محمدرضا تبریزی‌شیرازی:  بعد از شهریور 1320 و سقوط دیکتاتوری «رضاشاه» و تبعید او به جزیره موریس، تلاش‌های گسترده‌ای به‌منظور بازگرداندن «سیدضیاءالدین» از فلسطین به ایران از سوی امپریالیسم انگلستان صورت گرفت. سال 1322 شمسی مقدمات بازگشت وی به ایران توسط انگلیس‌ها فراهم شد و با وجودی که تعدادی از نمایندگان مجلس و دولت شوروی و خصوصا سفیر آن کشور در تهران و شخص شاه با بازگشت «سیدضیاء» مخالف بودند، معهذا انگلیسی‌ها موفق به بازگرداندن وی به ایران شدند. اعتقاد عموم هم بر آن بود که همانگونه که حزب توده مورد حمایت دولت شوروی قرار دارد، «سیدضیاء» نیز از طرف انگلیسی‌ها حمایت می‌شود و بنابراین او ابزار سیاست امپریالیستی انگلستان در ایران است. مورخین تاریخ ایران نیز در این موضوع متفق‌القولند که «سیدضیاء» تنها حامی قرارداد معروف 1919 ایران و انگلیس، برگزیده سیاست بریتانیا در ایران بوده است. اسناد منتشرنشده وزارت خارجه انگلستان نیز پرده از مساله بازگشت دادن «ضیاء» به ایران برمی‌دارد و روشن می‌کند بازگشت «سیدضیاء» به ایران، به خواست و با حمایت دولت انگلیس صورت گرفته و هدف از آن نیز چنین بود که «سیدضیاء» با تشکیل حزبی، به مقابله با حزب توده که نفوذی فوق‌العاده پیدا کرده بود، بپردازد. اوایل ماه آگوست 1941 (مرداد 20) طبق دستورالعمل دولت انگلستان کلنل «تیگ» (Teague) یک مقام نظامی انگلیس در فلسطین، «سیدضیاءالدین طباطبایی» را در مزرعه‌اش واقع در نزدیکی غزه ملاقات کرد و نظر وی را در مورد بازگشت به ایران جویا شد. کلنل «تیگ» پس از این ملاقات چندساعته در گزارشی برای کمیسر عالی انگلیس در فلسطین خاطرنشان می‌کند چنانچه از «سیدضیاء» خواسته شود تا به‌عنوان نخست‌وزیر به ایران بازگردد، او با اکراه آن را قبول کرده و حاضر به ترک مزرعه خود و بازگشت به ایران است.  از همین جا معلوم می‌شود انگلیسی‌ها حتی قبل از هجوم به ایران و اشغال کشور در شهریور 1320 درصدد بودند «سیدضیاء» را به ایران بازگردانده و به قدرت برسانند. 14 آوریل 1942 سر«ریدر بولارد» وزیرمختار انگلیس در ایران به وزیر کشور دولت بریتانیا مقیم قاهره، نامه‌ای درباره بازگشت «سیدضیاء» نوشته و از او خواسته است در این باره اقدامات لازم را به عمل آورد.  در تعقیب نامه بولارد، «آدریان هولمن» (Adrian Holman) کاردار سفارت انگلیس در تهران طی نامه‌ای خطاب به آقای «هاپکینسون» (H. Hopkinson) رئیس دفتر وزیر مقیم قاهره می‌نویسد: «من احساس می‌کنم ما باید نزدیک‌ترین تماس ممکن را درباره مساله سیدضیاء با هم داشته باشیم زیرا ممکن است او در آینده‌ای نزدیک ارزش زیادی برای ما پیدا کند. نظر من این است که فعلا منتظر بمانیم تا موقعیت کابینه فعلی کمی بیشتر متزلزل شود. آنگاه خیلی محتاطانه ببینیم که آیا نمی‌توانیم مشکلاتی را که اکنون بر سر راه بازگشت «سیدضیاء» موجود است برطرف کنیم». ژوئیه 1942 کلنل «تیگ» ملاقات دیگری با سیدضیاء به عمل آورد. سیدضیاء مدعی بود قادر است با تشکیل سازمان‌های چریکی در نقاطی که تحت اشغال قوای متفقین نیست و او در آن مناطق نفوذی دارد به مبارزه با عوامل نازی در ایران پرداخته و از این طریق خدمات مفیدی انجام دهد. سیدضیاء به کلنل تیگ پیشنهاد کرد حاضر است برای بحث و بررسی