آورد!

مقابله ایران - رژیم صهیونیستی دیگر حتی با نظریه «بازدارندگی» هم همخوان نیست. معادله میان تهران – تل‌آویو را باید در نظریه «موازنه قوا» فهم کرد. ایران قبل از عملیات «وعده صادق 2» صرفا با ارائه یک «تهدید معتبر نظامی» به عنوان یکی از ابزارهای موازنه، توانست میلیاردها دلار به این رژیم بدون شلیک یک گلوله خسارت وارد کند. رژیم صهیونیستی هم با تلاش برای وارد کردن آمریکا به این معادله، از واشنگتن به عنوان یک عنصر «موازنه‌ساز» در برابر دشمن خود بهره می‌برد. نتانیاهو و دار و دسته‌اش تلاش اصلی خود را اما بر اخلال در ادراک ایران پایه‌ریزی کرده‌اند. حمله 5 آبان و سپس تبلیغات فراوان پیرامون آن مبنی ‌بر از کار انداختن تمام توان دفاعی ایران با هدف سست کردن دست نیروهای مسلح ایران از چکاندن ماشه است. 

اسرائیل نیاز داشت این حمله را بزرگ و نابودکننده جلوه دهد، همانطور که نتانیاهو مدعی شد بازوهای ایران را قطع کردیم اما خارج از این ادعاهای بزرگ، رژیم یاغی‌ای که به جنگ‌های پیش‌دستانه با دکترین «برخیز و اول تو بکش» مشهور است، برای نخستین‌بار در تاریخ مجبور شده است برای یک حمله محدود به ایران هم از قبل تهران را مطلع سازد. 

بر اساس آنچه منابع عبری خبر داده‌اند، اقدام محدود نظامی اسرائیل علیه ایران با هدف جلوگیری از تشدید تنش با کشورمان صورت گرفته است. بر اساس گزارش واشنگتن‌پست، یک مقام ارشد اسرائیلی با آگاهی مستقیم از استراتژی نظامی این رژیم فاش کرد اسرائیل به عمد حمله اخیر خود به ایران را به طور محدود تنظیم کرده است تا تهران را برای پاسخ گسترده در محدودیت قرار دهد. 3 منبع آگاه نیز  به آکسیوس گفته‌اند که اسرائیل روز جمعه پیش از حملات خود ایران را مطلع کرده و پیامی فرستاد که تهران به این حمله پاسخی ندهد. این منابع گفتند که پیام اسرائیل تلاشی برای محدود کردن تبادل مداوم حملات بین اسرائیل و ایران و جلوگیری از تشدید تنش بوده است. این منابع مدعی شدند پیام اسرائیل از طریق چند طرف سوم به ایرانی‌ها منتقل شده است و اسرائیلی‌ها از قبل برای ایرانی‌ها روشن کردند که به طور کلی به چه چیزی حمله خواهند کرد و به چه چیزی حمله نمی‌کنند. هراس از پاسخ ایران با کلیدواژه پرهیز از تشدید تنش موضوعی بود که تقریبا مقامات آمریکایی هم بر آن پافشاری داشتند. آنتونی بلینکن در این راستا هفته قبل، بعد از سفر منطقه‌ای خود گفت: «نگران درگیری گسترده‌تر با ایران هستیم. پس از حمله موشکی مجدد ایران علیه اسرائیل، احتمال تشدید تنش‌ها بالاست. آمریکا از حق اسرائیل برای دفاع از خود حمایت می‌کند». دلیلی که رژیم صهیونیستی را وادار به یک حمله محدود به ایران کرد، کیفیت عملیات «وعده صادق 2» بود.

این تقابل بازتابی از مفهوم ضربه اول و دوم در روابط بین‌الملل است. به این معنا که ضربه اسرائیل به ایران آسیب‌زننده اما ضربه ایران به رژیم صهیونیستی بر اساس جبر جغرافیایی برای این رژیم ویرانگر و نابود‌کننده خواهد بود.

رهبر معظم انقلاب اسلامی در بیانات‌شان تأکید کردند رژیم صهیونی درباره ایران دچار «خطای محاسباتی» شده است. فرمایش معظم‌له نکات مهمی برای تحلیل دارد. 

اولین نکته این است که رژیم صهیونی، بی‌خردانه و غیرکارشناسی تصمیم‌گیری نمی‌کند. وقتی از «خطای محاسباتی» صحبت می‌کنیم به این معناست که این رژیم به صورت مستمر به رصد، محاسبه، تحلیل و سنجش مشغول است و بر مبنای کارشناسی‌ها تصمیم‌گیری می‌کند اما آنچه رهبر انقلاب بر آن تأکید می‌کنند این است که این فرآیند بی‌عیب و نقص نیست و دارای برخی خطاهای محاسباتی است که باعث شده اهداف رژیم صهیونی برآورده نشود. 

به نظر می‌رسد در ماه‌های اخیر خطاهای محاسباتی رژیم صهیونی افزایش یافته که به برخی از آنها اشاره می‌کنم. با تجربه جنگ ۳۳ روزه، برآورد رژیم صهیونی این بود که به شهادت رساندن فرماندهان مقاومت حزب‌الله می‌تواند باعث فروپاشی و زمین‌گیر شدن این بخش از محور مقاومت شود. بنابراین با دقت بسیار و با استفاده از سهمگین‌ترین و پیشرفته‌ترین تجهیزات، شروع به قتل‌عام فرماندهان حزب‌الله در همه رده‌ها کرد. برای اطمینان از نتیجه، عملیات تروریستی بی‌سابقه پیجرها را به اجرا درآورد که افراد مؤثر و عملیاتی حزب‌الله که در رده‌های فرماندهی نبودند نیز از میدان خارج شوند. این محاسبات دقیق، منجر به توقف حزب‌الله نشد و داده‌های میدانی نشان می‌دهد حزب‌الله خود را بازسازی کرده و مشغول عملیات‌های تهاجمی علیه رژیم صهیونی است. تلفات نظامیان صهیونیست در لبنان، در این مدت کوتاه بیش از تلفات در غزه بود و هنوز موفق نشده جنوب لبنان را به اشغال خود درآورد. به علاوه، بازگشت آوارگان صهیونیست به شمال سرزمین‌های اشغالی که هدف اصلی از حمله به لبنان بود نیز محقق نشده است. ناکارآمدی اقدامات رژیم به دلیل خطای محاسباتی آن است.

