مهدی   مهدوی‌گرگانی: مذاکرات هسته‌ای ایران و گروه 1+5 را می‌توان «شطرنج منافع» نامید. درباره ایران، شرایط مشخص بود؛ تامین منافع. اما در سوی دیگر آمریکا تلاش می‌کرد علاوه بر تامین منافع خود، منافع شرکا و متحدان خود را نیز تامین کند.
توافق هسته‌ای بالاخره پس از 3 سال مذاکره براساس همین قاعده بازی حاصل شد و داده‌ها و ستانده‌های هر دو طرف اعلام شد و 2 طرف تعهداتی را در این توافق پذیرفتند. تعهدات طرف ایران که ستانده آمریکا و دیگر اعضای گروه 1+5 محسوب می‌شود، از همان ماه‌های قبل از اجرایی شدن توافق در جیب آنها سرازیر شد (محدود شدن برنامه هسته‌ای ایران) اما تعهدات طرف دیگر که اغلب آنها بر دوش آمریکا بود غیرملموس و نامشخص بود و از سوی تیم مذاکره‌کننده ایران به گذر زمان موکول شد.  منتقدان برجام در ایران از همان کوران مذاکرات درباره عواقب حصول چنین توافقی و نامتوازن بودن آن بارها و بارها هشدار دادند. در مقابل دولت آقای روحانی ضمن متهم کردن منتقدان به فرافکنی و نسبت دادن عناوینی چون کاسبان تحریم، استدلال‌های زیادی را برای فرار از پاسخگویی در دستور کار قرار داد. یکی از استدلال‌های حامیان برجام زمانبر بودن دستیابی به دستاوردهای توافق برای ایران بود. تیم مذاکره‌کننده و دولت روحانی در پاسخ به سوال منتقدان که دستاوردهای ما از توافق کجاست، مردم را به صبر کردن برای حصول منافع کشور توصیه می‌کردند.
یکی دیگر از استدلاهای دولت یازدهم برای خوب نشان دادن توافق و کنار زدن مخالفان از سر راه، مخالفت عربستان و رژیم صهیونیستی با برجام بود. گفتار ساده و عامیانه چنین استدلالی این بود؛ چون آل‌سعود و صهیونیست‌ها با توافق مخالف هستند، پس این توافق خوب است(!) حتی رسانه‌ها و حامیان برجام در شبکه‌های اجتماعی برخی چهره‌های شاخص مخالف برجام را به پیوند با صهیونیست‌ها و همسو بودن مواضع آنها با عربستان و رژیم صهیونیستی متهم کردند.
مقامات عربستان و اسرائیل پس از حصول توافق هسته‌ای، بارها مخالفت خود را با این توافق اعلام کردند. عربستان اگرچه رویکرد محتاطانه‌ای برای بیان مخالفت خود با برجام در پیش گرفته بود، نه از طریق مبادی رسمی بلکه از راه‌های غیررسمی موضع خود را درباره توافق اعلام کرد. «بندر بن سلطان» رئیس پیشین دستگاه جاسوسی عربستان و سفیر سابق این کشور در آمریکا در واکنش به توافق هسته‌ای ایران گفت: این توافق به این کشور اجازه دسترسی به بمب اتم را خواهد داد و موجب بی‌ثباتی منطقه خواهد شد.
غیر از این، منابع مختلفی اعلام کردند مقامات عربستان‌سعودی در محافل خصوصی مخالفت خود را با توافق هسته‌ای اعلام کرده‌اند.
«بنیامین نتانیاهو» نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی نیز علنا و صراحتا مخالفت خود را با برجام اعلام کرد. وی پس از حصول توافق هسته‌ای گفته بود: این توافق به فعالیت‌های هسته‌ای ایران مشروعیت بخشیده و یک ساختار بزرگ هسته‌ای را در دستان آنها می‌گذارد اما تحریم‌ها را بلافاصله علیه ایران برمی‌دارد.
 نتانیاهو با اشاره به اینکه توافق هسته‌ای می‌تواند اقتصاد ایران را احیا کند مدعی شد پس از این امر دست ایران برای حمایت از گروه‌های تروریستی [به زعم اسرائیل] در خاورمیانه بازتر خواهد شد. علاوه بر نتانیاهو دستگاه‌های اطلاعاتی و امنیتی این رژیم نیز یکصدا با برجام مخالفت کردند و ایران را پیروز این مذاکرات خواندند.
