رضا رحمتی: ترامپ از یک سو بخشنامه اجرایی ریاست‌جمهوری درباره ایران را امضا می‌کند که محتوای آن فشار حداکثری علیه ایران است، از سوی دیگر درباره ایران با احتیاط سخن می‌گوید و دم از مذاکره با رئیس‌جمهور ایران می‌زند و بدون رعایت تشریفات معمول ریاست‌جمهوری در ایالات متحده می‌گوید «آماده گفت‌و‌گو با رئیس‌جمهور ایران هستم»؛ جمله‌ای که در عرف روابط خارجی ایالات متحده معمول نبوده است؛ این موضوع در دیدار با نخست‌وزیر رژیم اسرائیل نیز تکرار شد.  ترامپ تاکید کرد «ایران کشور قدرتمندی است» و در حالی که خبرنگار تلاش می‌کرد بگوید ایران ضعیف شده است، ترامپ دوباره تاکید کرد «ایران قوی است». این نوع سخنان توسط دموکرات‌هایی شبیه اوباما نیز گفته نشده بود، چه رسد به جمهوری‌خواهانی که همواره با نگاه سختگیرانه‌تری با ایران برخورد داشته‌اند و در حالی که روابط دیپلماتیک ایالات متحده در پیچ و خم‌های مختلف کاخ سفید و در خط‌مشی‌های غیرروشن دنبال می‌شود، این صحبت‌های ترامپ را چگونه باید برداشت کنیم تا بتوانیم درک مناسبی از ترامپ در ۴ سال آینده داشته باشیم. به نظر می‌رسد ابتدا باید فلش‌بکی به دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ و نسبتش با ایران بزنیم و بعد سراغ «تغییر مواضع» برویم.

* نخست؛ سابقه مواجهه ترامپ با برجام؛ فقط «فشار حداکثری»

در دور نخست ریاست‌جمهوری ترامپ بر ایالات متحده آمریکا، ترامپ هم در کارزار انتخاباتی خود و هم بعد از استقرار به عنوان رئیس‌جمهور دائما از نکوهش برجام سخن می‌گفت تا اینکه نهایتا بعد از یک و نیم سال از برجام خارج شد. در نخستین اقدام، ترامپ شهروندان ایرانی را از ورود به ایالات متحده ممنوع کرد، سپس قانون کاتسا (قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم) را در 11 مرداد سال 1396 امضا کرد که مجوز استفاده از بسته متنوعی از تحریم‌ها به صورت یکجا علیه ایران را صادر می‌کرد؛ از حقوق بشری تا موشکی، منطقه‌ای و برنامه تسلیحاتی. بعد از آن 18 اردیبهشت 1397 از برجام خارج شد و تحریم‌های یکجانبه پیشابرجامی علیه ایران را بازگرداند و «فشار حداکثری علیه ایران» را شروع کرد. 19 فروردین 1398 سپاه پاسداران را به فهرست «سازمان‌های تروریستی» وارد کرد. 2 اردیبهشت 1398 با هدف استراتژی «تصفیر نفت» ایران، معافیت‌های کشورهایی را که از نفت ایران در شرایط تحریم خرید می‌کردند لغو کرد. در اقدامی شوکه‌کننده در 13 دی 1398 سردار حاج‌قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران را در یک حمله مستقیم پهپادی در فرودگاه بغداد به شهادت رساند و ادعا کرد در صورتی که ایران پاسخی نامتناسب دهد، «هدف گرفتن 52 نقطه در ایران» از جمله مناطق فرهنگی در دستور کار آمریکا قرار خواهد گرفت. در این فهرست اقدامات ضدایرانی دیگری نیز وجود داشت، از جمله اینکه ترامپ در نخستین ماموریت‌هایی که به نمایندگان آمریکایی در کشورهای دیگر تفویض کرده بود، به آنها هشدار داده بود از وتوی خود برای ممانعت از اعطای وام و پول به ایران در محافل بین‌المللی مثل صندوق بین‌المللی پول استفاده کنند و مانع از دریافت وام توسط ایران از این صندوق شوند؛ موضوعی که عملیاتی و منجر به تحدید دسترسی ایران به منابع مالی و تسهیلاتی بین‌المللی در صندوق‌های مختلف شد. ترامپ سفرای خود را مامور کرد تمام دسترسی‌های تجار این کشورها به بازار ایران را محدود کنند و چیزی غیر از اراده کاخ سفید در تعامل با ایران دنبال نشود. این وضعیت سختگیرانه تماما ایده سنتی آمریکا درباره ایران یعنی ایده «مهار» و «کنترل» را دنبال می‌کرد؛ چیزی که در ادبیات سیاست خارجی این کشور تحت عنوان «چماق» از آن یاد می‌شود.