آشکارترین خطای محاسباتی رژیم صهیونی، به انتشار فیلم شهادت فرمانده بزرگ مقاومت «یحیی سنوار» بازمی‌گردد. انتشار فیلم حماسی مبارزه و شهادت سنوار، ملت‌های مسلمان را تکان داد و حتی احترام و تعظیم بسیاری از غیرمسلمانان را برانگیخت. هیچ فیلمبرداری غیر از صهیونیست‌ها در آن منطقه نبود و اگر این فیلم را ضبط و منتشر نمی‌کردند، این لحظات ناب و غرورانگیز هرگز ثبت نشده و در تاریخ ماندگار نمی‌شد اما رژیم صهیونی با خطای محاسباتی این فیلم را منتشر کرد و از بازتاب‌های آن حیرت‌زده شد. یورونیوز با اذعان به تأثیر این فیلم بر اسطوره شدن یحیی سنوار، این پرسش را مطرح می‌کند: چرا تل‌آویو چنین اشتباهی را مرتکب شد؟ مقامات صهیونیست پاسخ می‌دهند قصد آنها به تصویر کشیدن آخر و عاقبت یک تروریست(!) بود. ظاهرا تصور این بود که وقتی مردم فلسطین و سایر شهروندان مسلمان، تنهایی و دست‌های خالی شهید سنوار را ببینند، ناامید می‌شوند و این فرمانده از چشم‌ها می‌افتد اما پیامی که مردم از اسلحه شکسته سنوار و پرتاب تکه چوب به سمت کوادکوپتر دریافت کردند، مظلومیت، مبارزه تا آخرین نفس و به استقبال شهادت رفتن یک فرمانده قهرمان بود. این خطای محاسباتی باعث شد یحیی سنوار در خاطره‌ها ماندگار شود و انگیزه‌ها برای مبارزه با اشغالگران افزایش یابد. ارتکاب چنین اشتباهی از صهیونیست‌ها که استادان رسانه هستند بسیار عجیب بود.

درباره حمله به ایران نیز خطای محاسباتی رژیم صهیونیستی بسیار بود. بعد از هفته‌ها خط و نشان کشیدن برای ایران و بالا بردن توقعات شهروندان صهیونیست با اعلام اینکه تأسیسات هسته‌ای، پالایشگاه‌ها و حتی مقامات تراز اول جمهوری اسلامی از جمله اهداف این حمله هستند، حمله‌ای نامتناسب را طراحی و اجرا کردند. چند ساعت پیش از انجام این عملیات، رژیم صهیونی اعلام کرد بزودی و پس از اجرا، جهان حیرت‌زده خواهد شد! این جملات باعث به اوج رسیدن هیجان‌ها شد و زمانی که «عملیات روزهای توبه» Operation Days of Repentance انجام گرفت، جهان واقعا شگفت‌زده شد، البته نه به دلیل خسارت‌ها و خرابی‌های مهیب آن، بلکه به دلیل نامتناسب بودن آن لاف‌های گزاف با حجم عملیات!

خطای بزرگ‌تر رژیم صهیونی در حمله به ایران این بود که این اقدام نه به قدر کافی سنگین و کوبنده بود که برای این رژیم بازدارندگی ایجاد کند و نه به آن اندازه کوچک بود که ایران آن را نادیده بگیرد. 

حمله به ایران موجی از تمسخر را در بین کاربران فضای مجازی در دنیا به راه انداخت و یک تصویر تکراری در شبکه‌های اجتماعی، کنار هم گذاشتن تصاویر نورانی و خیره‌کننده موشک‌های ایران بر فراز تل‌آویو و تصاویر موشک‌های کم‌رمق صهیونی در آسمان ایران بود. همچنین پناه بردن بزدلانه نتانیاهو و سایر مقامات رژیم صهیونیستی به پناهگاه Kirya (واقع در پایگاه نظامی رابین در قلب تل‌آویو) دستمایه طنز کاربران ایرانی شد، بویژه که همزمان معدود شهروندان ایرانی که متوجه حمله موشکی رژیم صهیونی شده بودند، برای تماشای زد و خورد موشک‌ها و پدافند به پشت‌بام‌ها رفته بودند!

با مقایسه نحوه اجرا و اثرگذاری عملیات‌های «وعده صادق ۱ و ۲» با عملیات روزهای توبه رژیم صهیونیستی می‌توان گفت دستاورد حمله به ایران ناچیز بود. عملیات‌های «وعده صادق ۱ و ۲» حقیقتا جهان را تکان داد. شور و شعفی که در ملت ایران و نیز مردم عراق، لبنان، اردن و فلسطین برانگیخته شد، فراموش نشدنی است. کلیپ‌هایی که آن زمان از شادی فلسطینی‌ها با بقایای موشک‌های ایرانی منتشر شد اثرگذاری این عملیات را نشان داد. تصویر موشک‌های ایرانی بر فراز بیت‌المقدس «وعده صادق 1» و لحظه برخورد موشک‌ها به قلب تل‌آویو «وعده صادق ۲» باشکوه و تاریخی بود اما مشابه این کلیپ‌ها و تصاویر را در حمله رژیم به ایران نمی‌بینیم. 

