پویا جادی: رئیس‌جمهور جمهوری باکو در گفت‌وگویی با شبکه العربیه ضمن تعریف و تمجید از روابط شخصی با مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، از «کریدور زنگزور» یا آنچه در توافق اخیر کاخ سفید «مسیر ترامپ» خوانده شده سخن گفت و تأکید کرد این مسیر نه تهدیدی برای ایران دارد و نه قصد قطع مرز ایران - ارمنستان در کار است. الهام علی‌اف همزمان از گزینه جایگزینی به نام «کریدور ارس» در خاک ایران و پیوند این مسیرها با کریدور شمال - جنوب گفت. با این همه، شواهد میدانی، سوابق حقوقی و محاسبات ژئوپلیتیک منطقه، جملات مطمئن علی‌اف را در هاله‌ای از تردید فرومی‌برد.
* «او هم‌خون است»؛ نشانه‌شناسی یک لحن
علی‌اف در توصیف رابطه با مسعود پزشکیان از واژه‌هایی چون «هم‌خون» و «هم‌زبان» بهره برد. وی در این مصاحبه گفت: «روابط کاری بسیار خوبی برقرار کرده‌ایم... او حتی اصالت آذربایجانی دارد... نیازی به مترجم نداریم». این انتخاب واژگان، در عین گرم‌نمایی سطح روابط، حامل پیام سیاسی است: شخصی‌سازی روابط برای پیشبرد پروژه‌ای که در تهران همچنان حساسیت‌برانگیز تلقی می‌شود. علی‌اف ریاست‌جمهوری پزشکیان را «فرصتی خوب» دانست و گفت روابط ۲ دولت «سازنده و دوستانه» پیش می‌رود؛ با این حال تصریح کرد موضع رسمی ایران – به روایت رئیس‌جمهور و وزیر خارجه - «منطقی و مثبت» است و نظر «مقامات سابقِ مشاور» اهمیتی ندارد. این سخن تحریک‌آمیز علی‌اف اشاره‌ای به مواضع علی‌اکبر ولایتی، مشاور مقام معظم رهبری درباره کریدور زنگزور داشت.
* «کریدور زنگزور» یا «مسیر ترامپ»؟ از کلمه‌ها تا کدها
در پی امضای توافقی در واشنگتن که در رسانه‌ها به «مسیر ترامپ» معروف شد، باکو می‌گوید گره زنگزور گشوده می‌شود. منتقدان، تغییر واژگان از «کریدور» به «مسیر/ جاده» را تاکتیکی می‌دانند؛ کاهش بار فرامرزی کلمه «کریدور» برای کاستن از حساسیت تهران و ایروان. از منظر حقوقی، تفاوت میان «کریدور با ترتیبات فراملی» و «جاده تحت حاکمیت کشور میزبان (ارمنستان)» تعیین‌کننده است؛ اولی می‌تواند محدودکننده حاکمیت باشد، دومی - اگر با کنترل مرزی و قضایی کامل ارمنستان اجرا شود - از خطوط قرمز ایران و ارمنستان فاصله می‌گیرد اما این بازی با واژگان و اصطلاحات را باید با دیده تردید دنبال کرد و مراقب آن بود.
* چرا به ادعاهای علی‌اف باید با احتیاط نگریست؟
در وهله نخست سابقه مطالبه فرامرزی در سال‌های گذشته و ارائه‌های رسمی و غیررسمی از «کریدور زنگزور» گاه شائبه ترتیبات ویژه عبور و مرور بدون کنترل مرزی ارمنی را ایجاد کرده بود. تجربه همین پرونده است که در تهران حساسیت ایجاد کرده و نه صرفاً نام جدید این مسیر و سپس، ابهام در «حضور خارجی». وزارت امور خارجه ایران صراحتاً هشدار داده هر حضور خارجی - نظامی/ امنیتی یا نهادی - در این شریان‌ها تبعات منفی برای صلح و ثبات دارد. اگرچه علی‌اف تهدید را نفی می‌کند اما درباره مدل امنیت مسیر، بازیگران ثالث و رژیم‌های نظارتی شفاف‌سازی کامل نمی‌کند. پس از آن نیز ادعای «می‌توانستیم در نوامبر 2025 انجام دهیم» علی‌اف. این گزاره نادیده‌گرفتن مجموعه‌ای از موانع عملی - از ترتیبات پساجنگ و تعهدات توافقات آتش‌بس تا حضور بازیگران منطقه‌ای - است. اگر «توان نظامی» شرط کافی بود، چرا گزینه پرهزینه نظامی باکو جایگزین مسیرهای دیپلماتیک نشد؟
علاوه بر موارد بالا پیوند با کریدور شمال – جنوب نیز حساسیت‌برانگیز است. علی‌اف می‌گوید زنگزور به شمال – جنوب «کمک» می‌کند و حتی مسیر دومِ شمال – جنوب خواهد بود اما از زاویه رقابت ژئو‌اقتصادی، تکثر مسیرها لزوماً «برد – برد» نیست؛ می‌تواند به پاره‌پاره شدن جریان بار، تغییر کانون‌های ارزش‌افزوده و تقویت انحصار هاب‌های خاص منجر شود؛ بویژه اگر ظرفیت‌های ایران در مسیر اصلی هنوز تکمیل نشده باشد. در نهایت نیز مساله مرز ایران – ارمنستان که خط قرمز تعیین‌شده از سوی مقام معظم رهبری است. حتی اگر ورژن جدید «جاده»، قطع مرز را هدف نگیرد، ترس بازگشت‌پذیری به ادبیات «کریدور» و فشارهای آتی برای ترتیبات فراتر از حق‌حاکمیت، زمینه بدبینی در تهران را باید تغذیه کند.
