کیاوش کلهر*: سایه ثروت، از دیرباز، یعنی دقیقا زمانی که نخستین مجامع عمومی که برای بحث از امر عمومی در شهرها شکل می‌گرفتند و دموکراسی مستقیم یونانی را شکل می‌دادند، بر سر سیاست و امر عمومی بوده است. دعوا هیچ‌گاه بر سر حذف این سایه پرزور نبوده، بلکه واقع‌بینی، دعوا را به میدان میزان اثرگذاری ثروت بر سیاست رسانده است. وضع ایده «الیگارشی» از زمان یونان و امتداد آن تا دوران حاضر، به معنای توصیف دولت‌هایی که در آنها، اقلیت ثروتمند، لاجرم زورمند نیز خواهد شد و مسیر سیاست‌گذاری را از بیشینه کردن نفع عمومی، به سمت بهره‌برداری حداکثری از منابع عمومی برای نفع شخصی، منحرف می‌کند، نشان‌دهنده همین نگرانی دیرباز متفکران سیاست بوده است.  

مساله الیگارشی و حکمرانی تعدادی اندک، بر اکثریت مردم، آن هم تعداد اندکی که عموما بهره‌مند از ثروت گزاف و توانمند‌ند، نه مساله سده‌های پیش که اتفاقا معضلی نبض‌دار در سیاست امروز جهان است. پیش‌تر فرض می‌شد رسیدن به سطح قابل اتکایی از دموکراسی‌ که به وسیله قانون و مهارهای حکمرانی، امکان اثرگذاری ثروت بر سیاست را به حداقل می‌رساند، امکان بروز الیگارشی را به حداقل می‌رساند اما انتخابات آمریکا ثابت کرد هرگز برای چرخاندن فرمان به جاده الیگارشی عریان دیر نیست.  

نخستین نگرانی‌های تحلیلگران و رسانه‌ها آمریکایی دقیقا بعد از رای‌آوری ترامپ در انتخابات 5 نوامبر، همین تحکیم بی‌قاعده الیگارشی در آمریکا بود. این نگرانی آنجایی بیشتر شد که میلیاردرهای آمریکایی، مشخصا ایلان ماسک، بی‌پرده به ردیف برای حمایت از او، داشته‌های خود را به کارزار انتخابات آمریکا آوردند. دل‌نگرانی اصلی رسانه‌های جریان اصلی آمریکایی از فردای رای‌آوری او، نفوذ مستقیم و بی‌واسطه اقلیت میلیاردر در دولت و شکل‌دهی به الیگارشی فاسد و عریان میلیاردرها برای زیر نفوذ بردن حوزه اختیارات دولت بود.

اگرچه در ادوار مختلف انتخابات آمریکا، سرمایه‌داران و الیگارش‌ها به عنوان حامیان مالی کاندیداها و فراتر از آن به عنوان دست‌های پشت پرده سیاست حضور داشته‌اند اما شاید هیچ‌گاه به این میزان حضور بی‌پرده و عریان در صحنه نداشته‌اند. آنچه باعث نگرانی جامعه‌ای که با دست‌های پشت پرده سرمایه‌داران در سیاست چندان غریبه هم نیست شده است، این دریدگی الیگارشی تراپی است.