مجموعه این اظهارات و مخالفت‌ها باعث شد حامیان برجام در ایران آن را استدلالی محکم برای دفاع از برجام قرار دهند و مخالفان توافق را به اظهارات مقامات اسرائیل و عربستان ارجاع دهند.
آیا اسرائیل و عربستان واقعا مخالف برجام بودند؟
«وندی شرمن» مذاکره‌کننده ارشد آمریکایی پس از هر دور مذاکره قبل از اینکه به واشنگتن و خدمت باراک اوباما برود به سرزمین‌های اشغالی سفر می‌کرد و مقامات اسرائیلی را در جریان ریزترین جزئیات مذاکرات قرار می‌داد و دستورات لازم را برای ادامه مذاکرات از آنها دریافت می‌کرد. از همین رو بود که رسانه‌های اسرائیلی ماه‌ها قبل از به پایان رسیدن مذاکرات جزئیات توافق را در گزارش‌های خود ارائه می‌کردند. گزارش رسانه‌های اسرائیلی درباره توافق اگرچه از سوی مذاکره‌کنندگان تکذیب می‌شد اما بعد از حصول توافق مشخص شد همه آن گزارش‌ها به برکت گزارش‌های دقیق وندی شرمن به مقامات اسرائیلی درست بوده‌اند. با چنین توصیفاتی بسیار بعید بود اسرائیلی‌ها از نتیجه مذاکرات مطلع نبوده باشند و از حصول آن ناراضی باشند. دیدار معروف «سعود فیصل» وزیر وقت خارجه عربستان با جان کری، وزیر خارجه آمریکا در هواپیمای اختصاصی وی در فرودگاه وین چند هفته مانده به حصول توافق نیز حکایت از آن داشت که سعودی‌ها نفوذ کافی و وافی در جریان مذاکرات دارند و از چند و چون آن کاملا آگاهند.
اما آنچه مواضع اصلی اسرائیل و عربستان در قبال برجام را برملا کرد و نیت واقعی آنها را نشان داد، پیروزی «دونالد ترامپ» در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا بود؛ جایی که ترامپ در طول مبارزات انتخاباتی گفته بود در صورت ورود به کاخ سفید برجام را پاره می‌کند.
ترامپ در رقابت‌های انتخاباتی خود بارها با هجمه به توافق هسته‌ای آن را «احمقانه‌ترین معامله همه دوران‌ها» خوانده بود و حتی در سخنرانی خود در اجلاس سالانه آیپک اعلام کرده بود اولویت نخست کاری‌اش پس از پیروزی در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، «لغو توافق هسته‌ای با ایران و پاره کردن برجام» خواهد بود.
با وقوع چنین اتفاقی که کاملا در جهت مخالف خواسته حامیان برجام بود، مقامات اسرائیلی و سعودی با دستپاچگی نگاه خود را به توافق هسته‌ای به صراحت اعلام کردند.
«بندر بن سلطان» که چند ماه پیش گفته بود توافق نباید امضا می‌شد چند ساعت بعد از پیروزی ترامپ ضمن حمایت از توافق هسته‌ای گفت این توافق 15 سال به آنها فرصت داده تا بدون خطر هسته‌ای ایران، آسوده باشند.  بندر طی سخنرانی در اندیشکده خاورمیانه در واشنگتن با تاکید بر اینکه اجرای توافق هسته‌ای از پاره کردن آن مفیدتر است از آمریکا خواست ضمن لغو نکردن توافق، از پایبند بودن ایران به مفاد آن اطمینان حاصل کند.
همچنین مقامات رژیم صهیونیستی که ظاهرا از مخالفان اصلی توافق بودند بعد از پیروزی ترامپ ناگهان تغییر موضع دادند. شبکه خبری «بلومبرگ» خبری منتشر کرد مبنی بر اینکه نخست‌وزیر اسرائیل که در حال تدوین راهبردش در قبال ایران در دوران ریاست‌جمهوری ترامپ است، به دنبال «اقناع وی برای عدم ابطال توافق هسته‌ای ایران و گروه 1+5 است»!