* ترامپ منطق سیاست آمریکایی را فهمیده؟

اما این اقدامات و این همه فشار ترامپ در قبال ایران، یک چیزی کم داشت که موجب انتقاد رقبای دموکرات ترامپ در محافل سیاست‌گذاری و قانونگذاری این کشور شده بود و آن «در باغ سبز» بود. از ابتدای انقلاب اسلامی ایران تا ریاست‌جمهوری ترامپ بر آمریکا، ایالات متحده درباره ایران ۲ وضعیت را همزمان و به صورت موازی دنبال می‌کرد (حتی در دوره سختگیری‌های جورج واکر بوش نیز این سختگیری‌ها بر اساس همین منطق موازی انجام شد) و آن فشار واقعی در کنار امتیاز انتظاری بود. در عمل ایالات متحده تلاش کرده است از نظر واقعی بیشترین فشار را به ایران وارد کند و در کنار آن انتظار امتیاز را نیز در سیاست و جامعه ایرانی زنده نگه دارد. این تنها در دوره ترامپ بود که یک پای سیاست آمریکایی در قبال ایران می‌لنگید و تنها گزینه فشار واقعی وجود داشت، بدون اینکه انتظاری در جامعه ایرانی یا سیاست ایرانی نسبت به ایالات متحده زنده باقی بماند.