هیچ شوری در میان شهروندان صهیونیست برانگیخته نشد و «یائیر لاپید» نخست‌وزیر پیشین رژیم صهیونیستی، نتانیاهو را به دلیل «حمله پوشالی» به ایران سرزنش کرد. 

حمید ملک‌زاده: در هر رخداد سیاسی عناصر گوناگونی وجود دارند که می‌شود به بهانه‌های مختلف آنها را مورد توجه قرار داده و به موضوعی برای تحلیل سیاسی تبدیل کرد. بویژه اگر موضوع موردنظر ما رخدادی سیاسی با گستره ملی باشد. در چنین مواردی می‌توان انتظار داشت مضامین مستتر در رخداد مدنظر گستره وسیع‌تری از دلالت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را در خود جا داده باشد. تهاجم ارتش صهیونیستی به اهدافی در محدوده سرزمینی جمهوری اسلامی ایران یکی از این رخدادهای سیاسی ملی است. رخدادی سیاسی در گستره ملی که از وجوه مختلفی می‌توان آن را مورد بررسی قرار داد. از آنجا که موضوعی که از آن صحبت می‌کنیم به یک‌جور منازعه نظامی سخت جاری میان جمهوری اسلامی ایران و رژیم صهیونیستی مربوط می‌شود، اغلب وجوه نظامی و استراتژیک آن را مورد بررسی قرار می‌دهند. علاوه بر این، در بهترین حالت ممکن است برخی عناصر سیاسی‌تر این موضوع مورد توجه برخی تحلیلگران سیاسی قرار گیرد: مدیریت وضعیت از طریق ملاقات‌های دیپلماتیک، جبهه‌های سیاسی و بین‌المللی شکل‌گرفته حول این موضوع و مجموعه‌ای از مسائل دیگر که به نحوی با دولت و مراودات بین‌المللی آن مربوط می‌شود. با این‌ وجود لازم است از وجهی اجتماعی‌تر به موضوع پرداخته و دلالت‌های سیاسی آن مورد بررسی قرار گیرد: رفتار مردم ایران در قبال حمله شرورانه رژیم صهیونیستی به مواضعی در داخل محدوده سرزمینی کشورمان.

* پیشاواقعه

مسؤولان عالی‌رتبه ارتش و کابینه رژیم صهیونیستی در نخستین واکنش‌هایی که به عملیات «وعده صادق 2» داشتند، تلاش کردند یک‌جور ترس و دلهره عمومی درباره کیفیت و کمیت پاسخی را که وعده می‌دادند، در میان ایرانیان ایجاد کنند؛ تا جایی که در برخی عبارات خود به‌ صراحت اعلام کردند بنا دارند ترس، اضطراب و دلهره‌ای را که در روزهای پیش‌ از آن عملیات در سرزمین‌های اشغالی ایجاد شده بود، به مردم ایران منتقل کنند. درست بعد از این بود که پیوست‌های فارسی‌زبان ارتش صهیونیستی در شبکه‌های تلویزیونی بیرون از ایران تلاش کردند با ارائه‌ صورتی بزرگ‌نمایی شده از طرح اسرائیل برای حمله به ایران، این ترس و اضطراب را به مخاطبان ایرانی خود منتقل کنند. بیانیه‌های فرزند آخرین شاه ایران درباره خلأ قدرت و موضوعاتی مانند این، در راستای همین تلاش صهیونیستی برای ایجاد دلهره در میان ایرانیان صادر شد. در ادامه بحث درباره جدایی میان جمهوری اسلامی و ایران در مقام یک واحد سیاسی به موضوعی اساسی در این شبکه‌های فارسی‌زبان تبدیل شد. احتمالا بنا بود اضطراب تولید شده در جامعه این خط تحلیلی را به شکل‌گیری حرکت‌هایی اجتماعی در خیابان منتهی کند. اقداماتی ممکن بود با مجموعه‌ای از شعارهای ضدجنگ آغاز شده و به ‌وسیله شعارهایی درباره مطالبات واقعی اقتصادی و اجتماعی مردم پیوند بخورد. 

این طرح در بدترین حالت نیروی اجتماعی فعال شده در خیابان را در مقابل سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران قرار می‌داد و در بهترین حالت، برای کارفرمای صهیونیست این شبکه‌ها، می‌توانست زمینه‌ساز بروز آشوب‌های دامنه‌دار اجتماعی - سیاسی شود. به‌ هر تقدیر به‌ نتیجه‌ رسیدن این طرح تنها با تولید نوعی اضطراب عمومی در میان ایرانیان ممکن بود؛ امیدی که در شب تهاجم ارتش اسرائیل به ایران به واضح‌ترین شکل ممکن به ناامیدی تبدیل شد.

* حین و بعد از تهاجم

برای اینکه بتوانیم حرف معناداری درباره میزان موفقیت یا کیفیت تهاجمی که ارتش صهیونیستی به ایران داشته صحبت کنیم باید سراغ متخصصان امور نظامی برویم. در این یادداشت بنا ندارم چیزی در این باره اضافه کنم. همین‌طور آنچه در ادامه می‌آورم به‌ هیچ‌وجه به معنای کوچک‌انگاری مسائل مربوط به حمله خصمانه ارتش صهیونیستی به محدوده سرزمینی ایران نیست. من تنها تلاش می‌کنم گزارشی از آنچه درباره رفتار و واکنش مردم ایران به این حمله، حین و بعد از آن مشاهده کرده‌ام را بنویسم.

یک یا 2 هفته پیش از حمله رژیم صهیونیستی به ایران، وقتی احساس می‌شد ارتش رژیم بنا دارد به ایران حمله کند، دوستی در یک جمعی از پژوهشگرانی که به موضوع امنیت مشغول هستند، به زبان انگلیسی و با ادبیات هیجانی نوشته بود «آیا امشب همان شب است؟» انگار مؤمنی باشد که در انتظار ظهور منجی خود نشسته است!