یک مقام اطلاعاتی اسرائیل نیز اخیرا گفته است نتانیاهو از ترامپ خواهد خواست برجام را باطل نکند و در عوض رویکرد سختگیرانه‌تری شامل تشدید تحریم‌ها علیه ایران اتخاذ کند.
اکنون دیگر نمی‌توان برای مردم استدلال کرد منافع سرشار(!) برجام به مرور زمان حاصل خواهد شد، چرا که با گذشت نزدیک به یک سال حداقل باید منافع اقتصادی برجام اندکی برای مردم روشن می‌شد اما مشکلات اقتصادی مردم نه تنها کمتر نشده، بلکه هیچ یک از شاخص‌های اقتصادی، با عیار جیب مردم، بهبود حاصل نکرده است. استدلال پوشالی مخالفت صهیونیست‌ها و آل‌سعود با توافق هسته‌ای نیز با پیروزی دونالد ترامپ در آمریکا رنگ باخت.  اکنون با نگاهی به پشت سر متوجه خواهیم شد تیم مذاکره‌کننده ایران که دستور کارش تنها تامین منافع یکجانبه کشورمان بود چه به دست آورده است و آمریکایی‌ها که دستور کارشان، تامین منافع چندجانبه خود و متحدان‌شان بود کجا ایستاده‌اند.

سعید حاجی‌پور: «نیروی دریایی امروز در بسیاری از نقاط عالم و در کشور ما یک نیروی راهبردی است؛ به چشم یک نیروی راهبردی به نیروی دریایی باید نگریسته شود».  این جمله، جمله‌ای ویژه و قابل تأمل از بیانات رهبر معظم انقلاب در دانشکده علوم دریایی نوشهر در تاریخ 14 مهر88 است؛ جمله‌ای که عبارت و اصطلاح «نیروی دریایی راهبردی» را به ادبیات دفاعی جمهوری اسلامی افزود و پس از آن مسؤولان و فرماندهان نظامی کشور در تدوین برنامه‌ها، راهبردها و مأموریت‌های نیروی دریایی به چشم یک نیروی راهبردی به آن می‌نگرند.  کشور ما در مجاورت منطقه‌ حساس مثلث طلایی تنگه‌های مالاکا، هرمز و باب‌المندب قرار دارد که یک‌سوم مبادلات تجاری جهان از این منطقه صورت می‌گیرد لذا بنا بر تأکیدات فرمانده معظم کل قوا، مدار 10 درجه به عنوان حوزه مأموریت نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی تعیین می‌شود و پس از آن، این نیرو حضور موفق، مستمر و مقتدرانه‌ای را در این حوزه داشته است.  مدار 10 درجه در منطقه ما- که از شمال سواحل مکران در دریای عمان و از جنوب از یک سو، هند و از سوی دیگر خلیج عدن را شامل می‌شودـ از جمله حیاتی‌ترین مسیرهای ترانزیت دریایی در جهان است. طبق آمارهای بین‌المللی در سال 2014 میلادی بالغ بر 3827 میلیون تن کالا در آسیا از مسیرهای دریایی حمل شده است که بخش اعظم آن از حوزه مدار 10 درجه عبور کرده است، لذا حضور در این منطقه به معنای امکان تسلط بر مسیرهای اصلی کشتیرانی تجاری شرق به غرب دنیاست. امروز حمل‌ونقل دریایی بیشترین سهم را در ترانزیت کالاها در جهان و کشور ما داراست لذا امنیت دریا به معنای امنیت صادرات و واردات این حجم از کالاها و در نهایت کاهش هزینه‌های ترانزیتی این تولیدات است.  تنگه هرمز، دریای عمان و اقیانوس هند- به طور خلاصه مدار 10 درجه- آنجا اهمیت مضاعف پیدا می‌کند که شاهراه صادرات انرژی خاورمیانه- به عنوان قلب انرژی جهان- نیز محسوب می‌شود. بر اساس آمارهای بین‌المللی، روزانه بیش از 17 میلیون بشکه نفت خام و فرآورده‌های نفتی جهت صادرات از تنگه هرمز عبور می‌کند لذا ثبات، امنیت و کنترل منطقه خلیج‌فارس و دریای عمان برای جمهوری اسلامی ایران و دیگر کشورها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. حضور مستمر ناو‌گان‌ نظامی کشورهای غربی در خلیج فارس و دریای عمان نیز