این موضوع به قاهره رفته و با مقامات انگلیسی درباره طرح خود گفت‌وگو کند. وزیر مقیم قاهره پس از مطالعه گزارش کلنل تیگ و اطلاع از نظریات و طرح‌های سیدضیاء ضمن منعکس کردن جریان ملاقات تیگ و ضیاء و موضوع گفت‌وگوهای آنها برای بولارد در گزارش خود می‌نویسد: «در حال حاضر S.O.E طرح‌هایی برای سازمان دادن دسته‌های چریکی در میان ایل قشقایی و بختیاری در دست اجرا دارد البته S.O.E مایل است از خدمات «طباطبایی» (سیدضیاء) به‌عنوان یک رهبر و عامل تشکیلاتی استفاده نماید به شرط آنکه این مساله اثر بدی نداشته و شاه و دولت فعلی ایران و روس‌ها را ناراحت نکند همچنین ممکن است او بتواند فعالیت‌ خود را از فلسطین هدایت کند و نیز ما هم می‌توانیم در صورتی که آلمان‌ها موفق به اشغال ایران شدند از او به‌عنوان رهبر جنبش ایران آزاد (Free Persian Movement) استفاده کنیم».  «بولارد» با وزیر مقیم قاهره که معتقد بود سیدضیاء دارای ارزش زیادی به‌عنوان رهبر جنبش ایران آزاد است موافق بود، مضاف بر اینکه به وزیر مقیم قاهره پیشنهاد کرد چنانچه دولت ایران وظیفه خود را سنگین یافت و استعفا کرد، باید «سیدضیاءالدین طباطبایی» به ایران فراخوانده شود. در این صورت نباید «سیدضیاء» یا امور و طرح‌های S.O.E در ایران درآمیختگی پیدا کرده باشد. «بولارد» در ضمن تأکید کرده بود «سیدضیاء» فعلا باید کاملا ساکت و منتظر بماند.  در حالی که علائم و نشانه‌های امیدوارکننده‌ای دال بر اینکه دولت ایران قادر است موقعیت و وضعیت باثباتی را در ایران برقرار کرده و با متفقین همکاری کند، وجود داشت، «بولارد» وزیرمختار انگلیس در تهران نگرانی خود را پنهان نداشته و امیدوار بود «ضیاءالدین طباطبایی» به‌عنوان کسی که می‌تواند جانشین رئیس دولت فعلی ایران شود در دسترس انگلیس‌ها باشد. «بولارد» می‌دانست «شاه» نظر خوبی نسبت به «سیدضیاء» ندارد و روس‌ها نیز شدیدا با او مخالف هستند ولی عقیده داشت با وجود این مخالفت‌ها لازم است با خود «سیدضیاء» مذاکراتی صورت گیرد و با یادآوری مخالفت شاه و روس‌ها به وی، نظر «سیدضیاء» را درباره اینکه چگونه و از چه طریقی می‌تواند با انگلیسی‌ها همکاری کند، استفسار کرد. «بولارد» پیشنهاد کرد «ترات» (Trott) دبیر قسمت شرقی سفارت انگلیس در تهران با «سیدضیاء» در فلسطین ملاقات کند و برای «سیدضیاء» مساله همکاری او را با دولت انگلیس تشریح کرده و عقیده وی را جویا شود. در لندن مقامات وزارت خارجه انگلیس با توجه به اینکه «سیدضیاء» مدت مدیدی خارج از ایران بوده و از اعتبار و شهرت زیادی در ایران برخوردار نیست نسبت به موفقیت طرح بازگرداندن وی به ایران با شک و تردید بسیار می‌نگریستند ولی بالاخره آنها نیز با پیشنهاد «بولارد» و ملاقات «ترات» و «سیدضیاء» موافقت کردند. «ترات» 24 سپتامبر 1942 تهران را به قصد اورشلیم برای دیدن «سیدضیاء» و اطلاع از نظریات وی درباره ایران ترک کرد، کمیسر عالی انگلیس در فلسطین دستور داشت ترتیب ملاقات «ترات» و «سیدضیاء» را به طور خیلی محرمانه بدهد، قبلا هم انگلیسی‌ها سر و صدای زیادی درباره تشکیل «کنفرانس تبلیغات جنگ» در اورشلیم به راه انداخته بودند و این مساله پوششی بود تا هدف اصلی مسافرت «ترات» به اورشلیم را مخفی داشته و این سفر را صرفا برای شرکت «ترات» در آن کنفرانس قلمداد کنند.  «ترات» بعد از ملاقات با «سیدضیاء» و گفت‌وگو با وی به این نتیجه رسید که «سیدضیاء» هنوز هم ایرانی وطن‌پرست است(!) و مشتاق انجام خدماتی برای کشور خود است و شدیدا به اینکه کشورش باید با انگلیسی‌ها به هر نحو ممکن همکاری کند معتقد است. «بولارد» پس از دریافت گزارش «ترات» درباره ملاقاتش با «ضیاء» به «ایدن» نوشت: «این ملاقات برای مقصود بسیار مفید و قابل استفاده بوده و باعث شده درباره استفاده از وجود «سیدضیاء» در صورتی که موقعیت ایجاب کند، تصمیم روشن و قاطعی بگیریم». بولارد در ادامه گزارش، نظر خود را درباره «سیدضیاء» و مشکلات موجود درباره بازگشت وی به ایران می‌نویسد:
... در صورت سقوط کابینه فعلی ایران، «ضیاء» می‌تواند کاندیدای رضایت‌بخشی برای نخست‌وزیری ایران باشد... بدبختانه این موضوع که کاندیداتوری «ضیاء» برای نخست‌وزیری مورد قبول شاه یا سفارت شوروی قرار گیرد مورد تردید است ولی من فکر می‌کنم با وجود چنین مساله‌ای ما باید تمام مشکلات را تا بازگشت قریب‌الوقوع «ضیاء» به ایران ندیده بگیریم. «سیدضیاء» مایل نبود در صورتی که به نخست‌وزیری برگزیده نشود به ایران بازگردد، ولی انگلیسی‌ها هم نمی‌توانستند اقدامی علیه دولتی که با آنها همکاری و همگامی می‌کرد به عمل آورند. کابینه سهیلی و دولت قوام‌السلطنه هر دو طرفدار غرب بودند با این حال انگلیسی‌ها احساس می‌کردند دولتی که تمایلات نزدیک‌تری به انگلستان داشته باشد مورد نیاز آنهاست. در فاصله بین سال‌های 1942 تا 1943 (1322-1321) انگلیسی‌ها از موقعیت خوبی برخوردار نبودند. آنها بشدت مورد تنفر مردم ایران قرار داشته و عملا هیچ‌گونه پایگاهی برای اعمال نفوذ و قدرت در میان دولت و ملت ایران نداشتند و متقابلا فعالیت‌های شدیدی به طرفداری از روس‌ها توسط حزب توده به عمل می‌آمد که سبب نگرانی انگلیسی‌ها بود. برای خنثی کردن اقدامات و تبلیغات کمونیست‌ها باید اقدامات متقابل مؤثری به عمل‌ می‌آمد. به بیان دیگر وجود یک حزب سیاسی ضدکمونیست به‌خوبی احساس شده و مورد نیاز بود. اواخر سال 1943 گزارش‌های زیادی درباره اعمال و کردار ناهنجار مقامات و سربازان روس در آذربایجان و استان‌های شمالی به لندن می‌رسید. روس‌ها به طور فعالی کردها را علیه دولت مرکزی تحریک می‌کردند. در اصفهان و استان‌های جنوبی آلمان‌ها قبایل و عشایر را علیه انگلیسی‌ها تحریک می‌کردند. در تهران انگلوفیل‌ها و عوامل طرفدار انگلستان پراکنده و ساکت بودند و حرکت جدیدی که تمایل به آمریکا بود، در میان بعضی سیاستمداران ایران ایجاد شده بود. اوایل سال 1943 (1322ش) و قبل از شروع انتخابات دوره چهاردهم مجلس شورای ملی این مساله برای انگلیسی‌ها روشن شده بود که شانس بسیار کمی برای فرستادن برگزیدگان خود به مجلس دارند و بیشتر نمایندگان مجلس از طرفداران و هواخواهان شوروی یا آلمان بویژه طرفداران سیاست گرایش به آمریکا خواهند بود و تنها تعداد بسیار قلیلی انگلوفیل به مجلس راه خواهند یافت، بنابراین چنین به نظر می‌رسید بازگرداندن «ضیاء» به ایران برای انگلیسی‌ها نافع و ضروری است تا به وسیله این دوست قدیمی بتوانند به ایجاد یک جناح سیاسی مقتدر طرفدار انگلیس در ایران مبادرت کنند. در این مرحله بود که انگلیسی‌ها تصمیم قطعی و نهایی خود را برای بازگرداندن «سیدضیاء» به ایران حتی اگر نتواند کرسی صدارت عظمی را تصاحب کند اتخاذ کردند. با این حال «بولارد» در خاطرات خود می‌نویسد:
موقعی که شنیدم «سیدضیاء» قصد بازگشت به ایران دارد تا بار دیگر به امور سیاسی مشغول شود با خود اندیشیدم بازگشت او در چنین موقعی اصلا به صلاح نیست زیرا شک نداشتم او به دلیل آنکه از یک کشور تحت قیمومیت انگلیس می‌آید مسلما هر برنامه سیاسی که در پیش بگیرد، همگان ما را به‌عنوان پشتوانه اقداماتش قلمداد خواهند کرد... به این ترتیب معلوم است که بازگشت «سیدضیاء» به ایران نمی‌توانست هیچ ارتباطی با ما نداشته باشد.   مقامات انگلیسی به این مساله آگاهی داشتند که برای بازگشت «سیدضیاء» باید از طرف شاه از او دعوتی به عمل‌ آید و چون شاه نظر خوبی نسبت به «سیدضیاء» نداشت و با آمدن وی به ایران هم مخالف بود انگلیسی‌ها چنان مصلحت دیدند که دعوت از «سیدضیاء» از طرف شخصی از دولتمردان و رجال ایرانی به عمل‌ آید تا بدینوسیله «سیدضیاء» مستمسکی برای بازگشت داشته باشد و انگلیسی‌ها هم همچنان در پشت پرده مانده و نقش خود را ظاهر نکنند.  در تهران شایعاتی مبنی بر بازگشت «ضیاء» توسط مأموران انگلیسی سفارت پراکنده شد تا از عکس‌العمل مردم زمینه‌ای به دست‌ آید. وقتی انگلیسی‌ها جو را مساعد یافتند اجرای نقشه را برعهده حزب وطن گذاردند. به دعوت حزب وطن در 14 ژوئیه 1943 گردهمایی کوچکی فراهم آمد که در آن نمایندگان بعضی احزاب دیگر نیز شرکت کردند. در پایان این گردهمایی قطعنامه‌ای صادر و طی آن از «سیدضیاءالدین طباطبایی» خواسته شد به ایران بازگشته و حکومت را در دست گیرد.  انگلیسی‌ها با کمک دوستان خود در ایران زمینه بازگشت «سیدضیاء» را به طریقی فراهم آوردند که برای شاه و سفیر شوروی نیز این شبهه پیش آمده بود که دولت انگلیس در این باره نقشی نداشته و «ضیاءالدین طباطبایی» به دعوت مردم و احزاب به ایران بازخواهد گشت. وزیرمختار آمریکا نیز در جریان امر قرار نداشت ولی به‌درستی به نقش انگلیسی‌ها پی برده بود. آگوست 1943 وزیرمختار طی گزارشی به وزارت خارجه آمریکا نوشت دلایل بسیاری او را متقاعد کرده است که انگلیسی‌ها «ضیاء» را تحریک به بازگشت به ایران کرده‌اند. اکتبر 1943 (مهرماه 1322) «سیدضیاءالدین طباطبایی» پس از 22 سال که در خارج از ایران به سر برده بود به ایران بازگشت. یکی از کسانی که از طرف دولت انگلیس مأمور شد تا به فلسطین برود و در امر بازگشت «سیدضیاءالدین» به امپریالیسم انگلستان کمک کند «مظفر فیروز» بود لذا با هم به ایران بازگشتند و مقدمات تشکیل حزب اراده ملی را فراهم کردند و روزنامه «رعد امروز» را به‌عنوان ارگان رسمی حزب منتشر کردند. «سیدضیاءالدین» با ترفند تازه‌ای دوباره وارد عرصه سیاسی ایران شد. در دوره چهاردهم مجلس شورای ملی از یزد کاندیدای نمایندگی شد و به‌رغم مخالفت اقلیت مخالف به عضویت مجلس چهاردهم شورای ملی درآمد. «ضیاءالملک فرمند» با افشای اسرار کودتای 1299 و دکتر مصدق طی نطق مستند، مستدل و تاریخی خود پرده از خیانت‌های «سیدضیاءالدین» برداشتند و او را رسوای عام و خاص کردند و هنگام طرح اعتبارنامه‌اش در مجلس بشدت از تصویب آن جلوگیری کردند ولی نمایندگان اعتبارنامه او را تصویب کردند.
منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

از همان آغاز کار بسیاری بر این باور بودند که طرف ایرانی قرارداد انگلیس - ایران، یعنی «وثوق‌الدوله»، «‏نصرت‌الدوله فیروز» و «صارم‌الدوله»، همگی رشوه گرفته‌اند. در گزارش 13 دسامبر 1924، «والاس اسمیت‌موری»، کاردار سفارت آمریکا، گزارش کرد در تاریخ 28 اکتبر 1924 یکی از نمایندگان مجلس به نام ‏«شریعت‌زاده» حمله سختی به فیروز کرد. موری در این گزارش چنین می‌نویسد:‏
وی (شریعت‌زاده) شاهزاده «فیروز» را به «اعطای امتیازات مضر و امضای قرارداد با بیگانگان» متهم کرد. وی ‏با اشاره به واگذاری امتیاز خط آهن ایران به انگلستان در سال 1920، آن را امری زیان‌آور خواند که صرفاً ‏به دست شاهزاده فیروز صورت گرفت. به نظر این نماینده، شاهزاده فیروز اسلحه‌ای سودمند در دست ‏انگلیسی‌ها بود که به کمک آن از رقابت خارجی [با انگلستان] برای کسب امتیاز خط آهن در این کشور ‏جلوگیری می‌شد. تنها «سود»ی که از این طریق نصیب ایران شده است صورتحساب گزاف 180000 ‏پوندی است که دولت ایران در ازای تحقیقات مهندسان انگلیسی می‌بایست پرداخت کند. این مهندسان ‏تابستان 1920 مطالعاتی در باب کشیدن خط آهن در ایران کرده‌اند. از قرار اطلاعی که دکتر «میلسپو» به من ‏داده است، اکنون سفارت انگلستان این مبلغ را مصرانه مطالبه می‌کند. همچنین میلسپو با اشاره به توافقنامه ‏انگلیس – ایران اظهار داشت فیروز کسی است که به عنوان وزیر خارجه ایران پای این توافقنامه شوم را ‏امضا کرده است، اگر چه فیروز به دلیل زیرکی و زرنگی بیشتر به سرنوشت شرکای خود دچار نشد. ‏وثوق‌الدوله، رئیس‌الوزرا، مجبور شد از کشور فرار کند. صارم‌الدوله، وزیر مالیه وقت، در املاک خود در ‏اصفهان، کنج عزلت گزیده است. با این همه فیروز به سبب نقش بسیار ناشایستی که در ماجرای قرارداد ‏بازی کرد، هنوز نتوانسته است خود را از رسوایی و ننگی که با نام وی توأم شده پاک کند. انگار فیروز با ‏امضای قراردادی که به مثابه حکم اعدام کشورش بود، آن طور که باید و شاید راضی نمی‌شد که علاوه بر ‏آن، همراه با 2 عضو دیگر مثلث رسوای کذایی (وثوق و صارم)، رشوه‌ای 131000 پوندی هم از سفارت ‏انگلستان گرفت، تا قرارداد را تمام و کمال به انجام رساند. بهترین تفسیری که درباره این قضیه دیده‌ام، ‏در صفحه 128 [کتاب] وقایع اخیر در ایران (نسخه اصلی و بدون سانسور) به قلم عالیجناب «جی‌ام بالفور» ‏معاون سابق مستشار اقتصادی انگلیس در ایران (آقای ای. آرمیتاژ اسمیت، یکی از مقامات وزارت دارایی ‏انگلستان) آمده است. آقای بالفور در این نگارش می‌گوید: «با این حال، در آخرین لحظات، گروه 3 نفره ‏ایرانی، پرداخت مبلغی برابر با 131000 پوند استرلینگ را به عنوان یکی از پیش‌شرط‌های امضای ‏توافقنامه، تعیین کردند که معادل این مبلغ به نرخ روز