«فرانکلین فوئر» نویسنده کتاب «فوتبال چگونه جهان را توصیف می‌کند» در یادداشتی با عنوان «خطر استثنائی الیگارشی ترامپی» که در مجله آتلانتیک منتشر شد، چشم‌انداز دولت ۴ سال آینده آمریکا زیر نفوذ این الیگارشی را ترسیم کرده است. او بر این باور است دستاوردهایی که همراهی با ترامپ برای این میلیاردرها به دنبال دارد، بسیار بیش از هزینه‌ای است که آنان برای سرزنش اجتماعی این همراهی خواهند پرداخت و آنان بتدریج با حمایت از ترامپ، نفوذ خود در دولت آینده او را گسترش خواهند داد. فوئر می‌نویسد: «همدستی ترامپ و میلیاردرها، واژه‌ای برای توصیف دارد و آن الیگارشی است. الیگارشی ترامپی که در حال شکل‌گیری است، با نسخه پساشوروی مشابه در روسیه بسیار متفاوت است. ترامپ در حال ایجاد یک شراکت با قدرتمندترین تکنولوژیست‌های جهان است. همزیستی بین یک رهبر سیاسی فاسد و تکنولوژیست‌های تجاری، لزوما به معنای داد و ستد تجاری است. رژیم سیاسی خواسته‌های میلیاردرها را اجرا می‌کند و در مقابل، میلیاردرها نیز خواسته‌های رژیم سیاسی را پیش می‌برند. قدرت به طور تصاعدی در دست این ۲ گروه متمرکز می‌شود، زیرا صاحبان ثروت و رهبران فاسد دسیسه‌چینی می‌کنند تا تسلط خود را تضمین کنند. این همزیستی بسرعت می‌تواند ۲ ضربه جدی به نظام آمریکایی وارد کند: هم سرمایه‌داری را تضعیف کند و هم دموکراسی را همزمان از بین ببرد. تفاوت بزرگ میان دوره‌های اول و دوم ریاست جمهوری ترامپ این است که او زمانی به دفتر باز خواهد گشت که دولت آمریکا در وضعیت خطرناکی قرار دارد. دولت هرگز تا این حد برای تسهیل تجارت خصوصی سودآور نبوده است». فوئر بخوبی نشان می‌دهد چگونه رئیس دولت در آمریکا در این همدستی و شراکت میان یک رهبر سیاسی که خود او نیز به تعبیر فایننشال تایمز یک تاجر طماع است، با میلیاردرها، قدرت سیاسی را که باید جهت حراست و بیشینه کردن نفع عمومی از روندها باشد، بدل به ابزاری برای کسب سود شخصی می‌کند؛ فرآیندی که نه تنها نافی وظایف اولیه دولت محسوب می‌شود، بلکه حتی روند سرمایه‌داری طبیعی در ایالات متحده را نیز به محاق می‌برد. در این شراکت نامیمون، دولت دقیقا بدل به آن صورت فاسدی می‌شود که نباید باشد: یک اهرم بزرگ برای تسهیل سودآوری تعدادی معدود.

وقتی دولت بی‌پرده بدل به یک اهرم و ابزار برای تسهیل تجارت شخصی شود، جایگاه رهبر سیاسی، به جایگاهی با قابلیت خرید و فروش و مبادله تقلیل می‌یابد. این نکته‌ای است که فایننشال‌تایمز، در مقاله روز دوشنبه خود در رابطه با رای‌آوری ترامپ بر آن تاکید کرد. «رعنا فروهر» روزنامه‌نگار ایرانی - آمریکایی‌ای که یکی از عوامل مجله تایم است، در این مقاله یکی از پیامدهای رای‌آوری را همین بدل شدن جایگاه رهبری سیاسی، به جایگاهی با قابلیت خرید و فروش می‌داند. او می‌نویسد: «ترامپ یک تاجر طماع و بی‌رحم است و ریاست‌جمهوری در آمریکا دارایی‌ای است که می‌توان آن را خرید و فروش کرد. این امر از زمانی تشدید شد که دیوان عالی با حکم خود در پرونده «شهروندان متحد» علیه کمیسیون فدرال انتخابات در سال ۲۰۱۰، اجازه هزینه‌کرد بی‌مرز را به کارزارهای انتخاباتی داد. تنها پول نیست که بر سیاست آمریکا حکم می‌راند، بلکه «پول سیاه» است».    

طبق اخبار منابع آمریکایی، پیت هگست، مجری سابق فاکس‌نیوز که سابقه سربازی برای ارتش آمریکا را نیز در کارنامه دارد، به عنوان گزینه دونالد ترامپ برای تصدی پست وزارت دفاع مطرح شده است. وی پیش از این برای کسب کرسی سنا از ایالت مینه‌سوتا اقدام کرده بود که شکست خورد. از سوابق سیاسی وی می‌توان به سرپرستی ۲ گروه حمایت از حقوق کهنه‌سربازان آمریکایی اشاره کرد. انتخاب وی برای تصدی این پست کلیدی در کابینه آمریکا تعجب و نگرانی بسیاری را برانگیخته است و بسیاری تجربیات وی را برای تصدی این پست کلیدی ناکافی می‌دانند. ترامپ اما در بیانیه‌ای در حمایت از وی نوشت: «پیت سرسخت، باهوش و یک باورمند واقعی به شعار «اول آمریکا» است. با سکانداری پیت، دشمنان آمریکا باید هوشیار باشند. ارتش ما دوباره عظمت خواهد یافت و آمریکا هرگز عقب نمی‌نشیند». این سخنان ترامپ در حالی مطرح شد که انتقادات از این انتخاب اوج گرفته است و بسیاری این انتصاب را سیاسی معرفی کردند. 

***

بازهای شکاری برای دیپلماسی

دکتر علیرضا پورجعفری*: اندیشمندان ارتباطات و برخی جامعه‌شناسان، دوران فعلی رسانه‌ها را عصر پساحقیقت می‌دانند؛ عصری که در آن مولفه‌های زیادی در مواجهه و برخورد مخاطبان و کاربران رسانه‌ها با مساله حقیقت تاثیر دارد. در پساحقیقت (Post-Truth Era)، فرآیند تولید و انتشار اخبار با تحولاتی بنیادین مواجه شده که این مساله عمدتا ناشی از رشد شبکه‌های اجتماعی و کاهش اعتماد عمومی به رسانه‌های سنتی است. 

* واقعیت، مسأله اصلی و اساسی در پساحقیقت

 در این دوران رسانه‌های اجتماعی گوی سبقت را در حوزه‌هایی مثل اطلاع‌رسانی و سرگرمی از رسانه‌های سنتی ربوده‌اند و حالا اینها هستند که در افکار عمومی کاربران رسانه‌ها تعیین‌کننده‌اند. به نظر می‌رسد مهم‌ترین مساله در پساحقیقت، واقعیت است. در این دوره، مرز میان حقیقت و اطلاعات تحریف‌شده یا احساسی کمرنگ شده و به‌ جای تمرکز بر واقعیت‌ها، غالباً بر تأثیرات عاطفی و باورهای فردی تکیه می‌شود. به دیگر سخن در پساحقیقت از اندیشیدن خبری نیست و بار عاطفی موضوعات تعیین‌کننده است. 

* نقش شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های دیجیتال

در پساحقیقت الگوی استفاده از رسانه‌ها تغییر کرده و شبکه‌های اجتماعی نظیر فیسبوک، ایکس و اینستاگرام، به کانال‌های اصلی توزیع اخبار تبدیل شده‌اند. شیوه تعامل این شبکه‌های اجتماعی الگوریتم‌محور است و بر همین مبنا، با الگوریتم‌هایی که به تعامل و جذابیت محتوا توجه می‌کنند، به صورت عمده محتواهایی را که جنبه‌های احساسی بیشتری دارد یا مورد علاقه کاربران در شبکه‌های اجتماعی است، به آنها پیشنهاد می‌دهند. در همین فرآیند است که براحتی می‌توان اخبار جعلی و شایعات نادرست را منتشر کرد و از آنجا که اساساً رسانه‌های اجتماعی میزان حوصله و دقت کاربران را کاهش داده و کاربران هم به دنبال راستی‌آزمایی نیستند، نتیجه در نهایت منجر به افزایش انتشار اخبار جنجالی و شایعات نادرستی می‌شود که اغلب اعتبار کمتری دارند (2019,Vorhaus). 

* کاهش اعتماد به رسانه‌های سنتی

در عصر پساحقیقت، افول اعتماد عمومی به رسانه‌های سنتی مانند روزنامه‌ها و شبکه‌های خبری، به افزایش تأثیرگذاری اطلاعات تأییدنشده و نامعتبر کمک کرده است. این بی‌اعتمادی تا حدی ناشی از قطبی‌ شدن رسانه‌ها و وابستگی آنها به جریان‌های سیاسی یا اقتصادی است. در نتیجه، مخاطبان به‌ جای تکیه بر منابع رسمی، به منابع غیررسمی و حتی شایعات رو می‌آورند که بیشتر با عقاید و علایق شخصی‌شان همخوانی دارد (2018,McIntyre). 

از جمله نکات مهم در اینجا تفسیر اطلاعات و حتی واقعیات موجود در بیرون، بر اساس علایق و باورهای شخصی افراد است که اجازه پذیرش حقیقت را نمی‌دهد. در واقع کاربران رسانه‌های اجتماعی و مخاطبان رسانه‌های سنتی در پساحقیقت اطلاعات را بر اساس علایق خود می‌پذیرند.