به‌ هر تقدیر در آن شب خاص منجی موردنظر ظهور نکرد؛ و شرایط به نحوی پیش رفت که موشک‌های رژیم صهیونیستی در شبی به سمت ایران پرتاب شد که بخش زیادی از مردم در آرامش ناشی از اعتماد به توانایی‌های نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران به‌ خواب ‌رفته بودند. آن دسته از ایرانی‌هایی هم که به دلایل شخصی یا شغلی بیدار بودند با راحتی خیال، در پشت‌بام‌ها، از پنجره اتاق‌ها یا در جایی از طبیعت، در بالای کوه‌های اطراف پایتخت، مبارزه قهرمانانه سربازان مدافع وطن‌شان با پرتابه‌های شیطان را تماشا کرده و از همان دقایق ابتدایی به شوخی‌ با آن مشغول شدند. در آن شب این آرامش و این طبع ملیح به قیمت خون‌های عزیزی برای شهروندان ایران فراهم شده بود که غیورانه برای دفاع از امنیت ایران بر زمین ریخته می‌شد. صبح فردای حمله خصمانه رژیم صهیونیستی به ایران وضعیت عادی در تهران و شهرهای دیگر حاکم بود. مردان و زنان پایتخت‌نشین در ساعت ابتدایی روز در پارک لاله در حال ورزش‌ بودند، پدران و مادران، درست مثل هر روز، با قلبی مطمئن فرزندان‌شان را به مدارس می‌فرستادند و برای حضور در محیط‌های کاری خود آماده می‌شدند. یکی از بازیگران خارجی که از زرادخانه سلاح‌های هسته‌ای برخوردار است و در خوی وحشی‌گری روی همه جنایتکاران تاریخ بشر را سفید کرده به کشورشان حمله کرده بود، اما آنها با قلبی مطمئن از قدرت و غیرت فرزندان‌شان در نیروهای مسلح و اطمینان از توانایی قدرت عاقله نظام سیاسی حاکم بر کشورشان، روال عادی زندگی را دنبال می‌کردند. شوخی‌ها و سرخوشی‌های مشترک ملی در میان ایرانی‌هایی که هنوز راه‌حل همه چیز را در داخل کشور جست‌وجو می‌کنند، ناشی از کوچک‌انگاری کودکانه چیزی که شب قبل اتفاق افتاده است نبود، بلکه از اطمینان خاطر از توانایی و غیرت مدافعان امنیت کشور نیرو می‌گرفت. از احساس مشترکی که آنها را به یکدیگر پیوند می‌زد و باعث می‌شد در کنار هم به ناتوانی و ضعف دشمنی خونخوار در مقابل ملتی به‌ هم ‌پیوسته و واحد - در مقابل دشمن خارجی - بخندند ناشی می‌شد. اطمینانی همراه با نگرانی از سرنوشت سربازان مدافع امنیت که در شب قبل با تمام وجود از کیان کشورشان، از مرزهای تنها دارایی مشترک همه آنها دفاع کرده بودند.

***

از سویی برخی بر این باورند چنین واکنشی اصلاً تعجب ندارد و مردم سراسر ایران، از روستاها و شهرهای گوناگون به دلیل بنیادهای فرهنگی و انگاره‌های ذهنی که بیش از یک قرن است در وجود آنها تثبیت یافته، ملتی شجاع و غیورند و تمام آنچه بویژه در ۳۰ سال گذشته، در یک موج توفنده تخریب فرهنگی بر سر آنها فرود آمده، اتفاقا آنها را در خصایص مثبت مصمم‌تر و مقاوم‌تر کرده است. علاوه بر توجه به این بنیادها، نگاه به رخدادهای تاریخی که این خصایص و ویژگی‌ها را ساخته یا تثبیت کرده نیز اهمیت دارد. رهبر معظم انقلاب در دیدار اعضای کنگره ملی بزرگداشت ۲۴ هزار شهید تهران (۳ بهمن ۱۴۰۲) با توجه دادن به نقش مردم تهران در مقابله با استعمار در قرارداد رویترز، قرارداد تنباکو، مسأله مشروطیت، قرارداد وثوق‌الدوله، ۱۵ خرداد و پیروزی انقلاب اسلامی از نقش برجسته و الهام‌بخش تهران نام می‌برند و ضمن توصیه به مطالعه تهران، پایتخت را نماد بسیاری از خصوصیات ملت ایران می‌خوانند. از نظر ایشان، به ‌رغم تلاش برای تغییر هویت ملی و اسلامی و تبدیل تهران به یک شهر بدلی یا رونوشت غلطی از شهرهای اروپایی، مردم تهران در سراسر تاریخ ایران در مقابله با ظلم پیشرو بوده‌اند. در نتیجه می‌توان گفت همچنان که روزگاری پشت‌بام‌ها، محل تجمع و شعاردهی علیه رژیم پهلوی به حساب می‌آمد؛ ۴۶ سال بعد به مکانی نمادین برای به سخره گرفتن قدرت تسلیحاتی و تهدیدات نظامی رژیم صهیونی تبدیل شد و بی‌آنکه ایرانیان بخواهند، برآمده از ناخودآگاه خود، زیر بار قلدری نمی‌روند و شاخ هر مدعی زورگویی که به باطل دستور می‌دهد، می‌شکنند.