لیره [در برابر پول ایران] باید به آنان پرداخت ‏می‌شد. با این شرط موافقت شد و این مبلغ، کمی پس از امضای قرارداد پرداخت شد. اگر خوب در این ‏بده‌بستان دقت کنیم، به هیچ وجه نمی‌توان توضیح قانع‌کننده‌ای درباره آن پیدا کرد. اولاً، این کار به کلی ‏با روح قرارداد مخالف بود زیرا هرگونه پرداخت مذکور در متن توافقنامه، باید به سفارش و زیرنظر ‏مستشار اقتصادی هزینه شود، ثانیاً روش پرداخت نیز به قدری استثنایی و غیرمعمول بود و مقصد نهایی ‏پول نیز به قدری سری و پوشیده بود که بدترین و شیطانی‌ترین برداشت‌ها و استنباط‌ها از ماجرای این ‏بده‌بستان بجاست. پول مستقیماً به 3 وزیر پرداخت شد و به نظر بنده با این شرط مشخص که درباره ‏هزینه شدن آن هیچ‌گونه پرس‌وجویی صورت نگیرد. این کار آنقدر مخفیانه انجام شد که وقتی ‏سپهدار اعظم، که خود یکی از اعضای شورای مشورتی بررسی قرارداد بود، رئیس‌الوزرا شد (حدود 15 ماه ‏بعد)، مطلقاً از این ماجرا خبر نداشت. این نکته را هم من [بالفور] حتماً‌ باید اضافه کنم که در این میان ‏وارد نشده است.» بالفور در صفحه 122 شخص فیروز را محرک انعقاد توافقنامه انگلستان - ایران می‌داند: ‏‏«پیش‌نویس تفاهمنامه‌ای که 8 ماه بعد منجر به امضای توافقنامه شد، از جانب 3 نفر از اعضای کابینه ‏ایران ارائه شد. این افراد عبارتند از صدراعظم وثوق‌الدوله، یکی از مردان قدرتمند ایران، اکبرمیرزا ‏صارم‌الدوله، پسر «ظل‌السلطان» و برادرزاده «مظفرالدین شاه»، مردی قدرتمند و توانا که چند سال پیش به دلیل ‏کشتن مادرش بشدت بدنام شد و فیروزمیرزا نصرت‌الدوله، که پدرش برادرزاده «محمدشاه» و از جانب ‏مادری خواهرزاده مظفرالدین شاه است. از این میان نفر آخر که به خوبی در انگلیس شناخته شده است، در ‏حال حاضر فعال‌ترین و زیرک‌ترین دشمن ما در ایران است... در مورد هر 3 نفر باید اعتراف کنم که ‏حتی خود ایرانی‌ها هم اعتماد و اعتقادی به پاکدامنی آنها ندارند.‏
موری چنین ادامه می‌دهد:‏
اظهارات شریعت‌زاده که 120 هزار پوند حق‌الامتیاز دولت ایران را نصرت‌الدوله گرفته و صرف گردش در ‏اروپا کرده است، البته اشاره‌ای است به مذاکراتی که نصرت‌الدوله در بهار 1920 در لندن با مقامات شرکت ‏نفت انگلیس و ایران درباره مطالبات معوقه دولت ایران از بابت حق‌الامتیاز نفت جنوب داشت. این ‏مذاکرات سرانجام به توافقی در جولای همان سال انجامید که فیروز در این جریان به راه‌حلی تن داد که ‏تقریباً 5/0 میلیون پوند استرلینگ به عنوان مطالبات معوقه ایران از بابت نفت به دولت ایران پرداخت شود. ‏ جولای همان سال (1920) کابینه انگلوفیل وثوق که فیروز در آن وزیر امور خارجه بود، سرنگون شد. ‏مشیرالدوله، رئیس‌الوزرای بعدی، با توافق فیروز مخالفت کرد و فوراً آقای «آرمیتاژ اسمیت» را به لندن ‏فرستاد تا مجدداً در مورد مطالبات