* اشاره فریبنده به کریدور ارس توسط علی‌اف
علی‌اف در این مصاحبه همچنین گفت در ۵ سالی که ارمنستان مانع زنگزور بود، با تهران بر سر مسیر جایگزین در خاک ایران توافق شده که به «کریدور ارس» معروف است. وی افزود: ساخت پل روی رود ارس، اتصال حدود ۴۰ کیلومتر مسیر در خاک ایران برای پیوند دوباره با نخجوان و - در صورت تکمیل ریل در سمت ایران - انتقال بخشی از بار از این محور در دستور کار ۲ طرف است. روی کاغذ مزیت کلیدی این طرح برای تهران، کنترل کامل حاکمیتی و قضایی ایران بر زیرساخت و عبور و مرور است؛ نقطه‌ای که آن را از نسخه‌های حساسیت‌برانگیز «زنگزور» متمایز می‌کند اما در عمل پیگیری زنگزور توسط باکو، ترکیه و آمریکا نشان‌دهنده از دور خارج شدن این مسیر و تکرار تجربه اخراج ایران از کنسرسیوم نفت دریای خزر است که در دهه 90 میلادی رخ داد. اکنون نیز مساله گسترش نفوذ ناتو در مرزهای شمال غربی کشورمان در لایه امنیتی و محروم شدن شمال غرب کشور از مسیرهای تجارت، تهدیداتی است که کریدور زنگزور به همراه آورده است؛ تهدیداتی که نباید با وعده‌های مبهم مانند مسیر ارس کوچک شمرده شود، زیرا در وهله نخست آسیب‌های آن متوجه شهرهای شمال غرب کشور بویژه تبریز خواهد شد.
* شمال - جنوب؛ کمک یا رقابت پنهان؟
علی‌اف همچنین در این مصاحبه مدعی بود کریدور شمال – جنوب «کاملاً» در خاک آذربایجان برقرار شده و تنها «حدود ۱۵۰ کیلومتر» در ایران ناقص مانده و تکمیل آن «چند سال» زمان می‌برد. وی با این ادعا توپ را در زمین ایران انداخت و اعلام کرد: زنگزور می‌تواند مسیر دوم شمال – جنوب باشد. این روایت - فارغ از صحت اعداد- یک پیام دارد؛ هاب‌سازی باکو در هر ۲ جهت شرق – غرب و شمال – جنوب. از نگاه منتقدان در تهران، چنین معماری اگر بدون توازن در ظرفیت‌های ایران پیش برود، به جابه‌جایی وزن ژئو‌اقتصادی منطقه به سوی قفقاز شرقی می‌انجامد.
جدا از بحث افزایش تنش و درگیری‌های اخیر میان مسکو و باکو که از چند ماه گذشته آغاز شده و در آخرین مورد به هدف قرار گرفتن انبار شرکت نفت سوکار در اوکراین در هفته‌های گذشته توسط روسیه منجر شد، همچنین نادیده گرفتن حساسیت‌های مسکو و تهران در باز شدن پای آمریکایی‌ها به مساله زنگزور، این مدل گره زدن شمال - جنوب و شرق - غرب توسط علی‌اف، خطر افزایش وزن ژئوپلیتیک شرق قفقاز را افزایش داده و مسیر را برای انحصار ارتباط با شمال یا اروپا توسط باکو هموار می‌کند؛ آن هم بدون جنگ‌های پرهزینه و پرریسک برای محور باکو - آنکارا - واشنگتن.
* موضع ایران و تأکید بر حاکمیت ارمنستان بر جاده
چندی پیش سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران با یادآوری مخالفت تهران با هرگونه تغییر مرزهای بین‌المللی، درباره توافق اخیر گفت: «بحث کریدور کاملاً کنار رفته و اکنون بحث جاده ترانزیتی تحت حاکمیت ارمنستان و صلاحیت قضایی این کشور مطرح است». وی افزود تهران درباره حضور خارجی هشدار داده و این نگرانی را به ۲ طرف - باکو و ایروان - منتقل کرده است. به بیان دیگر، چراغ زرد تهران هنوز روشن است؛ نام‌ها عوض شده‌اند اما محتوا باید دقیق نوشته شود.
علاوه بر این، اصل مسأله برای ایران «نام» نیست، بلکه «ماهیت حاکمیتی» است. تا زمانی که ارمنستان کنترل کامل مرزی – قضایی مسیر را اعمال کند و هیچ حضور خارجی تحمیلی یا نظامی شکل نگیرد، حساسیت تهران کاهش نمی‌یابد؛ با این حال تا آن زمان سابقه مطالبه «کریدور» و رقابت هاب‌ها بدبینی را زنده نگه می‌دارد.
«وطن امروز» گزارش می‌دهد؛ تحلیل گفت‌وگوی علی‌اف با العربیه
هاب‌بازی باکو
از کریدور تا جاده تغییر فریبنده واژگان از سوی علی‌اف
ارسال نظر
پربیننده
تازه ها