به دلیل اهمیت استراتژیک این منطقه است تا آنجا که ناوگان پنجم نیروی دریایی ایالات متحده در بحرین مستقر می‌شود. در این منطقه اقتصاد، سیاست و قدرت نظامی بهم پیوند خورده است. راهبرد دریایی جمهوری اسلامی دستیابی به قدرتی است که بتواند ضمن جلوگیری از استفاده دشمن از راه‌های آبی، حق استفاده از این راه‌ها را برای خود محفوظ دارد. از طرفی، وجود تنوع در ماموریت‌ها و تجهیزات نیروی دریایی یک کشور، سیادت دریایی آن کشور در دریا را هم فراهم می‌کند. لذا از نیروی دریایی به عنوان یک نیروی «فناوری‌محور» یاد می‌شود. در این راستا تجهیز نیروی دریایی به انواع شناورهای سطحی و زیرسطحی در کلاس‌های مختلف از برنامه‌های اصلی کشورها در عرصه نظامی است. حضور مستمر نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی- به عنوان نیروی دریایی راهبردی- در آب‌های آزاد بین‌المللی نیازمند تجهیزاتی خاص مانند انواع ناوشکن‌ها و زیردریایی‌ها در کلاس‌های متفاوت است که به لطف تلاش‌های دانشمندان و متخصصان داخلی، امکان تولید این تجهیزات در داخل کشور به‌وجود آمده است. طراحی، ساخت و به‌کارگیری ناوشکن جماران نمونه‌ای بارز از این قابلیت جوانان و دانشمندان ایرانی است.  پیشرفت‌های چشمگیر محققان دفاعی کشور به همین‌جا ختم نمی‌شود. رهبر حکیم انقلاب بهمن 88 در دیدار دست‌اندرکاران ساخت ناوشکن جماران فرمودند: «من می‌خواهم روی شناورهای زیرسطحی هم تأکید کنم. نیروی دریایی یکی از هدف‌ها و جهت‌گیری‌های کلی‌اش باید مساله‌ شناورهای زیرسطحی باشد. امروز
- همانطور که قبلا گفته‌ایم- نیروی دریایی یک نیروی راهبردی است و در دفاع از کشور جزو خطوط مسلم و حتمی است، باید با زیرسطحی‌ها منطقه را در دست بگیرید».  این فرمان جدید، جوانان غیور ایران اسلامی را برآن داشت با تلاش گسترده خود اقدام به طراحی و ساخت زیرسطحی‌هایی در کلاس بین‌المللی کنند. طراحی و ساخت زیردریایی‌های کلاس فاتح و بعثت از این قسم اقدامات است. همچنین جدیدترین تحقیقات در این حوزه مربوط به طراحی و ساخت زیردریایی‌هایی با تکنولوژی پیشرانش مستقل از هواست؛ فناوری‌ای که کشورهای قدرتمند جهان، یا به دنبال دستیابی یا به دنبال گسترش و پیشرفت آن هستند.  حضور مستمر ناوگروه‌های اعزامی نیروی دریایی ارتش در خلیج عدن و مبارزه مقتدرانه با دزدان دریایی و تأمین امنیت و اسکورت بیش از 3800 کشتی ایران و سایر کشورها نویدبخش حضور این نیرو در دریاها و اقیانوس‌ها بود که این امر امروز با حضور ناو‌گروه نیروی دریایی ارتش در اقیانوس اطلس به وقوع پیوسته. ناوگروه 44 نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی شامل ناوشکن الوند و ناو لجستیک بوشهر در بندر دوربان آفریقای جنوبی پهلو گرفته‌اند تا مؤید این فرمایش رهبر معظم انقلاب باشند که فرمودند: «اقدامات نیروی دریایی می‌تواند مانند وزارت امور خارجه در عمق‌ دادن به دیپلماسی کشور مؤثر باشد».  این روند متوقف نخواهد شد و به گفته‌ فرمانده نیروی دریایی ارتش، غیورمردان این نیرو با تغییراتی که در ناو خارک ایجاد کرده‌اند خود را برای پیمودن عرض اقیانوس اطلس و رسیدن به سواحل قاره آمریکا آماده می‌کنند تا کشتی دیپلماسی کشور با گذر از اقیانوس اطلس در سواحل قاره آمریکا پهلو بگیرد و به همگان نشان دهد گسترش دیپلماسی راه‌های دیگری نیز دارد.