ترامپ در دوره نخست ریاست‌جمهوری خود فشار آورد، کنترل کرد، ترور کرد، تحریم کرد، تصفیر را دنبال کرد، ایرانیان را از ورود به کشورش ممنوع کرد و... همه آن چیزهایی که در زمان روسای جمهور قبلی ایالات متحده نیز انجام می‌شد اما سیاست ترامپ چه چیزی نداشت؟ انتظار امتیاز! انتظار امتیاز همان چیزی است که جامعه هدف را نسبت به سیاست‌های اعمالی آمریکا علیه کشورشان منتظر نگه می‌دارد؛ انتظار «در باغ سبز» و «بهبود روابط»، همان استعاره سنتی سیاست آمریکایی علیه ایران، یعنی «هویج». در دوره اوباما همین «انتظار امتیاز» سبب تسهیل روند روابط بین ایران - آمریکا شد. این همان چیزی بود که با توجه به پروپاگاندای فشرده غربی سبب شد جامعه ایرانی تنها راه بهبود شرایط اقتصادی را در «امتیازاتی» دنبال کند که با «انتظار» رابطه با غرب بویژه آمریکا آن را برساخته بود. چنین وضعیتی می‌توانست به صورت همزمان سیاست ایرانی را نیز دستخوش دستکاری‌های سیاسی طرف غربی و فشار جامعه ایرانی کند. به نظر می‌رسد برجام مهم‌ترین گرانیگاه برای همین موضوع انتظار امتیاز بوده است. بررسی زمینه‌های اجتماعی و سیاسی امضای برجام نشان می‌دهد از نظر روانشناختی سیاسی، این پرونده روابط ایران - آمریکا، یکی از بهترین مثال‌ها برای سیاست فشار واقعی-انتظار امتیاز بوده است. برجام حتی در زمان اوباما هم برای ایران هویجی به دنبال نداشت، نمود آن را می‌توان در 18 ماه بعد از امضای آن و ناتوانی ایران برای ارتباط با محافل اقتصادی بین‌المللی به عیان دید اما برجام یک مولفه بارز داشت که همینک نیز در ذهنیت انسان ایرانی رسوب کرده و آن شکل‌گیری انتظار امتیاز در جامعه و سیاست ایران بود. جامعه و سیاست ایرانی همینک نیز تصور می‌کند برجام سبب شکل‌گیری امتیازات ویژه در زمینه اقتصادی شد و منتظر رسیدن به آن امتیازات است. صحبت‌های اخیر ترامپ که تلاش می‌کند (به صورت نامتعارفی) به قدرت ایران احترام بگذارد، در کنار نتانیاهو می‌نشیند و می‌گوید «ایران کشوری قوی است»، می‌گوید «آماده گفت‌وگو با رئیس‌جمهور ایران هستم»، فرقی نمی‌کند آنها تماس بگیرند یا نه اما او آماده است، می‌گوید به دنبال شکوفایی ایران است و اینکه ایرانیان بتوانند خوب زندگی کنند، می‌گوید دوستان ایرانی زیادی دارد و... اینها و دیگر صحبت‌هایش، بیشتر از سیاست فشار حداکثری، با منافع آمریکا سازگاری دارد. در منطق آمریکایی جامعه و سیاست ایرانی باید «نسبت به انتظار امتیازاتی که آمریکا به ایران می‌دهد» امیدوار باقی بماند؛ در این صورت ترامپ می‌تواند امتیازات درشتی از ایران دریافت کند. ترامپ تنها با فشار نمی‌تواند از ایران امتیاز بگیرد. باید جامعه را نیز نسبت به انتظارات درباره رابطه با آمریکا شرطی باقی گذارد تا بتواند میوه آن را در زمان مناسب بچیند اما اینکه آیا ترامپ موفق به این کار خواهد شد یا آیا ترامپ که از نظر روانشناختی تمایل دارد سریعا به نتیجه برسد، منتظر می‌ماند تا نتیجه صحبت‌هایش را ببیند و بر اساس آن رفتار خود را دنبال کند، موضوعی است که نیازمند گذر زمان است. دست‌کم 6 ماه زمان نیاز است تا ببینیم این رفتار جدید ترامپ چگونه باید ارزیابی شود.

حمید ملک‌زاده: چیزی در کمونیسم شوروی هست که برای سال‌های زیادی بی‌اعتبار شده است: برقراری رابطه علّی میان یک رخداد و مرتفع ‌شدن مسائل مختلف در حوزه‌های گوناگون از حیات یک واحد سیاسی، یا یک مجموعه از مردم. با وجود این هنوز تحلیلگران و نظریه‌پردازان زیادی هستند که این الگوی شبه‌علمی کمونیستی را رها نکرده‌اند. سازمان کلی این الگوی شبه‌علمی اینگونه است: الف- همه مشکلات فلان واحد سیاسی از فلان عامل  ناشی می‌شود؛ ب- این عامل در نتیجه بهمان رخداد از بین می‌رود؛ نتیجه‌گیری: با از بین‌ رفتن عامل ذکر شده در الف، همه مشکلات موجود در حیات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مردم مورد نظر رفع می‌شود. این رابطه‌ای علی است که ذهن تقلیلگرای بخش زیادی از تحلیلگران و فعالان سیاسی علاقه دارد آن را به ‌عنوان اصلی علمی، قاطع و اجتناب‌ناپذیر بپذیرد. برای سال‌های زیادی اینطور تبلیغ کرده‌اند که اگر ایران همه آن چیزی را که ایالات متحده آمریکا از ایران می‌خواهد انجام دهد، ناگهان همه مسائل داخلی کشور رفع خواهد شد. این خط استدلالی تا جایی پیش می‌رود که مثلا درباره پدیده‌هایی تاریخی مانند کودتای بیست‌وهشتم مرداد علیه دولت منتخب دکتر محمد مصدق مداخلات امنیتی، نظامی و سیاسی دولت وقت ایالات متحده آمریکا در طراحی و پیشبرد کودتا را سفیدشویی و اینطور ادعا می‌کند که «اگر مصدق با آمریکایی‌ها سازش کرده بود هم دولت پایدارتری می‌داشت و هم منافع ایران از استخراج نفت بیشتر می‌بود». من اینطور فکر می‌کنم که این خط استدلال از بیماری علی‌گرایی ذهن ریاضی‌اندیش تحلیلگرانی برمی‌آید که در دام شکلی از شبه‌علم صوری گرفتار شده‌اند. بیانات روز گذشته رهبر معظم انقلاب در دیدار فرماندهان نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران نکات قابل ‌توجهی را درباره این خط استدلالی شبه‌علمی در خود جا ‌داده بود.

