شهر تمحیص
استاد سیدیدالله یزدان‌پناه: ماه رمضان، ماه قرآن، ماه خدا، ماه قیام و ماه صیام است. بهترین ماهی است که در سال برای انسان می‌تواند وجود داشته باشد. قدر این ایام و ساعات و لحظات را باید دانست. اگر کسی از این نشئه به در رود، به او نشان می‌دهند که رمضان کجا و ماه‌های دیگر کجا؛ روزه رمضان کجا و دیگر عبادت‌ها کجا. به او نشان می‌دهند عنایات رمضان کجا و عنایات دیگر ایام سال کجا.
شب‌های قدر، تمام عمر انسان را می‌تواند پوشش دهد. یک شب آن می‌شود کل سن انسان، زیرا به اندازه هزار ماه، حدود ۸۰ سال تمام عمر انسان را پوشش می‌دهد. برای یک شب رمضان این توفیق برای ما حاصل شده است، لذا باید از این ماه بهره بگیریم.
امام سجاد(ع) در باب ماه مبارک رمضان که در دعای ۴۴ صحیفه سجادیه آمده، می‌فرمایند: «خدا را شکر می‌کنیم از آن راه‌هایی که می‌تواند ما را به رضوان الهی برساند، همین ماه رمضان را قرار داد». بعد در وصف ماه رمضان می‌فرمایند: «شَهْرَ رَمَضَانَ، شَهْرَ الصِّيَامِ، وَ شَهْرَ الْإِسْلَامِ، وَ شَهْرَ الطَّهُورِ، وَ شَهْرَ الَّتمْحِيصِ، وَ شَهْرَ الْقِيَامِ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ، هُدًى لِلنَّاسِ، وَ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ». تسلیم شدن در پیشگاه خدا در این ماه روی می‌دهد که مفصل می‌شود در این باره سخن گفت اما آنجا که محل بحث بنده است، شهر تمحیص است.
امام سجاد(ع) از ماه رمضان به عنوان ماه پاکسازی و تمحیص یاد می‌کنند. آن هنگام که انسان به نقایص خود پی می‌برد و تک‌تک این عیوب را برطرف می‌کند، می‌گوییم در حال پاکسازی و تمحیص است. عرب وقتی می‌خواهد ناخالصی طلا را بگیرد، می‌گوید «تمحیص»، یعنی ناخالصی‌ها را جدا کرده‌اند. ما در طول سال گاه مواظب نیستیم و گاه از دست ما خطاهایی سر می‌زند. کدورت‌هایی در دل‌ها حاصل می‌شود و گاه برای ما این معنا پوشیده است که این کدورت‌ها چگونه است و گاه برای ما آشکار می‌شود، زیرا می‌بینیم که دل هیچ قدرت حرکتی ندارد و دیگر نرم نیست، بلکه سخت و سنگ شده است. این کدورت‌ها ذره ذره جمع می‌شود.
رسول اکرم(ص) فرمودند این گناهان ذره ذره جمع می‌شوند و تلی از گناهان را می‌سازند. این بیان از رسول اکرم(ص) در کافی شریف آمده است که می‌خواست به مردم بگوید شما در طول روز و در طول سال گاه خطاهایی می‌کنید که برای خودتان پوشیده است و گاه گمان می‌کنید چندان هم گناهی از شما سر نزده است ولی رسول‌الله می‌خواهد این معنا را به مردم بیاموزد که همه افراد در هر سطحی که باشند، خطایی دارند و در حد خود آلودگی‌هایی پیدا می‌شود که گاهی متوجه نیستند.
رسول اکرم(ص) وقتی همراه اصحاب به یک بیابان بی‌آب و علف رسیدند، به اصحاب فرمودند: «بروید چوب‌هایی که در این منطقه است جمع کنید». همه نگاه کردند و دیدند این منطقه بی‌آب و علف است و چوبی وجود ندارد. به رسول‌الله عرضه داشتند چوبی در اینجا نمی‌بینیم. رسول اکرم(ص) فرمودند: «بروید، حتی اگر تکه چوبی پیدا کردید، جمع کنید». طبق دستور رسول‌الله، رفتند و هر کس تکه چوبی را برداشت و آورد. وقتی جمع شدند، دیدند تلی از چوب تشکیل شده است. رسول خدا(ص) فرمودند: «گناهان ما اینگونه جمع می‌شوند».
ابتدا گمان می‌کنیم هیچ گناه بزرگی انجام نداده‌ایم ولی وقتی انسان در دل نگاه می‌کند، می‌بیند از اینها فراوان است. در طول سال، خیلی مواقع از ما خطاهایی سر می‌زند. هر کس در حد خود، یک مؤمن پاک، گاه یک نظر خلاف نسبت به کسی می‌دهد که باعث کدورت دلش می‌شود. گاه سوءظنی پیدا می‌کند، به ذهنش چیزی می‌آید که گمان نمی‌کند خبطی باشد ولی در واقع گناه است.
گفته‌اند کسی که اهل محاسبه باشد و مواظبت خود را کند، هر روز باید به پای شب بنشیند و ببیند چه کرده است. شاید بفهمد چه کرده است. گناهان در طول سال جمع می‌شوند. اینها لای لجن دل هستند.
اصل دل، قدرت پرواز دارد. اصل دل برای نشان دادن حق و ارتباط با حق است.