صادق فرامرزی: «شما نمی‌توانید اسب‌ها را وسط مسابقه عوض کنید». این جمله آشنا اما کودک‌سال در سپهر سیاسی ایران به توئیت محمدجواد ظریف خطاب به زیروروکشی طرفین غربی‌اش در واپسین روزهای آخرین دور مذاکراتی بازمی‌گردد که منجر به توافق موسوم به برجام شد. این‌بار موضوع دیگر زیروروکشیدن طرفین غربی نیست گویا خود متولیان مذاکره و برجام که روزی از نقل این جمله برای رسیدن به توافق استفاده می‌کردند جامه عمل به آن پوشانده‌اند تا این بار برای فرار از پاسخگویی، اسب‌های‌شان را در میانه میدان افکار عمومی عوض کنند. روحانی 3هفته پیش در دانشگاه تهران از همان پروژه‌ای با صراحت رونمایی کرد که چندماهی برای افتتاحش فضاسازی کرده بود. آش برجام که این روزها و پس از تمدید تحریم‌های 10 ساله ایالات متحده به حدی از شوری رسیده است که جایی برای پاسخگویی باقی نگذاشته، دولتمردان را به این فکر واداشت تا مسیر پاسخگویی را با راهبردی دوگانه مسدود کنند. سخن رئیس‌جمهور مبنی بر «هیچ قدمی در برجام بر نداشتیم جز اینکه همه موارد را با رهبری هماهنگ کردیم» خود روی دیگر سکه فرار از پاسخگویی‌ای است که چند ماه پیش با جمله «برجام سایه جنگ را از سر ما برداشت» کلید خورده بود. اما ارتباط این دو عبارت با یکدیگر چیست؟ جواب روشن است: حالا از یک‌سو برجام توافقی نیست که بخواهد مشکلات را از سطح اقتصادی تا «آب خوردن» حل کند بلکه توافقی است که توانسته «سایه جنگ» را از سر کشور بردارد. اما این دو رویکرد را چگونه می‌توان در کنار یکدیگر جا داد؟ برکسی پوشیده نیست که در سایه نبود هیچ عملکردی در عمر
3 ساله دولت یازدهم «برجام» را می‌توان مترادف با مفهوم دولت یازدهم دانست و حال بیهودگی و بی‌حاصلی این مفهوم معنایی جز سوختن 3 سال از عمر جامعه ایرانی بر اثر سیاست‌های دولت تدبیر و امید ندارد، پس اگر سیب و گلابی‌ای از باغ برجام برای جامعه ایران به ثمر نرسیده باید میوه‌ای برای آن ساخت و طبیعتا حالا که دولت در قامت یک پهلوان پنبه در میدان دیپلماسی ظاهر شده است باید با «من آنم که رستم بُود پهلوان» خود را معرفی کند و ثمره امنیت مثال‌زدنی این روزهای کشور را به‌عنوان حاصل زحمات سرهنگ‌هایی که در این سال‌ها با چنگ و دندان به دست آورده‌اند به نام خود تمام کند تا سیب و گلابی‌ای ولو پلاستیکی به دست افکار عمومی برای خریدن کمی محبوبیت و مشروعیت برسد. در این میان شاید رئیس‌جمهور فراموش کرده است که در سال نخستین دولت خود رئیس دستگاه دیپلماسی‌اش با جمله «آمریکا می‌تواند با یک بمبش تمام سیستم دفاعی ما را از کار بیندازد» در همان دانشگاهی که سخنان چند هفته پیشش را ایراد کرد اساسا وجود گزینه جنگ را در شرایط فعلی مردود دانسته و حتی تلاش برای ممانعت از تجاوز نظامی را هم به سخره گرفته بود.
از سوی دیگر دولت بخوبی می‌داند به همان میزان که باید از باغ قحطی‌زده برجام برای سبد افکارعمومی میوه بچیند، نیاز به آن دارد که در مقام سوال از علت قحطی این باغ در جایگاه پاسخگو قرار نگیرد، پس عجیب نیست که برای فرار از پاسخ، خود را گام به گام هماهنگ با رهبری معرفی کند! روحانی که قبل از نخستین سفرش به ایالات متحده برای سخنرانی در مجمع عمومی سازمان ملل با خرسندی خبر از کسب «اختیار تام» دولت خود برای مذاکرات داده بود و در چهارمین کنفرانس خبری‌اش رسما اعلام کرده بود «همه مسؤولیت مذاکرات با من است»، حالا و چند ماه پس از سخنان رهبر انقلاب مبنی بر اعتراف وزیر امور خارجه بر گذر کردن از خطوط قرمز رهبری که اساسا در چارچوب همان اختیار تام صورت گرفته بود، قصد استتار نقش دولت خود در پشت رهبری را دارد. آینده برجام چندان روشن نیست و دولتی که در مفهوم برجام خود را تعریف کرده است حال خویش را در گرو حال برجام می‌بیند. تلاش برای ربط دادن امنیت فعلی کشور و نهادینه کردن باور «یا برجام یا جنگ» معنایی جز آن را به ذهن متبادر نمی‌کند که یا ناخدای کشتی دولت باید براساس امیال کدخدا آن را هدایت کند یا آتش توپخانه بر سر این کشتی باریدن خواهد گرفت. این فرضیه که مردم باید بین ادامه بی‌ثمری این دولت یا جنگ یکی را انتخاب کنند در کمترین حالت خود این وظیفه را برای دولت ایجاد می‌کند که خود را پاسخگوی برجامی بداند که مدعی است مانع از حمله نظامی به کشور شده است. نمی‌توان برجام را در تعریفی که مانع از جنگ می‌شود مساوی با دولت معرفی کرد و شرط ادامه امنیت را ادامه دولت دانست اما هنگام سوال از برجامی که این روزها دائما نقض می‌شود، پای رهبری را به‌عنوان مسؤول برجام به میان کشید و کنار رفت، که اگر چنین است دولت نیز نباید قائل به ایفای نقش در فرضیه خودساخته «برجام سایه جنگ را از سر کشور برداشت» باشد. شاید وقت آن باشد دولت یازدهم یاد سخنان سال اول عمر خود بیفتد. همان برهه که دولت بر «اختیار تام» خود در مذاکرات استناد می‌کرد و «گزینه نظامی» را به سخره می‌گرفت، مدعی بود «دولت راستگویان» روی کار آمده است. حالا وقت آن است که در سال آخر اگر از اختیار تامش به ثمری در میدان برجام نرسیده به‌جای آنکه خود را به رستم بودن سرهنگ‌ها معرفی کند و نقش خود را در ثمره «تقریبا هیچ» برجام کتمان کند، لااقل صداقت را به‌عنوان مهم‌ترین میوه برجام بر سر سفره کوچک‌شده مردم بیاورد. در شأن دولت راستگویان نیست که آقای روحانی وسط مسابقه اسب خودش را عوض کند!

دکتر موسی نجفی: ولی در کنار این عوامل، عامل مهم دیگری را هم باید ذکر کنیم و آن اینکه در طیف گرایش مذهبی، گاه از زبان تنی چند از منبری‌های نه چندان خوشنام یا گروهی از روشنفکرانی که در ظاهر ملبس به لباس روحانی ولی در باطن مروج افکار روشنفکران و غریبان بوده‌اند، افکاری ترویج می‌شد که در نهایت بیان آرای روشنفکری و سکولاریسم به زبان عامه فهم بود؛ و اتفاقاً جالب است که بگوییم افکار این اشخاص را مشروطه‌بازان غربگرا به قدری ترویج می‌کردند که هر محقق تاریخ مشروطه را به شگفتی وا می‌دارد. مؤید تاریخی این سخن را می‌توان در ترویج و نشر یکی از جراید دوره مشروطیت دید. در پایتخت مشروطیت جریده‌ای به نام الجمال با کاغذ و چاپ مناسب انتشار می‌یافت که کار اصلی‌اش، انتشار مطالب منبرها و سخنرانی‌های سیدجمال واعظ اصفهانی در مساجد و محافل تهران بود. واعظ روشنفکر و متجددمآبی که مجتهد دین‌شناس و دردمندی چون حاجی شیخ فضل‌الله نوری او را در اعلامیه‌های حضرت عبدالعظیم(ع) خود، با عنوان زندیق جهنمی نام می‌برد، و حتی نویسنده سکولار تاریخ مشروطیت، یعنی احمد کسروی، معتقد بوده است که وی، به‌رغم رخت و لباس آخوندی، به دین اسلام و مؤسس آن اعتقادی جدی نداشته است. با صحت و سقم گفته امثال کسروی و اینکه جو ملتهب و اختلافات دوران مشروطیت ممکن بوده است در حساسیت مضاعف بر روی شخصیت سیدجمال واعظ تأثیر گذاشته باشد، کاری نداریم؛ ولی در هر حال، وی شخصیت خوشنام و موجهی در بین مذهبیون و متدینین و خواص دوراندیش عصر مشروطه نبوده است.