* ما و مسائلی که به‌ عنوان یک دولت داریم

در رابطه ‌با موضوع مذاکره با دولت ایالات متحده آمریکا یک خط تحلیلی وجود دارد که ادعا می‌کند دولت ایران بدون مذاکره با دولت ایالات متحده آمریکا نمی‌تواند مسائل داخلی‌اش را حل کند. این موضوع بیشتر  به‌ خاطر مشکلاتی مطرح می‌شود که ممکن است سیاست‌های خصمانه ایالات متحده آمریکا در رابطه میان با دولت‌های دیگر از جنبه‌های سیاسی، نظامی و اقتصادی به وجود بیاورد؛ سیاست‌های خصمانه‌‌ای که البته کار حکمرانی در داخل ایران را با مخاطراتی مواجه کرده است. موضوع مهمی که درباره این مخاطرات باید در نظر بگیریم این است که آنها محصول سیاست‌های دولت آمریکا علیه دولت و مردم ایران هستند. خط تحلیلی که از آن صحبت می‌کنیم در صورت‌بندی ‌کردن رابطه ایران با دولت ایالات متحده این رابطه را برعکس می‌کند. یعنی نقطه آغاز مخاصمه و عامل اصلی تشدید آن را در طرفی از رابطه تعیین می‌کند که از رفتار خصمانه مورد نظر آسیب‌دیده است؛ یعنی اینطور ادعا می‌کند که «آمریکاستیزی» دولت جمهوری اسلامی ایران زمینه‌ساز وضع تحریم‌ها و اقدامات خصمانه دولت آمریکا در محیط بین‌المللی علیه ایران بوده است. این بخش اول از مقدمه‌ای است که به ظهور استدلالی شبه‌علمی نیرو می‌بخشد که بر اساس آن اگر ایران «آمریکاستیزی» را کنار بگذارد، همه مشکلات و مسائل داخلی و بین‌المللی آن حل می‌شود.

برای اینکه نشان دهیم این صورت‌بندی از بنیان غلط است، یک آزمایشگاه تاریخی نزدیک داریم که می‌توانیم به آن استناد کنیم: دوران حکومت محمدرضا پهلوی.

مسائلی که ما در ایران امروز دست ‌به ‌گریبان‌شان هستیم تا حد زیادی میراث حکومت پهلوی و مدل نوسازی نامتوازن و دستوری مورد نظر پهلوی دوم است؛ مسائلی که در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در دولت‌های مختلف مغفول ماند و هر روز گسترده‌تر شد. این مشکلات در دورانی ایجاد شد که حکومت وقت ایران به ‌عنوان ژاندارم منطقه و در همسویی با سیاست‌های بلوک غرب با محوریت دولت ایالات متحده آمریکا عمل می‌کرد؛ موضوعاتی حل نشده که باید ضمن بازنگری در فهمی که از توسعه داریم، یعنی بازنگری درباره میراث پهلوی در زمینه توسعه نامتوازن شهرها و مناطق مختلف کشور و از طریق اقدام خردمندانه برای اصلاح سازوکارهای اداری کشور به آن پاسخ دهیم. ما تنها وقتی می‌توانیم به شکل مشروعی به دعاوی این استدلال شبه‌علمی گوش دهیم که همه اقدامات لازم برای رفع مشکلات داخلی را انجام داده باشیم و هنوز، یا حداقل در مراحلی برای محقق کردن اهداف خود به بازنگری در رابطه ‌با دولت ایالات متحده یا هر دولت دیگری، جز رژیم غاصب صهیونیستی انجام داده باشیم. 