محسن سلگی، دانش‌آموخته علوم سیاسی: سیاست غرب مبتنی بر ترس و بدبینی است. آنچه آنها تحت عنوان صلح ادعا می‌کنند و قداستی که به صلح می‌دهند، یک دروغ است یا دست‌کم، پر از تناقض بوده و آمیخته به ترس، بدبینی به انسان و ضروری‌دانستن جنگ است. در عمل، طبع سیاست غربی به جنگ و خشونت میل کرده است. تأسیس رژیم غاصب قدس به منظور تداوم همین سرشت جنگ‌طلبانه و خشن حتی پس از تأسیس سازمان ملل متحد است؛ سازمانی که با همان خاستگاه غربی و مبتنی بر ترس و بدبینی بنا نهاده شده است.

قابل ‌اشاره است که حتی مسیحیت تحریف‌شده و معمول هم با وجود تبلیغ صلح و نکوهش جنگ اما بنیاد اصلی جنگ و خشونت حتی در دوران کنونی و رواج سکولاریسم در غرب بوده است. مسیحیت انسان را با گناه نخستین (هبوط) تعریف کرده و این گناه نخستین را گناه ذاتی و همیشگی انسان تلقی می‌کند. بر این اساس، به طور خاص، سیاست رئالیستی غرب که جهان را بی‌نظم و بی‌سر می‌داند که در این جهان هر کس باید تلاش کند تنها خود را نجات دهد، بنیاد مسیحی دارد. جمله معروفی در غرب به حضرت عیسی(ع) منتسب است که می‌گوید: «هر کس باید بکوشد تنها خود را نجات دهد».

در کنار این، تلقی خوش‌بینانه از ذات انسان مانند تلقی جان لاک و ایمانوئل کانت که ایده صلح جاودان (perpetual peace) را طرح کرد، هرگز بدل به نظم و فکر غالب در غرب و روابط بین‌الملل نشد. در عوض، شاهد جنگ جاودان غرب علیه غیرغرب هستیم؛ جنگی از ژن و هستی‌شناسی منفی و بدبینانه غربی به انسان و جهان برمی‌خیزد.

جهان امروز بیش از آنکه کانتی یا لاکی باشد، هابزی (توماس هابز) است. حتی سیاست تبلیغی لیبرال‌ها تحت عنوان بی‌طرفی، مبتنی بر نگاه هایزی و بدبینانه‌ای است که با خنثی و نرمال ‌کردن جهان، در پی خلع سلاح آن و کشیدن رگ مبارزه از انسان‌ها به‌ منظور تحت ‌سلطه ‌گذاشتن جامعه، جهان و انسان است. لیبرالیسم هرگز بی‌طرف نبوده بلکه در پی بی‌طرف‌ کردن و خنثی‌سازی رقبای خود بویژه جریانات اسلامی است. نرمالیزاسیون و‌ خنثی‌سازی لیبرال هم همزمان با قداست ‌دادن به قدرت بوده است.

 آنچه در پی ‌می‌آید، به‌ منظور فهم بنیان سیاست بی‌طرفی لیبرال – هر چند متناقض و ناممکن است - و قداست‌زدایی مرسوم سیاست سکولار است. این یادداشت در پی نشان ‌دادن این نکته نیز خواهد بود که انسان‌شناسی بدبینانه مسیحی - هابزی، زیربنایی مهم و حذف‌ناپذیر برای جامعه، دولت و سیاست مدرن است. معادل دیگر قداست‌زدایی، خنثی‌سازی است که اوج آن را می‌توان در دورخیز هابز برای ساختن «جهان خنثی» دید. در ایران نیز هر جا سخن از نرمالیزاسیون و غایت‌زدایی و معطوف ‌شدن به امر درون‌ ماندگار (immanent)

- ایده‌ای که نخستین‌بار اسپینوزا مطرح کرده است - می‌شود، می‌توان رد آن را در خنثی‌سازی موردنظر هابز به ‌معنای خاص و قداست‌زدایی سکولاریسم به ‌معنای عام پی گرفت. همچنین درصدد تأکید بر این نکته هستیم که لیبرالیسم بویژه در آبشخور هابزی و رسمی خود، در عین ادعای خنثی‌سازی جهان (راززدایی، قداست‌زدایی، نرمالیزاسیون) اما از ترسی الهیاتی و رازناک و مبهم از انسان برخاسته است؛ ترسی که در مسیحیت تحریف‌شده هم می‌توان دید. دولت‌های غربی و لیبرال هم مدام این ترس خود را در جنگ‌افروزی علیه ملت‌های غیرغربی و مسلمان فرافکنی کرده‌اند. طی این فرافکنی، کشورهای مسلمان (فلسطین) و حتی اوکراین و روسیه در حکم یک ناخودآگاه است که تضمین می‌کند جنگ در خودآگاه غرب و درون جوامع وجود نداشته باشد. آنها می‌دانند که ذات و ناخودآگاه‌شان جنگ‌افروزی است و بر این اساس، جنگ‌افروزی را به خارج از مرزهای خود برده و رژیم غاصب را به ‌عنوان تصمینی برای همیشگی‌بودن جنگ و ارضای این غریزه غربی تأسیس کرده‌اند.

* جهان خنثی و ترس مرضی غرب

در یک تقسیم‌بندی، از ۲ نوع الهیات سیاسی می‌توان سخن گفت: الهیات سیاسی «پیشاهابزی» و الهیات «پساهابزی» یا به تعبیر دیگر، «الهیات ارگانیکی» و «الهیات مکانیکی». در الهیات ارگانیکی، رئیس جامعه در حکم سر برای بدن است که اگر سر بمیرد، همه بدن می‌میرد اما در اثر درک ریاضیات از جهان که منجر به ارزش‌زدایی و نگاهی قدسیت‌‌زدوده بدان شد، هابز درصدد برآمد تا ریاضیات و مکانیک سیاست را تبیین کند. او در این‌ باره از دکارت و استعاره «اندیشیدن به ‌منزله محاسبه ریاضیاتی» متأثر است.