معوقه ایران با طرف انگلیسی به مذاکره بنشیند. این مذاکرات در نهایت ‏با انعقاد توافقنامه‌ای در دسامبر همان سال خاتمه یافت. براساس این توافقنامه شرکت نفت انگلیس و ‏ایران با پرداخت یک میلیون پوند استرلینگ به دولت ایران توافق کرد. این رقم تقریباً 2 برابر مبلغی است ‏که شاهزاده فیروز با آن توافق کرده بود. سال 1922، منشی اختصاصی (مصطفی فاتح) آقای «دبلیو سی‌فیرلی»، نماینده مقیم و عامل سیاست شرکت نفتی انگلیسی - ایرانی در تهران، به من گفت که فیروز رشوه ‏‏120000 پوندی را که شریعت‌زاده به آن اشاره کرده بود، واقعاً گرفته بود تا توافقی را که خود به نفع ‏شرکت نفت انگلیس و ایران طراحی کرده بود، پیش ببرد؛ پس از انفصال او از کار و چانه‌زنی‌های سخت ‏آقای آرمیتاژ اسمیت، شرکت سعی کرد این مبلغ را [از فیروز] پس بگیرد. با توجه به اینکه فیروز پس از ‏دریافت رشوه از این شرکت نتوانست «به قول خود عمل کند» و همچنین در قبال دریافت رشوه از سفارت ‏انگلستان برای امضای توافقنامه انگلستان – ایران کاری از پیش نبرد، نمی‌توان گفته سر «پرسی لورن» را ‏نادیده گرفت که گفت: «فیروز یک کلاهبردار کثیف است.» روز بعد موری بحث خود را درباره نسخه سانسور شده کتاب بالفور درباره حوادث اخیر در ایران ادامه ‏می‌دهد و می‌نویسد: همان‌طور که وزارت خارجه مطلع است، انتشار این کتاب در سال 1922، اندکی پس از ‏مراجعت آقای بالفور به انگلستان، توفان اعتراضی به دنبال داشت که توسط دولت انگلستان بر آن سرپوش ‏گذاشته شد.‏
منبع: از قاجار به پهلوی، دکتر محمدقلی مجد

«علیقلی اردلان» از رجال سیاسی عصر پهلوی اول و دوم بود. او از دی 1334 تا فروردین 1337 وزیر امور خارجه بود و سپس در اردیبهشت این سال به سمت سفیرکبیر ایران در واشنگتن تعیین شد و به واشنگتن رفت. هنگامی که اردلان سفیرکبیر ایران در واشنگتن بود، «محمدرضا پهلوی» یک سفر غیررسمی به آمریکا کرد و در یکی از هتل‌های بزرگ آن کشور مسکن گزید و یک میهمانی خصوصی دائر کرد که فقط جمعی از رجال آمریکا در آن شرکت داشتند. در همان روز شاه به هنگام خرید در یکی از مغازه‌های هتل، با فروشنده آن که زنی زیبارو و خوش‌اندام بود آشنا شد و پس از معرفی خود، از وی دعوت کرد در میهمانی او در همان هتل شرکت کند. این دعوت مورد قبول فروشنده قرار می‌گیرد و وی در این میهمانی که عده‌ای از رجال آمریکا شرکت داشتند، مشارکت کرد. به محض ورود فروشنده، شاه به استقبال دختر رفته و او را به محل سالن می‌آورد و در تمام مدت از آن دختر جدا نشده و با یکدیگر می‌رقصند. این برنامه مورد تعجب میهمان‌ها واقع شده و هر کدام، از دکتر اردلان سفیرکبیر ایران هویت این دختر را می‌پرسند ولی او از شناسایی وی اظهار بی‌اطلاعی می‌کند. به هر کیفیت آن شب به پایان می‌رسد و فردای آن روز روزنامه‌های بزرگ واشنگتن عکس