* ایران و دولت ایالات متحده آمریکا؛ تاریخی که باید از سمت ایران خواند

برای کسب توفیق در امر مذاکره باید از یک‌ طرف درک روشنی از تاریخ مواجهه طرفین مذاکره با یکدیگر را در ذهن حاضر کرد و از طرف دیگر باید ذهنیت کسانی را که درباره موضوع مذاکره نقشی تأثیرگذار دارند بخوبی شناخت. این قاعده کلی بویژه درباره رابطه بین ایران و دولت ایالات متحده آمریکا باید مورد توجه قرار بگیرد، چرا که این موضوعی نیست که به‌سادگی و ضمن استفاده از قواعد شبه‌علمی و تک‌علتی مرسوم در میان‌ بخشی از تحلیلگران و فعالان سیاسی ایرانی آن را توضیح داد یا راهکاری برای حل‌کردن آن پیدا کرد.

قبل از هر چیز باید این نکته را در نظر داشته باشیم که ایران و دولت ایالات متحده آمریکا تاریخ معلومی دارند؛ تاریخی مملو از مداخلات نظامی، امنیتی و سیاسی دولت ایالات متحده آمریکا در امور داخلی ایران که عموما علیه اراده عمومی محقق شده ایرانیان عمل کرده است. از موضوع سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق تا حمایت تمام‌عیار از دیکتاتوری خاندان پهلوی به بهانه مبارزه با بلوک شرق تا حمایت تسلیحاتی، اطلاعاتی و سیاسی از رژیم صدام در میدان نبرد یا مجامع بین‌المللی موضوعاتی است که تاریخ ایران و آمریکا را نمی‌توان بدون در نظر گرفتن آنها مورد مطالعه قرار داد. 

همچنین نباید این مساله را نیز نادیده گرفت که هر بار تلاش دولت جمهوری اسلامی ایران برای حل‌ موضوعاتی که بین ۲ دولت وجود دارد، با اقدامی خصمانه از طرف دولت ایالات متحده آمریکا پاسخ داده شده است. قرار گرفتن نام ایران در میان دولت‌های محور شرارت، زمانی که ایران درباره مسائل بعد از 11 سپتامبر بیشترین همکاری و همدلی ممکن را با مردم و دولت آمریکا نشان داده بود، اخلال در اجرای مفاد برجام به نفع مردم ایران در دولت باراک اوباما و خارج ‌شدن دولت ترامپ از این توافق، در حالی ‌که دولت ایران همه تعهدات خود را با دقت و وسواس زیادی به مرحله اجرا درآورده بود و نهایتا حمایت سیاستمداران آمریکایی از معاندان نظام جمهوری اسلامی ایران از طریق اعطای کمک‌های مالی رسمی از بودجه عمومی دولت آمریکا که با هدف برهم‌ زدن امنیت و ثبات داخلی ایران صورت پذیرفته، هر کدام به نحوی زمینه‌های تاریخی حاکم بر رابطه میان این ۲ دولت را تشکیل می‌دهد. هر شکلی از بحث درباره مذاکره میان 2 دولت، اگر بدون توجه به این تاریخ انجام شود، تنها به سرخوردگی سیاسی و ملی دیگری منتهی خواهد شد؛ به قدم ‌زدن در مسیری که از ابتدا برای نرسیدن در آن پا گذاشته‌اند.

مرتضی علیزاده: بیانات روز جمعه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در جمع فرماندهان نیروی هوایی ارتش درباره مذاکره با آمریکا نه‌تنها یک موضع‌گیری سیاسی، بلکه بازتابی از یک تجربه تاریخی است که به ‌طور مستقیم به سیاست خارجی جمهوری اسلامی گره خورده است. این سخنان در حالی مطرح شد که برخی جریان‌های سیاسی و حتی برخی مسؤولان دولتی بار دیگر از احتمال مذاکره با آمریکا سخن می‌گویند؛ گویی تجربه‌های تلخ گذشته را به کلی فراموش کرده‌اند. رهبر انقلاب با اشاره به مذاکرات دهه 90 و توافقی که تحت عنوان «برجام» حاصل شد، به وضوح نشان دادند این تجربه نه‌تنها نتوانست گرهی از مشکلات کشور باز کند، بلکه خود به ابزاری برای اعمال فشار بیشتر تبدیل شد. ایشان تأکید کردند آمریکا حتی به تعهدات خود در آن توافق عمل نکرد و در نهایت همان توافق نیز توسط رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده که بتازگی مجددا سر کار آمده است، پاره شد. این یادآوری تاریخی، پیامی روشن دارد: اعتماد به آمریکا می‌تواند برای کشور خسارت‌بار باشد. آیت‌الله خامنه‌ای در سخنان شان بارها از واژه «تجربه» استفاده کردند. این تأکید نشان‌دهنده آن است که سیاست خارجی جمهوری اسلامی نباید بر مبنای خوش‌بینی و امیدهای واهی به آمریکا شکل بگیرد، بلکه باید بر «عقلانیت تاریخی» استوار باشد. تجربه‌ای که رهبر انقلاب به آن اشاره کردند تنها مربوط به مذاکرات برجام نیست، بلکه شامل دهه‌ها برخورد خصمانه آمریکا با ایران است؛ از کودتای 28 مرداد گرفته تا حمایت از رژیم صدام در جنگ تحمیلی و تحریم‌های اقتصادی گسترده در همه سال‌های پس از انقلاب. سخنان رهبری همچنین پاسخی روشن به فضاسازی‌هایی است که در ماه‌های اخیر توسط برخی جریان‌های نزدیک به دولت چهاردهم شکل گرفته است. این جریان‌ها تلاش کرده‌اند مذاکره با آمریکا را راه‌حلی مطلق برای مشکلات اقتصادی کشور جلوه دهند اما آیت‌الله خامنه‌ای با رد این ادعا تأکید کردند مشکلات کشور ریشه در عوامل داخلی دارد و راه‌حل آن نیز در داخل کشور نهفته است. این نکته بسیار مهم است، چرا که هرگونه امیدواری کاذب نسبت به مذاکره با آمریکا می‌تواند باعث انحراف توجه مسؤولان از مسائل داخلی شود. حل مشکلات مردم مستلزم عبور از «ایده» مذاکره با آمریکاست و دولت باید هر چه سریع‌تر ایده‌های جایگزین را در دستور کار قرار دهد. در واقع به نظر می‌رسد نکات رهبر انقلاب درباره مذاکره یک «کمک بزرگ» به دولت در مسیر اداره کشور و رفع مشکلات مردم است. 

این سخنان دولت را از یک مسیر اشتباه و پرهزینه بازمی‌دارد و به سمت مسیر درست هدایت می‌کند. یکی دیگر از مهم‌ترین بخش‌های سخنان رهبر انقلاب، اشاره به رفتار تهدیدآمیز آمریکا بود. ایشان تأکید کردند اگر آمریکا تهدیدات خود را عملی کند، ایران نیز بدون تردید پاسخ خواهد داد. این موضع قاطعانه نشان‌دهنده آن است که جمهوری اسلامی نه‌تنها تسلیم فشارها نخواهد شد، بلکه آماده مقابله با هرگونه اقدام خصمانه است. این پیام برای مخاطبان داخلی و خارجی اهمیت ویژه‌ای دارد، چرا که هم انسجام ملی را تقویت می‌کند و هم طرف مقابل را نسبت به عواقب اقداماتش آگاه می‌سازد. حفظ امنیت کشور و هوشیاری در برابر دشمن، از اولویت‌های اساسی است که نباید در هیچ شرایطی نادیده گرفته شود، در حالی که از برخی موضع‌گیری‌های مسؤولان دولتی طی چند ماه گذشته موضع ضعف استشمام می‌شود. اما تأکید بر «شرافتمندانه نبودن» مذاکره با آمریکا از سوی رهبر انقلاب، فراتر از یک موضع سیاسی یا دیپلماتیک، بازتابی از یک دیدگاه اخلاقی-ارزشی نسبت به روابط بین‌الملل است.