وقتی جهان، جهان ریاضیات می‌شود، خنثی می‌شود. نرمالیزاسیون یا عادی‌سازی که بخشی از اصلاح‌طلبان - مانند محمد قوچانی و سعید حجاریان - تحقق آن را پی گرفته‌اند، صورتی از خنثی‌سازی است.

وقتی جهان خنثی می‌شود، اراده‌ من انسان موضوعیت می‌یابد و این مقدمه تکنولوژیک‌شدن جهان و انسان بوده است. حتی انقلاب هم زاییده تلقی مدرن از جهان است. گویی جامعه یک ماشین است که می‌توان به‌راحتی آن ‌را عوض کرد و اتفاقی هم نیفتد؛ می‌توان جامعه را دستکاری کرد و... در اثر این روند، فاتالیسم یا تقدیرگرایی هم تضعیف

 می‌شود.

* قداست قدرت در جهان سکولار و قدسیت‌‌زدوده!

باید توجه داشت هابز فلسفه‌اش را در شرایط جنگ طرح می‌کند و برای تثبیت سلطنت اما می‌توان دموکراسی را هم از آن گرفت. هابز از اصحاب قرارداد است. جان لاک هم از هابز متأثر می‌شود. قراردادگرایی یک نوع درک ریاضی از جهان است که بعد مورد نقد قرار می‌گیرد و هیوم آن را رد می‌کند.

در اندیشه هابز، لاک و روسو (ژان ژاک‌روسو دیگر عضو اصحاب قرارداد) همچنان «طبع» انسان مهم است اما در درک رادیکال‌تر تجربی و تکنولوژیک، دیگر طبع انسان موضوعیتی ندارد و هرگونه سخن‌ گفتن از طبع انسان، غلط تلقی می‌شود و اینجاست که اگزیستانسیالیسم نزد کسی مانند سارتر، به‌کلی منکر طبع و فطرت می‌شود تا راه را برای آزادی رادیکال انسان بگشاید. در برداشتی رادیکال از آزادی و دموکراسی، سخن از طبع ثابت انسان، مهمل است و محملی برای اندیشیدن ندارد.

هابز می‌خواهد از مفهوم قدرت، «قدسیت‌زدایی» کند و کلیسا را کناری بگذارد و نشان دهد قدرت خشن است و قانونی که شمشیر از آن حمایت نکند، ارزشی ندارد. او نیز همچون مسیحیت رای به غیاب خداوند از جهان می‌دهد و می‌گوید انسان در عسرت بعد از گناه اولیه و هبط قرار دارد و در این شرایط، دیگر کاری از مسیح ساخته نیست و قدرت ماهیتا هیولایی است که البته مانع از آن می‌شود که هر فرد بتواند هیولایی باشد علیه دیگری و امنیت را به هم بزند. در مقابل و برای فهم این نگاه، بجاست اشاره کنیم که در اندیشه سیاسی شیعه، خدا همواره حضور دارد. ختم نبوت و سپس امامت و بعد موعود موجود یا امام زمان و سپس اندیشه ولایت فقها به معنای امتداد خدا و جلوه حضور خدا در زمین است اما در مسیحیت، خدا در یک غیاب است. حال کسی مانند هابز، کلیسا را هم به غیاب می‌کشاند و مفهوم دولت و قدرت را هیولایی، مادی و خشن می‌نمایاند اما در عین ‌حال، ناخواسته بدان الوهیتی می‌بخشد و آن را خدا می‌نامد؛ اگر چه خدایی زمینی، میرا و موقتی. او به ایمان مسیحی احترام می‌گذارد و همچنین آفرینش را فعل مشترک انسان و خدا می‌داند. اشارات او به خدا کم نیست. مانند جایی که هندسه را تنها علمی می‌داند که خدا آنقدر از آن خوشش آمده که آن را به انسان اعطا کرده است.

همچنین با وجود دغدغه سلطنت نزد هابز اما رگه‌های جدی دموکراسی را هم می‌توان در او دید. او حتی از برابری همه انسان‌ها سخن به میان می‌آورد، البته نتیجه این برابری را ترس انسان‌ها از یکدیگر می‌داند. او در اینجا هم گویی نگاه ذات‌گرایانه به این برابری ندارد و با بدبینی نسبت به طبیعت و جهان می‌نویسد: «در جایی که طبیعت فقط عزلت، ناداری، خشونت، کثیفی و عمر کوتاه را به بشر داده است و مفهوم حق و ناحق و عدالت و بی‌عدالتی در آن معنایی ندارد، خوشبختی جمعی حاصل قرارداد اجتماعی است و ریشه در ذات طبیعت ندارد».

عمیق‌تر و وسیع‌تر از دموکراسی، این سکولاریسم است که می‌توان از اندیشه او گرفت؛ اینکه از قدرت، قدسیت‌زدایی می‌کند، مبنایی برای دموکراسی و نیز سکولاریزاسیون است. به بیان واضح‌تر، این‌ اقدام نظری او که از کلیسا - که مرجع تحریف مسیحیت است- اقتدارزدایی می‌کند، به دموکراسی کمک می‌کند.

لازم به ایضاح است که سکولاریسم در برابر قدسی‌سازی از امور اجتماعی یا اموری که دست‌کم ذاتا مقدس نیستند، قرار می‌گیرد. امر قدسی (Sacred) در برابر امر عرفی (Secular) تعریف می‌شود. دموکراتیزاسیون و در معنایی وسیع‌تر، مدرنیزاسیون همچون سکولاریزاسیون، فرآیند تقدس‌زدایی است. می‌توان سکولاریزاسیون را نوعی خنثی‌سازی خواند که در پس ریاضیات سیاست هم نهفته است. البته نحوهای دیگری از خنثی‌سازی وجود دارد که یک نمونه آن، دعوت نیچه برای کودک‌ شدن به ‌منزله خنثی ‌شدن - پس از مرحله شتر و شیر - است.

هابز در کنار کسانی مانند رینهولد نیبور از پدران رئالیسم در سیاست و روابط‌ بین‌الملل به‌شمار می‌آید. نگاه رئالیسم قائل به آشوب و بی‌سری یا آنارشی در نظم بین‌الملل است و جهان را عرصه منافع می‌داند نه امور مقدس و مطلق اما باید توجه داشت نگاه هابز بس رادیکال‌تر از «تضاد منافع» است و او انسان را موجودی طماع و سیری‌ناپذیر می‌داند که حد یقفی بر میل او نیست. هر چند کسانی مانند نیبور درست متکی به الهیات و انسان‌شناسی تحریف‌شده مسیحیت، نگاهی بدبینانه یا نه‌چندان درست به ذات انسان دارند؛ نگاهی که می‌توان نزد آباء کلیسا و کسانی چون آگوستینوس هم مشاهده کرد.

* از خدای میرا (مقدس نامقدس) تا نامقدس مقدس

وقتی سکولاریزاسیون می‌خواهد همه ‌چیز را فرو بشکند، خودش تبدیل به امری شبه‌مقدس می‌شود که توگویی از جانب قائلان بدان پرستیده می‌شود اما به نحوی ناآگاه. هابز به ‌عنوان پدر ماتریالیسم در سیاست چنین است. باید التفات داشت که در هابز هنوز رگه‌هایی از قدسیت وجود دارد و او عنوان خدای میرا را برای وصف دولت به‌کار می‌برد: خداست اما میرا و اینجا نوعی شبه‌قدسی‌بودن و الوهیت را می‌توان به نظریه دولت او نسبت داد. در اندیشه هابز، باید مادام و مرتبا این خدای میرا را اعاده کرد؛ می‌توان دولت‌ها را عوض کرد اما بدون دولت نمی‌توان بود، چرا که ذات انسان شرور و طماع است و دولت اگر نبود ما همدیگر را می‌دریدیم.

وقتی قدرت مذهبی، قدسیت‌‌زدوده شد و هیولایی - نه معنای فلسفی/ ارسطویی - زمینه‌ای برای دامن‌چیدن کلیسا از آن تدارک می‌شود اما درست در همین لحظه، قدرت و دولت مقدس می‌شود. نیچه هم که به بت‌شکن قداست‌زدا نام‌بردار است، به قدرت، قدسیت می‌بخشد و آن را بنیادین، هستی‌شناسانه و رازناک می‌کند.

در مقام نتیجه‌گیری می‌توان گفت هابز نگاهی دنیوی یا سکولار به قدرت دارد و از آن راززدایی کرده و از امکان مرگ دولت فراتر رفته و ضرورت آن را با انگاره «خدای میرا» درمی‌افکند، از نگاه سنتی - سلطنتی عبور کرده و اقتدارگرایی مدرن را پی‌ریزی یا زیربناسازی می‌کند. این تدارک و زیربنای او، چنان است که حتی رادیکال‌ترین گرایش‌های اقتصادی لیبرال هم بر آن بنای خود را بسازند؛ اگر چه نزد هابز، شاهد اولویت سیاست بر اقتصاد و تخاصم بر تفاهم هستیم و این تمایزی برجسته با گفتمان غالب لیبرال است.

دیگر اینکه با وجود جسمانی‌ بودن و جاندار بودن استعاره لویاتان، نمی‌توان نگاه شخص‌محور یا مونارشیک سنتی را به او نسبت داد.

نزد او دولت همیشه باید باشد اما نه این دولت و آن دولت. این باید یا ضرورت، مشابه همان شر ضرور خواندن دولت توسط لیبرال‌هاست. البته او نمی‌گوید دولت‌ها باید بمیرند، بلکه از ضرورت و قطعیت مرگ آنها سخن به میان می‌آورد. در اینجا، هابز در عین آنکه پایی در نگاه ارگانیک و سرمدار یا شخص‌محور دارد، پایی در نگاه تکنولوژیکال دارد؛ نگاهی که در قدسیت‌زدایی و تکنیکی‌کردن قدرت از نگاه مکانیکال هابز و از دوش او فراتر می‌رود. از آنجا که او روح را به ‌منزله حاکمیت مطلق بدن دولت تعبیر می‌کند، از سرمداری مرسوم در نگاه‌های ارگانیک فرا می‌رود.۱

همچنین، ایده «دولت کوچک‌شونده» یا حداقلی که نام کلاسیک آن «دولت پاسبان شب» است، نزد گرایش‌های لیبرال بیانگر وفاداری به هابز و این عقیده اوست که مهم‌ترین کارکرد دولت، امنیت است. ترس لیبرالی از دولت و از مزاحمت افراد برای آزادی یکدیگر نیز متأثر از همین بدبینی یا دست‌کم الهیات هابزی است‌. واقعیت این است که دنیای امروز سیاست در غرب، بیش از آنکه وامدار و مصداق اندیشه‌های جان لاک باشد، وامدار و مصداق اندیشه هابز است.