اما با این لجن که جمع شده، چه باید کرد؟ خداوند سبحان تدبیری اندیشیده است به نام ماه رمضان و روزه رمضان و آنچه که در ماه رمضان تشریع فرموده است، تا این لای و لجن از دل ما گرفته شود. این را می‌گویند شهر تمحیص و شهر پاکسازی، یعنی لای و لجن در دل نشسته است. این خطاها، گاه ناشی از فکر غلط، اندیشه غلط و عقیده غلط ما است. ما برخی عقایدی که داریم را اصلاً گناه نمی‌دانیم. آیت‌الله العظمی بهجت رحمت‌الله علیه در دستوری که دادند، فرمودند حتی گناهان اعتقادی را باید مواظبت کرد. خود اعتقاد غلط نیز گناه می‌شود. اینکه بعضی‌ها گمانی دارند نسبت به عالم و نسبت به خدا، گاهی گناه است. اگر همین معنا را بالا ببرید، مؤمن در هر سطحی باشد، شرکی دارد که برای او می‌شود لای و لجن.
این را عرض می‌کنم که هر کس در حد خود باید بداند کجا باید پاکسازی کرد و کجا باید سالانه این دل را شست‌وشو داد؟ ماه رمضان. اینکه امام سجاد علیه‌السلام می‌فرمایند رمضان، ماه تمحیص است، به این معناست که اینجاست که دل را باید شست‌وشو داد. چرا؟ به دلایل فراوان. نفس روزه که می‌گیریم، می‌دانید با ما چه می‌کند. همین روزه ظاهرش نخوردن و نیاشامیدن است ولی آنهایی که اهل دل هستند، می‌گویند روزه ماده تعلقات را می‌برد. وقتی انسان روزه می‌گیرد، بعد از مدتی می‌بیند تعلقات او کمرنگ شده است. این تعلقات است که ما را به گناه وا می‌دارد.
بعضی‌ها اصلاً راهی که می‌دهند همین است: روزه‌بگیر و نماز بخوان. در قرآن کریم آمده «استعینوا بالصبر و الصلاه». اهل بیت فرموده‌اند این صبر یعنی روزه. یک ماه انسان روزه می‌گیرد و تعلقات را از دل می‌کند. البته می‌دانید که کندن برخی از این تعلقات خیلی کار می‌خواهد و انسان باید زحمت بکشد. ماه رمضان اینگونه است؛ یک ماه انسان در این مسیر حرکت می‌کند. نفس جعل روزه، یکی از فلسفه‌هایش همین است که این تعلقات را از ما بگیرد.
آنهایی که اهل معنا هستند، این نکته را یادآور شده‌اند که خود همین روزه می‌تواند راه را باز کند، بویژه اینکه انسان غذا نمی‌خورد و این امر مجاری شیطان را می‌بندد. در روایات ما آمده است نفس این گرسنگی، گرسنگی مفیدی که شریعت تشریع کرده است. این جوع و گرسنگی، ماده شهوات و ماده رخنه شیطان را می‌بندد. خاصیت روزه همین است. یعنی روزه رمضان نخستین کاری که می‌کند، زمینه‌های گناه را از بین می‌برد و انسان بعد از مدتی اثرش را می‌بیند.
وقتی به ماه رمضان می‌رسیم، وضعیت چگونه می‌شود؟ آن دلی که هیچ به سمت عالم الهی نمی‌رفت، در ماه رمضان می‌بیند مایل شده است، چرا؟ به خاطر همین تشریع روزه که او را کشانده است. دل مایل شده است، بله! دل اساسا مایل است ولی این تعلقات، تعشقات و کدورت‌ها نمی‌گذارد. این لای و لجن نمی‌گذارد و ماه رمضان به خودی خود دل را شست‌وشو می‌دهد.
برخی از افراد تجربه عملی خود را بیان کرده‌اند و گفته‌اند در روزه، چیزی وجود دارد که در جای دیگر نمی‌توان پیدایش کرد. اینکه انسان مدام بخورد یا پرخوری کند، خود ماده بسیاری از تعلقات می‌شود. برخی گفته‌اند نمی‌دانید این روزه چه می‌کند. مانند آنکه تنها مانع موجود را از دل برمی‌دارد و به خدا وصل می‌کند. بعضی‌ها گفته‌اند ما همین جوع را داشتیم و به خدا وصل شدیم.
بویژه در لحظات نزدیک افطار، بسیار بهره‌مند شوید. نزدیک افطار که می‌شود، لحظاتی که جوع به اوج خود می‌رسد، یک شکست نفسانی پیدا می‌شود و یک نوع عبور از این نشئه برای انسان روی می‌دهد. بسیاری گفته‌اند آن لحظات را دریابید. برخی گفته‌اند در این لحظات با خدای خود سخن بگویید: «خدایا! برای تو روزه گرفتم». به ما آموخته‌اند در سفره افطار بگوییم: «اللهم لک صمت و علی رزقک افطرت». این را بگویید و با خدا بنشینید.
ما گاهی این وضعیت را تجربه می‌کنیم ولی خود را در حالت ارتباط با خدا قرار نمی‌دهیم. از این لحظات بهره بگیرید. خداوند سبحان ان‌شاءالله همه ما را از روزه‌داران واقعی قرار دهد.