از نظر سوابق قبل از مشروطیت، به نقل از طرفداران و کسانی که شرح حال واعظ اصفهانی را نوشته‌اند، وی چند سال قبل از مشروطه با همکاری قنسول روس طرح و چاپ کتاب رویای صادقه علیه علمای شیعه ریخته و با چاپ آن در بادکوبه و پخشش در سراسر کشور، اولین حملات روشنفکرانه را در قالب چاپ رمان، علیه روحانیت انجام داده است.
از افراد غربگرای با قالب مذهبی، می‌توان از میرزا نصرالله ملک‌المتکلمین یاد کرد. این شخص نیز به نوشتن قسمتی از کتاب رویای صادقه متهم بوده است. سناتور مهدی ملکزاده، درباره انتساب این کتاب به پدرش ملک‌المتکلمین می‌نویسد:
انتشار رویای صادقه در 1318 هجری، غوغایی در ایران برپا ساخت و هزارها نسخه خطی آن در شهرهای ایران منتشر شد و سپس آن کتاب در پطرسپورغ و هندوستان به طبع رسید.
البته سناتور ملکزاده خود از عناصر حکومتی دوران پهلوی و نویسنده غربگرا و سکولار بوده است و عجبا که اینگونه کتاب‌ها هنوز در مراکز علمی ما از سوی گروه‌ها و اشخاصی جزو کتب مرجع، مستند، بی‌طرف و حقیقت‌نویس تاریخ مشروطیت معرفی می‌شوند.
فرد دیگری که در عصر مشروطیت خود را در قالب تجدد پنهان کرده بود، میرزا یحیی دولت‌آبادی، همان کسی است که بعدها به‌عنوان رئیس فرقه ازلیه مطرح شد و خود و پدرش در این‌باره متهم بودند که جزو رؤسای فرقه بابیه بوده‌اند. دولت‌آبادی در دوران رضاخان به قول خودش، از لباس روحانی که به نوشته خود دست‌وپاگیر و مزاحم وی بوده، خلاص شده، از اینکه دخترش جزو نخستین بانوان آزادی‌خواه و شکننده لباس اسارت یعنی حجاب و چادر بوده است، در کتابش مطالب بسیاری را عنوان می‌کند؛ و همو است که در کتاب خود، به تمام مراجع و علما و آزادی‌خواهان حقیقی این کشور از عصر تنباکو تا مشروطه و از مشروطه تا دوران پهلوی بشدت تاخته و سرنخ استعماری بسیاری از جریانات شده است. به چند نمونه از افکار وی اشاره می‌کنیم:
نباید فراموش کرد حکومت روحانی‌نمایان را در این مملکت که به نام ریاست روحانی، خود را اولی به تصرف در اموال و اعراض بلکه نفوس خلق می‌دانستند و با همه چیز ملت بازی می‌کردند به حدی که بیداران ملت در اقلیت کاملی که داشتند در فشار و تهدید آنها بودند و عقب ماندن ایران از قافله تمدن دوران 2 قسمت از 3 قسمت بار گناهش بر دوش آن شیادان از خدا بی‌خبر بود...
ذاتاً به در برداشتن لباسی که در همه‌جای دنیا نتوان آن را پوشید، علاقه‌مند نبوده و نیستم و تاکنون ملاحظات مانع بوده است. اکنون که آن ملاحظات به واسطه این قانون (متحدالشکل بودن لباس) برطرف شده، مغتنم می‌شمارم که خود را از این قید خلاص کنم.
ادامه دارد