------------------------------------

پی‌نوشت

۱- درک مکانیکی و مفصل‌مدارانه هابز از سیاست و انسان را می‌توان ذیلا از زبان خود او شنید: «... قلب چیزی جز فنری نیست و اعصاب چیزی نیستند جز بندهایی و مفصل‌ها چیزی نیستند جز چرخ‌هایی که به کل بدن چنانکه خداوند خواسته است، حرکت می‌بخشند. فن و صناعت از این هم پیش‌تر می‌رود و از عالی‌ترین فرآورده خردمند طبیعت یعنی انسان هم شبیه‌سازی می‌کند، زیرا آن لویاتان عظیمی که کشور یا دولت خوانده می‌شود به کمک فن و صناعت ساخته شده و صرفا انسانی مصنوعی است که از انسان طبیعی عظیم‌تر و نیرومندتر است... و در آن حاکمیت همچون روحی مصنوعی است که به کل بدن حرکت و زندگی می‌بخشد و در آن قضات و حکام و دیگر کارگزاران قوه‌قضائیه و مجریه همچون مفاصل مصنوعی هستند؛ پاداش و کیفر رگ‌ها و اعصابی هستند... عدالت و قوانین، عقل و اراده مصنوعی هستند...».

***

******

مجتبی عرب: بیانات رهبر معظم انقلاب در جمع خانواده‌های شهدای امنیت، حاوی نکات کلیدی درباره چارچوب پاسخ ایران به اسرائیل بود. 

نخست، همان‌گونه که نباید اقدام ضعیف اسرائیل را بزرگنمایی کرد، باید خط ظریف رسانه‌ای بین تحقیر عملکرد رژیم صهیونیستی و کوچک‌انگاری آن را نیز مراعات کرد. رسانه‌ها باید مراقب باشند در روایت عزت، قدرت و ابتکار مردم ایران، از گستاخی بزرگ دشمن در عبور از خطوط قرمز جمهوری اسلامی و حمله مستقیم به خاک کشورمان غفلت نکنند.

دوم، چگونگی پاسخ به جنایت رژیم صهیونیستی بر عهده مسؤولان کشور است اما رهبر انقلاب برای روش پاسخ، شاخص‌های عملیاتی و کلیدی تعیین کردند.

۱- پاسخ باید خطای محاسباتی دشمن را اصلاح کند: اسرائیل بر این باور است هر اندازه از فرماندهان ارشد را ترور کند و در منطقه جنایت کند، ملت ایران جرات پاسخ دندان‌شکن و نابودگر زیرساخت‌ها و شریان‌های حیاتی اقتصادی و سیاسی او را نخواهد داشت. دشمن ما دچار خطای محاسباتی درباره ایران شده و پندار او این است که مردم ما غرق در مشکلات اقتصادی، تمام آرمان‌ها و رشادت ذاتی خود و فرهنگ غنی ایرانی - اسلامی خویش را که همواره در طول تاریخ در مبارزه و ایستادگی با ظالمان و همیاری مظلومان پیشتاز بوده‌اند، فراموش کرده‌اند. این پندار مشابه اجداد صهیونیست‌هاست که به تعبیر قرآن، حطه (آمرزش الهی) را فراموش کرده و به حنطه (گندم) رو آوردند. همچنین دشمن گمان می‌کند مسؤولان ما به این باور رسیده‌اند که سرمایه اجتماعی برای رویارویی با سگ هار آمریکا، یعنی رژیم صهیونیستی را ندارند. این خطای محاسباتی درباره ملت رشید ایران باید در دشمن اصلاح شود. اسرائیل گمان می‌کند طرحی برای نابودی حماس و حزب‌الله و درگیر کردن ایران به خطای محاسباتی در عدم زد و خورد جدی با اسرائیل تدارک دیده و به خیال خود بنا دارد پس از نابودی دیگر بازوان جبهه مقاومت، سراغ عقب انداختن مسیر پیشرفت ایران با حمله به تاسیسات زیربنایی ما بیاید. با این حال، این بار پس از نابودی توان مقاومت، ایران، حتما توان پاسخگویی و جنگ نخواهد داشت. این محاسبه به عقیده تل‌آویو، دقیق و طرحی شدنی است. او متبخترانه از هر گونه پیشنهاد آتش‌بس تا نقطه انتهایی نابودی حزب‌الله فرار می‌کند، چرا که معتقد است میدان به نفع طرح نهایی او برای زمینگیر کردن ایران است. این خطای محاسباتی دشمن در پاسخ ایران باید اصلاح شود.

۲- قدرت ملت ایران و توان و ابتکار جوانان باید به دشمن نشان داده شود: پاسخ انتخابی ما باید اراده قوی ملت ایران و توان و ابتکار جوانان را نمایندگی کند. یک فهم اولیه از این فرمایش می‌تواند چنین باشد: پاسخ نیروهای مسلح باید مقتدرانه و مبتکرانه به نمایندگی از ملت ایران باشد اما به نظر می‌رسد به فهم عمیق‌تری از این مطلب نیز می‌توان رهنمون شد که به شاخص خطای محاسباتی دشمن نیز مربوط می‌شود. به این معنا که پاسخ ما باید به شکل چندجانبه‌ای با ترکیبی از حضور ملت و ابتکار مستقیم جوانان و پاسخ سیاسی و نظامی توسط نیروهای رسمی، مساله پیش‌بینی‌پذیر شدن ایران و کیفیت حضور و پاسخ او را برای دشمن با یک شگفتی روبه‌رو کند. این یعنی میدان برای حضور نیروی مردم و ابتکارات مستقیم جوانانه به شکل پشتیبان و انجام اقدامات مکمل برای نیروهای سیاسی و نظامی باید فراهم شود. علاوه بر این، اگر ما به راهبرد مهم اشاره شده توسط رهبر انقلاب، یعنی تشکیل ائتلاف بین‌المللی اقتصادی، سیاسی و در صورت لزوم نظامی می‌اندیشیم، در مدل انقلاب اسلامی، چنین ائتلافی باید مردم‌پایه باشد. فراهم کردن میدان برای حضور اراده و قدرت ملت ایران و ابتکار جوانانه می‌تواند راه اتصال حقیقی بین ملت‌های آزاده جهان و فراهم شدن شرایط شکل‌گیری این ائتلاف بزرگ را فراهم کند.