شاه ایران و دخترک فروشنده را با تفصیلات در صفحه اول روزنامه‌های خود منتشر می‌سازند و هر کدام پیرایه‌ای بر آن می‌افزایند. روز بعد اردلان تمام روزنامه‌ها را در پوشه‌ای قرار داده برای دیدار شاه به هتل می‌رود. حدود ساعت 11 صبح شاه در حالی که صبحانه می‌خورد اردلان را احضار کرده و می‌گوید: «دیشب به ما خیلی خوش گذشت؛ شما چطور؟» اردلان می‌گوید به چاکر و سایر میهمان‌ها فوق‌العاده بد گذشت، چون همه با تعجب از من هویت آن دختر را می‌پرسیدند و من از همه جا بی‌خبر بودم. بعد با عصبانیت پوشه را که در دست داشت و پر از روزنامه‌های مختلف بود به شاه می‌دهد و می‌گوید: «واقعاً آبروریزی شده است». شاه نظری به روزنامه‌ها انداخته از اردلان می‌پرسد: «تو هم ناراحت شدی؟» او پاسخ‌ می‌دهد: «فوق‌العاده ناراحت شدم». شاه با ملایمت می‌گوید: «گر تو نمی‌پسندی تغییر ده قضا را» و بعد اضافه می‌کند یک روز بعد از حرکت من به تهران، وظایف سفارت را به ارشد اعضا تحویل داده به تهران حرکت کنید و در این چند روزی هم که من در اینجا هستم ملاقات نیایید. اردلان بلافاصله به تهران آمده و حضور و برکناری خود را اعلام می‌دارد و بلافاصله حکم بازنشستگی خود را دریافت می‌دارد. «اردشیر زاهدی» به جای وی به سفارت ایران در واشنگتن منصوب می‌شود.
اردلان قریب 3 سال دوران بازنشستگی خود را طی می‌کند تا بالاخره با شفاعت «حسین علا»، سال 1340ش به سفارت ایران در شوروی منصوب می‌شود. این مأموریت 5/1 سال بیشتر به طول نمی‌انجامد. از آنجا به سفارت ایران در آلمان‌غربی می‌رود و در 1344ش مأموریتش پایان می‌یابد. اردلان مدتی پس از بازنشستگی، وارد بخش خصوصی و ریاست مدرسه عالی ارتباطات را عهده‌دار شد. مؤسس و صاحب این مدرسه عالی، دکتر مصطفی مصباح‌زاده،‌ استاد دانشگاه و صاحب روزنامه کیهان بود. ریاست وی بر این مدرسه سال‌ها به درازا کشید تا اینکه نیمه دوم سال 1357 که شعله‌های انقلاب از هر طرف زبانه می‌کشید، از طرف محمدرضا پهلوی دعوت به کار شد و به جای امیرعباس هویدا عهده‌دار وزارت دربار پهلوی شد. وی در این سمت دست به اصلاحاتی زد. آیین‌نامه رفتار خاندان سلطنتی را اعلام کرد و آنها را از هرگونه اعمال نفوذ و دخالت در معامله و مشارکت در امور مرتبط با دولت، قبول شغلی در شرکت‌های دولتی و بانک‌ها و بیمه ممنوع و محروم کرد ولی این اقدامات ظاهری که مورد تمسخر مردم واقع شده بود، کوچک‌ترین تأثیری در کند کردن شتاب انقلاب نداشت. شاه تصمیم به ترک ایران گرفت و شورای سلطنت را تشکیل داد و علیقلی اردلان عضو این شورا شد. روز
22 بهمن ماه 1357 رژیم سلطنت ساقط شد. اردلان مدت نسبتاً کوتاهی بازداشت شد و سرانجام در 1365 ش در
85 سالگی درگذشت.
منبع: زندگینامه و شرح حال وزرای امور خارجه
دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه